مۇستافا شوقايدىڭ جاڭادان تابىلعان حاتتارىندا قانداي شىندىق بار؟
ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ءارحيۆىنىڭ قويماسىندا ساقتالعان 83 قورداعى قۇجاتتىڭ ىشىنەن مۇستافا شوقايعا قاتىستى فرانسۋز، اراب، ورىس، اعىلشىن، تۇرىك تىلىندە جانە كونە شاعاتاي جازۋى ۇلگىسىندەگى حاتتار مەن قۇجاتتار بار.
«ءبىز «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا بيىلدان باستاپ، سول حاتتار مەن قۇجاتتاردى زەرتتەپ- زەردەلەۋدى قولعا الدىق. سونىڭ ىشىندە م. شوقايدىڭ ءوز قولىمەن شاعاتاي ۇلگىسىندە جازعان حاتىن تاۋىپ، اۋداردىق. جاپپاي قۋدالاۋ مەن اشارشىلىق جىلدارىندا قازاق زيالىلارىن قارالاۋ ماقساتىندا شىققان قاۋلىسى دا تابىلدى» دەيدى ۇلتتىق ارحيۆ ديرەكتورى ساعيلا نۇرلانوۆا. ونىڭ سوزىنشە، بۇل جازبالار فرانسيادان اكەلىنگەن، ءالى ەش جەردە جاريالانباعان. تومەندە وسى ءۇش حاتتىڭ ءمان- مازمۇنىنا توقتالماقپىز.
شاعاتاي ۇلگىسىندە جازىلعان حاتتار
وسى كۇندە بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنە ءماشھۇر كوسەم رەتىندە تانىلعان مۇستافا شوقايدى بىلمەيتىن جان جوق. ونىڭ تالاي مۇرالارى زەرتتەلىپ، ەڭبەكتەرى جيناقتالىپ، جاريالانىپ تا جاتىر. ءبىراق وسى جولى م. شوقايدىڭ 1939 -جىلى 6-قاڭتاردا ا. وقتايعا جازعان شاعاتاي تىلىندەگى قىسقاشا حاتى تابىلدى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان:
«6. I . 1939،
ا. وقتايجان:
سىزگە كەشە «اتاتۇرىك رەفورمالارى» حاقىندا جازىلعان ماقالانى جىبەرگەن ەدىم. سوڭىرا تاھيرعا «بايتىن امال تۇرمىستانبا» (دەگەن) تولىق جازۋدى جىبەرەم. بۇگىن ۋكراينا سوتسيال- دەموكراتتارىنىڭ «ورنەكتى ءھام ءبىر قارارى» دەپ فرانسۋزشادان ءتارجىما ەتىلگەن قىسقاشا جانە ءبىر جازۋدى جىبەرىپ تۇرمىن.
حوش. بارشالارىڭىزدى سالەمدەپ، جۇزدەرىڭىزدەن ءسۇيدىم. (قولتاڭباسى)»
جەكە تەكتىك قورمەن جۇمىس ىستەۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى احات راسۋل «ۋكراينا سوتسيال- دەموكراتتارىنىڭ قارارى - بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ توتەن (شاعاتاي، توتە جازۋ) جازىپ كەلگەنىمىزدىڭ تۋرا ەكەنىن كورسەتەدى» دەيدى.
- مىنە، بۇل حاتتىڭ تولىق نۇسقاسى، ءبىز بۇدان نەنى اڭعارامىز؟ وسى ءسوزدىڭ استارىندا جاڭا جازۋعا كوشكەن ۇلتتىڭ جازبالارىن وقىپ- تۇسىنە الماۋىنان جۇرتقا ناسيحاتتىڭ جەتپەي جاتقانى، سالدارىنان ولاردىڭ ۇلتتىق بىرلىگى السىرەپ، كۇرەسكەرلىك رۋحىنىڭ ويانۋى مەن بوستاندىققا دەگەن تالپىنىستىڭ بۇرىنعىداي بولماعانى ايتىلىپ تۇر.
