قازاقشا ويلاۋ، قايداسىڭ؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ۇستاز ىبىراي: «قازاق حالقى ازباعان، تابيعاتى تازا حالىق»، دەگەن «قىرعىز حرەستوماتياسى» وقۋلىق كىتابىندا.

وسى ويدى كەيىنىرەك، 1913 -جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ تا قايتالاعان.

ازباعان حالىقتىڭ ءوز ويلاۋ جۇيەسى، ءتول ويى بار. ونى قازاقشا ويلاۋ دەلىك.

* * *

قازاقشا ويدىڭ تاعدىرى ۇستاز ىبىراي (التىنسارين) زامانىندا ماسەلەگە اينالعان. ول ازباعان حالىققا ءوزىنىڭ ءوسىپ- ونگەن ويلاۋ كەڭىستىگىندە ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدى ماقسات ەتكەن.

ال ول - وسال شارۋا ەمەس، سەبەبى - قازاققا بوگدە ويلاۋ كەڭىستىگىن اكەلگەن رەسەي اكىمشىلىك جۇيەسى بار. بۇل جاعدايدى ابايعا دەيىنگى دانىشپان اقىن دۋلات: «ورىسشا دەگەن اتىڭنان، تەرىس جازعان حاتىڭنان» ، دەپ قىسقا قايىرعان.

ورىسشا ويلاۋ جۇيەسى باسقا، ول حالىقتىڭ ءدىنى، تۇرمىسى، ءداستۇرى، ءومىر ءسۇرۋ قالپى وزگە، جازۋى تەرىس.

دۋلات اقىن ايتقانداي، وڭنان سولعا اينالىپ كەتتىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تەرىس باعىتقا تۇستىك. بۇرىن وڭ اياعىمىز قاسيەتتى ەدى، ەندى سول اياق «قاسيەتكە» يە بولا باستادى. داستۇرىمىزدەگى «وڭ جاق» دەگەن تۇسىنىك ەندى جويىلماق.

* * *

ۇستاز ىبىراي قينالدى. ازباعان حالىقتى، ەندى الداعى ۋاقىتتا قالايشا ازدىرماي ساقتاپ قالۋ كەرەك.

ۇستاز ىبىراي باستى ماسەلەگە نازار اۋداردى. ول - تۇلعا تاربيەلەپ ءوسىرىپ، جەتىلدىرىپ، ونى ءبىلىم نارىنە سۋسىنداتىپ كەمەلدەندىرۋ.

بۇل ول كەزدە تۇبىرىمەن شەشىلمەيتىن ءىس ەدى. ول ءۇشىن حالىق ەركىندىگى، تاۋەلسىزدىگى قاجەت.

حالىق بولسا بوداندىقتا، رۋحاني قۇلدىقتا. شوقان ءۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ ساياسي بىرلىگى مۇمكىن بولماۋى ءۇشىن وتارشىل رەسەي قازاقتاردى گۋبەرنيا- گۋبەرنيالارعا ءبولىپ تاستاعان دەگەن ەدى. قازاق ەلىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن مۇمكىن ەتپەۋ، ءبولىپ- ءبولىپ بيلەۋ دەگەن زۇلىمدىق ساياسات كۇشىنە ەنگەن.

* * *

ۇستاز ىبىرايدىڭ الدىندا ويلاۋدىڭ ەكى ءتۇرى تۇردى. ءبىرىنشى، ازباعان حالىقتىڭ ءتول قازاقشا ويلاۋى.

ەكىنشىسى، بيلەۋشى حالىقتىڭ ورىسشا ويلاۋى. مىسالعا، ءسابيت اسقاروۆ دەگەن كىسىنىڭ اتى- ءجونىن الايىن. ايتالىق، ءسابيت مىرزا دەسەك، بۇل - قازاقشا ويلاۋ. مىرزانىڭ ورىسشاسى «گوسپودين»، ءبىراق ءسىز ورىس تىلىندە «گوسپودين ءسابيت» دەي المايسىز، دۇرىسى «گوسپودين اسقاروۆ». بايقايسىز با، ءبىز «مىرزا» دەپ كىسىنى (تۇلعانى) ايتامىز، ورىسشا مىرزا دەگەن تەككە (فاميلياعا) كەتەدى. سودان قازىر مىنانداي جازۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان: س. اسقاروۆ. كىسىنىڭ ەسىمى ينيتسيالعا اينالىپ كەتكەن، ياعني تۇلعا جوق، تەك بار. قۇرمەت - تەككە، كىسىگە، تۇلعاعا ەمەس. ءبىز كوبىنەسە اباي دەيمىز، ورىستار پۋشكين دەيدى، الەكساندر دەمەيدى. ولاردا پۋشكيننىڭ اتى- ءجونى ينيتسيال ا. س. (الەكساندر سەرگەيەۆيچ).

كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتىمىزدى تولىق جازباي، ينيتسيالدى قويىپ جۇرگەنىمىز - سول تەرىس باعىتقا كەتكەننەن بولعان شارۋا. بۇل ءسال نارسە ەمەس. ويلاۋعا تۇسكەن ۆيرۋس. ول بۇكىل ويلاۋىمىزدى دەرتتى ەتتى. ەندى ماعىنا وزگەرىسكە ءتۇستى. ءتول ەمەس، بوگدە ويلاۋ باستالماق. ول ادەتكە اينالىپ، تۇراقتانباق. ول حالىقتىڭ ازۋىنا اكەلمەك. قۇندىلىق ادامنىڭ ەسىمى ەمەس، ونىڭ تەگى بولا باستادى. تەگىمىزدەگى «وۆ»، «وۆا»، «ين»، «ينا» - لاردان قۇتىلا الماي جۇرگەنىمىز سوندىقتان. ادامنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىنە سىن ءتۇستى. جەكە ادامعا مىرزا دەۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ اكەسىنىڭ ەسىمىن قوسا اتاۋ داستۇرگە ەندى، ايتالىق ءسابيت اسقار ۇلى. ءسابيت مىرزا، سابە، اتا، اعا دەمەيمىز.