ەستەرىڭىزدە بولسا، 1929-1939 -جىلدار ارالىعىندا م. شوقاي پاريج بەن بەرليندە تۇرىپ، «ياش تۇركىستان» جۋرنالىن شىعارىپ، وعان باس رەداكتورلىق ەتتى. باس ماقالالاردى تىكەلەي ءوزى جازا وتىرىپ، تۇركىستان حالقىنىڭ ۇلت- ازاتتىق جولىنداعى رۋحىن كوتەردى. سوندىقتان حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلاعان مۇستافا شوقاي «ياش تۇركىستاندى» تەك بارىنە ورتاق تۇسىنەتىن شاعاتاي جازۋىمەن شىعاردى. وعان دالەل - جوعارىداعى حات. ءسويتىپ، ون جىل بويى 117 سانى جارىق كورگەن جۋرنال شاعاتاي تىلىندە شىعىپ تۇردى. ول وسى ارقىلى حالىقتىڭ رۋحى مەن جىگەرىن جانىپ، ەلدى ومىرشەڭدىك پەن كۇرەسكەرلىككە باۋلۋعا تىرىستى، - دەدى احات راسۋل.
مۇستافا شوقايعا ءىنىسىنىڭ جازعان حاتى
12/3/29
ستامبۇل 2 -مارت
قۇرمەتى بيىك اعامىز مۇستافا بەك!
14/ Ⅱ جازعان حاتىڭىزدى 25-كۇنى الدىم. بوران، قار بولعان سەبەپتى بولسا كەرەك، وتە كەشىگىپ كەلدى. ەسىڭىزگە الىپ جازعانىڭىزعا كوپ قۋاندىم، باسىم كوكە تيگەندەي بولدى.
ساۋالدارىڭىزعا جاۋاپ جازىپ جاتىرمىن. ارينە، بۇلار سىزگە جالعىز-اق ماتەريال بولار، ماقالا حالىنە كەتىرۋگە ۋاقىتىم تار قالدى. باشقۇرت وكىمەتى حاقىندا سالاح اتناعلوۆ (شارلادتانىڭ ءبىرى «باشكۋريا» دەگەن كىتاپ شىعارعان ەدى.) ونىڭ ءبىرتالاي بەتى مەندەگى كىتاپتا ارتىق تۇپتەلگەن ەدى، ونى سىزگە جىبەردىم. ەگەر بۇل كىتاپتى كورمەگەن بولساڭىز ماتەريالدارمەن بىرگە سىزگە جىبەرەمىن.
قولىمىزدا «باشقۇرت ايماعى»، «ءبىلىم» دەگەن باشقۇرت نەشرياتى بار، ولاردان دا ماتەريال بولارلىق نارسەلەر شىقسا كەرەك. ەڭ ءمۇھميى (نەگىزگىسى) ءبىرىنشى باشقۇرت سيەزىنىڭ دەكلاراتسياسى.
قولىمىزداعى ماتەريالدا باشقۇرت - بولشەۆيك، ءبىتىمى جوق. ونى بۇل كۇنگى بولشەۆيك ادەبيەتى كوڭىلىنە المايدى، بۇل «يزۆەستيانىڭ» (حابار، جاڭالىق) 1919 -جىلعى مارت سوڭىنداعى نومەرلەرىندە بار، تابا بىلسەڭىز قاراپ كورىڭىز.
باشقۇرت تاريحى حاقىندا زەكتىڭ سويلەگەن سوزدەرى «ەل» گازەتىندە كوپ جازىلعان. وزگە تەك باعزى نومەرلەرى بىزدە دە بار. ماتەريال جوسىنىن ءبىلدىم، ونى دا سىزگە كوندىرەرمىن.
قۇرمەتتى جەڭگەمىز ماريا ياكۋليوۆناعا كوپ- كوپ سالەم …
ساۋالدارىڭىزعا جاۋاپ 12-14-مارتقا دەيىن بارسا كەرەك.
قۇرمەتپەن قارىنداستىق:
ءىنىڭىز عابدىلقادىر
مەن ۇيلەندىم. ستامبۇلدا تۇرعان ءبىر تاتار قىزىن الدىم، ءبىر سىرى قياتىنان شىعىپ ادام بولىپ وتىرمىن، ءبىراق ەتەك- جەڭنىڭ تارلىعى، تاماق جانعا باتىپ تۇر.