الداعى كەزدە وسى ورىسشادان قالاي، قاشان ارىلماقپىز؟!

سۋپەرماركەتكە تاۋار الۋعا بارساڭ، ورىسشا تاربيەلەنگەن ساتۋشى قىز بالا سىزگە «ۆى، مۋجچينا»، «ۆى، جەنشينا»، دەيدى. قازاقشاسى «ءسىز، ەركەك»، «ءسىز، ايەل». انايى ەمەس پە؟!

ماسەلە، ادامدى تۇلعا دەپ قابىلداۋدا، نە قابىلداماۋدا. قازاقشا ويلاۋدا تۇلعاعا قۇرمەت، ورىسشا ويلاۋدا باسقاشا.

* * *

سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن تەرىس ويلاۋ. ازباعان حالىقتى بۇزۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. ءبىز ويلانباي ءتۇسىپ كەتتىك. ۇستاز ىبىراي تۇلعا تاربيەلەۋ جاعىندا بولعان. ازان شاقىرىلىپ قويعان قازاقتىڭ ەسىمى - ازامات ەسىمى، ونىڭ تۇلعالىق بولمىسى.

* * *

قازاقشا ويلاۋ ازىرشە تاسادا. ۇستەمدىكتە - ورىسشا ويلاۋ. ءالى دە سابيت اسكاروۆيچ اسكاروۆ دەيمىز. نەگە؟ ورىسشا ويلايمىز. مەنى كەيبىر رەسمي ورگاندار قۇتتىقتاۋلار جىبەرگەندە «عاريفوللا ەسىم ۇلى» دەيدى. ماعىناسى ورىسشا. دۇرىسى، اتام زاماننان كەلە جاتقان داستۇرىمىزدەگى «ەكە»، سوندا «قۇرمەتتى عارەكە»، نەمەسە «عاريفوللا مىرزا» دەپ اتالماق. بۇل قازاقشا ءمانى دە، ماعىناسى دا. ال «سابيت اسكاروۆيچ اسكاروۆ» دەگەننىڭ ءبارى ورىسشا. نەگە بۇلاي دەپ سۇراسام: «وسىلاي رەسمي قالىپتاسقان»، دەيدى.

بۇل ورىسشا ءتارتىپ قاي زاماندا قالىپتاسقان؟ ەندى ونى تۇزەتۋگە بولماس پا ەكەن، بىرەۋلەر بولمايدى دەيدى، سەبەبى ورىسشا ويلاۋ ادەتكە ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن، ول تەز ارادا شىعا قويماس.

ءبىز «اباي» دەيمىز، ورىستار «پۋشكين» دەيدى. ءبىز وي ەكپىنىن كىسى اتىنا تۇسىرسەك، ولار تەككە تۇسىرەدى. ەكى ءتۇرلى ويلاۋ. سودان ينيتسيال قويۋ باستالعان. ا. س. پۋشكين، ا. قۇنانبايەۆ. قازاقشا نەگە «اباي» دەيمىز، نەگە «اباي قۇنانبايەۆ» دەپ تولىق جازبايمىز؟ ىڭعايسىز جاعداي تىپتەن، سپيكەرلەردى «ن. نىعماتۋلين»، «م. اشىمبايەۆ» دەپ جازۋ تەلەارنالاردا ءورىپ ءجۇر. دۇرىسى: نۇرلان نىعماتۋلين، ماۋلەن اشىمبايەۆ ەمەس پە؟ ويلانايىق!

ءبىز اقىن دۋلات، ەر ماحامبەت، ۇستاز ىبىراي، عالىم شوقان، حاكىم اباي دەپ ەپيتەتتەرىن قوسا ايتقاندى ءجون كورەمىز. ءسىرا، وسىمىز دۇرىس بولار دەگەن نيەتتەمىن.

رەسمي نە بەيرەسمي قۇجاتتارعا قول قويۋعا اكەلگەندە «ع. ەسىم» دەپ جازىلسا، نەگە ازان شاقىرىپ قويعان اتىمدى تولىق جازبايسىزدار دەپ سۇرايمىن. وسىنداي تالاپ قويامىن دەپ سەناتتا دەپۋتات بولىپ جۇرگەنىمدە «ايعايعا» قالعانمىن. مەن اتىمدى مونيتورعا تولىق جازۋدى تالاپ ەتكەنمىن، اقىرى ءسوزىم وتپەي، جەڭىلدىم. سەبەبى ورىسشا ويلاۋ راسىمگە اينالىپ كەتكەن.

قازاقشا ويلاۋ، قايداسىڭ؟!

* * *

P. S. ۇستاز ىبىراي تۇلعا - ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ تۇتاستىعى دەپ تۇسىنگەن. تۇلعا قالىپتاسۋىنىڭ باستى پرينسيپىن اشىپ بەرگەن:

ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ،

كەل، بالالار، وقىلىق!

وقىعاندى كوڭىلگە،

ىقىلاسپەن توقىلىق!

بۇل تۇلعانىڭ قازاقشا ويلاۋىنىڭ ۇلگىسى.

عاريفوللا ەسىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ابايتانۋشى.

Egemen Qazaqstan