ءۇيىمنىڭ ادرەسى:
ستامبۇل قوجا مۇستافا پاشادا، عالي فاھيە ماحاللاسىندا. بەنلي يسمايل سوكەتىندە (2) نومەرلى اۋدە (اۋلادا)
عابدىلقادىر
ەكىنشى حات - ستامبۋلدا تۇراتىن عابدىلقادىر دەگەن جاقىن ءىنىسىنىڭ مۇستافا شوقايعا جازعانى. ونىڭ جازعان ءار سوزىنەن قىسىلتاياڭ، جوقشىلىق پەن ۇرەيگە تولى زامان ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. «وسى ەكى پاراق حاتتىڭ بىزگە بەرەرى وتە مول. اۋەلى جانكەشتى جانداردىڭ، وتە اۋىر كۇندەردە دە ەلدى ويلايتىن ازاماتتاردىڭ ءور تۇلعاسى مەن اسقاق رۋحىن اڭعارامىز. وعان قوسا، قانداي جاعداي بولماسىن، قيىنشىلىق پەن جوقشىلىققا مويىماي، ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى»، - دەيدى احات راسۋل.
قازاق زيالىلارى قارالاعان زامان
ءۇشىنشى جازبادا جازىقسىز جالا جابىلىپ، قۋدالانىپ، اتىلىپ، ايدالىپ كەتكەن ارىستار جايىندا. مىسالى، 1929-32-جىلدارداعى شىققان قارالاۋ قاۋلىسىن اۋدارۋ بارىسىندا سول زوبالاڭ جىلداردىڭ اقيقاتى اشىلعانداي بولدى.
قارالاۋ قاۋلىسى
ۇلتشىل- فاشيستەر وزدەرىنىڭ قاستىق حاراكەتتەرىن ەش ۋاقىتتا توقتاتقان جوق. ولكەنىڭ جاڭا باسشىلىعى مەن بىرگە ەسكى پەرەگيپتى (ادەتتى) سوككەن بولىپ، سۇرقيا ءسوزدى بەتكە ۇستاپ، ق ۇلىمبەتوۆ، جۇرگەنوۆ، جاندوسوۆتار تولىق قۇيرىقتى شوشقالار - وزدەرىنىڭ فاشيست قوجايىندارىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن ۇنەمى استىرتىن جۇمىس جۇرگىزىپ كەلگەنى ايقىندالىپ وتىر.
بۇرىنعى قارقارالى وكۋرىگىنىڭ اۋداندارىنداعى كەيبىرەۋلەرىندە ۇلتشىل جاۋىزداردىڭ سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قاستىق حاراكەت ەتكەنى ايقىندالىپ وتىر. حالىق جاۋلارى: اسىلبەكوۆ، نۇرسەيىتوۆ، عابدۋللين باستاعان كونترودياشىل، ۇلتشىل توپ - ورتالىق قازاقستاننىڭ مال شارۋاشىلىعىن وسىرتپەۋگە، كەرى كەتىرۋگە از قاستاندىق ەتكەن جوق.
15-VIII- №186 ۇلتشىل فاشيستەردىڭ اۋەلدە ىستەگەن زيانكەستىگىنىڭ زاردابى تەز جويىلسىن.
1929-32-جىلداردا باي- قۇلاقتاردىڭ كوتەرىلىسىن ۇيىمدەستىرۋعا بار حالىق بىتكەن كوشپەندىلىكتى بىرىكتىرگەن قۇلىمبەتوۆ، جۇرگەنوۆ، جاندوسوۆ سياقتى ۇلتشىل، فاشيست بانديتتەرى VI- VII وبلىستىڭ، شۇبارتاۋ اۋدانىنا دا از زيانكەستىك ىستەگەن جوق بولاتىن.
ۇلتشىل- فاشيست جاۋىزداردىڭ قىڭسىلاعان كۇشىكتەرى شۇبارتاۋدان تابىلدى. كونترودياشىل، ۇلتشىل ارعىنوۆ، اۋداندىق پلاندار كوميسسياسىندا مۇقاتايەۆ، مال فەلشەرى تايسارين سياقتىلار شۇبارتاۋدا زيانكەستىك ىستەر ىستەپ كەلگەنى اشىلدى.
الدىمەن باسشىلىقتى قامتاماسىز ەتە الماعاندىعى ءۇشىن حالىق جاۋلارىنا شىرىك ليبەرالدىق جاماعانى ءۇشىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكراتارى - ورازبايەۆتى، ەكىنشى سەكراتارى - ديليابايەۆتى، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى كۇزەمبايەۆتى قىزمەتتەن الدى.
17- VIII- №188
وسى قاۋلىدا اتالعانداردىڭ ءبىرازى - ەلگە بەلگىلى ازاماتتار. مىنە، وسىدان- اق بۇلاردىڭ باسىنا قالاي بۇلت ۇيىرىلە باستاعانىن تۇسىنۋگە بولادى.
- اتاپ ايتار بولساق، ۇزاقباي ق ۇلىمبەتوۆ - كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي قىزمەتكەرى، قازاق ا ك س ر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسى، قازاق ك س ر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسى بولعان ازامات. ءبىراق جوعارى لاۋازىمدا جۇرسە دە «كارلاگ»، «الجير» سياقتى لاگەرلەرىنىڭ قازاقستان جەرىنە قونىس تەپكەندىگىنە اشىق تۇردە قارسىلىق بىلدىرگەن. ءبىراق ن ك ۆ د- نىڭ كۇش الىپ تۇرعان كەزىندە «ۇلتشىل- فاشيست» اتانىپ، 1937 -جىلى قاماۋعا الىنىپ، 1938 -جىلى 22-ناۋرىزدا اتىلدى. سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانى بەلگىسىز. ال جۇبايى ءايىش قۇلىمبەتوۆا «الجير» - دە 8 جىل وتىردى. اقىرىندا ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ 1958 -جىلى ءبىراق اقتالدى.
تەمىربەك جۇرگەنوۆ بولسا، قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى، قازاق اكسر- ءىنىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى تولىق وكىلەتتى وكىلى، قازاق ا ك س ر-ى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ و ا ك- تەرىنىڭ مۇشەسى، ورتالىق ازيادا قۇرىلعان رەسپۋبليكالار اۋماعىنىڭ ۇلتتىق- تەرريتوريالىق مەجەلەنۋىنە اتسالىسقان ءىرى تۇلعا. ءبىراق وسى قارالاۋ قاۋلىسىنان كەيىن جۇرگەنوۆ 1937 -جىلى «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلىپ كەتتى. كەيىن ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ 1957 -جىلدىڭ 18-ساۋىردەگى شەشىمىمەن كىناسىز جازالانعانى انىقتالىپ، اقتالعان بولاتىن.
وراز جاندوسوۆ - قازاق ا ك س ر اعارتۋ حالكومى، قازاق اۋىل- شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، قازاقستان ولكەلىك كوميتەتى ۇگىت- ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاقستان ولكەتانۋ قوعامى باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى، تاعى باسقا دا لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارىپ، ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر تۇلعا. قارالاۋ، جالا جابۋدىڭ سالدارىنان 1937 -جىلى پارتيادان شىعارىلىپ، جالعان ساياسي ايىپپەن تۇتقىندالىپ، 1938 -جىلى ناۋرىزدا اتىلدى.
مىنە، ءبىز بۇل جازبادان ق ۇلىمبەتوۆ، جۇرگەنوۆ، جاندوسوۆتاردىڭ قالاي قۋدالاۋعا ۇشىراعانىن بىلدىك، ال ەندىگى ماسەلە بۇلاردان باسقا وسى قاۋلىدا اتى اتالعان اسىلبەكوۆ، نۇرسەيىتوۆ، عابدۋللين، ارعىنوۆ، مۇقاتايەۆ، تايسارين قاتارلى ادامداردىڭ كىم ەكەنىن، ولاردىڭ ءومىربايانى مەن كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى زەرتتەۋشى- عالىمدارىمىز تەرەڭدەي زەرتتەپ، تاريحىن اشىپ شىقسا، ۇلت پەن ۇرپاق ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق ءارى اقتاڭداقتاردى تولتىرۋدا قوسىلعان ۇلەس بولار ەدى، - دەيدى جەكە تەكتىك قورمەن جۇمىس ىستەۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى.