سىرلى دا سيقىرلى بەردىبەك ءتىلى
پوەتيكانىڭ فيلوسوفيالىق ەستەتيكاسىنا قاراما- قايشى كەلمەيتىن باسقاشا تۇسىنىگىن م. م. باحتين ۇسىندى. ول ب. توماشيەۆسكيدىڭ «ادەبيەت تەورياسىنا» بىلدىرگەن پىكىرىندە بىلاي دەپ جازدى: «پوەتيكانىڭ مىندەتتەرىنە بىلاي انىقتاما بەرۋ تالاس تۋدىرادى جانە قانداي جاعدايدا دا ءبىر جاقتى. بىزدىڭشە، ءسوز شىعارماشىلىعىنىڭ ەستەتيكاسى بولۋى كەرەك، سوندىقتان دا ادەبي تۋىندىلاردىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەۋ ونىڭ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى».
كوركەم ادەبيەتتى تالقىلاۋ ءۇشىن ادەبي شىعارمالاردى عانا وقۋ ازدىق ەتەدى. الايدا ادەبيەت الەمىندە ءومىر سۇرەتىن وقىرمانداردىڭ كوركەمدىك شىعارما دەگەن نە، قوعامدىق سانانىڭ وزگە فورمالارىنىڭ قاسىندا ونىڭ ەرەكشەلىگى قانداي ەكەندىگى تۋرالى ناقتى تۇسىنىگى بولۋى قاجەت. سونىمەن قاتار ادەبي تۋىندىنىڭ تاقىرىبى، يدەياسى، سيۋجەتى، كومپوزيتسياسى نەنى بىلدىرەتىندىگىن، نەگىزگى ادەبي تۇرلەرى، جانرلارى قانداي ەكەندىگىن ءبىلۋ كەرەك.
كەز كەلگەن كوركەم تۋىندى پوەتيكاسىنىڭ نەگىزگى قۇراۋشىلارى بولادى:
- جانرلىق وزگەشەلىگى؛
- سيۋجەتى جانە كومپوزيتسياسى؛
- پورترەت پەن كوركەم دەتالدىڭ ءرولى؛
- ءتىلى جانە ستيل.
اريستوتەل «پوەتيكا» اتتى تراكتاتىندا ونەر تەورياسىنا بايلانىستى وتە قۇندى ويلارىن جازىپ كەتكەن. ول وزىنە دەيىنگى عۇلامالاردىڭ ونەرگە بايلانىستى ويلارىن توپتاستىرىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، جيناقتاپ، سول ارقىلى ءوزىنىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسىن وسى تراكتاتتا بايانداپ بەرگەن. بۇل ەڭبەكتىڭ بىزگە تەك قانا ءبىرىنشى ءبولىمى جەتتى. بۇل بولىمدە اريستوتەل تراگەديا جانرىنا كوبىرەك توقتالىپ، تراگەديانىڭ ەستەتيكالىق پرينسيپتەرىن، سونىمەن قاتار تەورياسىن جازعان. اريستوتەل سۇلۋلىق تۋرالى سۇراق قويادى دا، وعان ءوزى بىلاي جاۋاپ بەرەدى. بۇل رەتتە ول ءوزىنىڭ الدىنداعى سۇلۋلىق - قايىرىمدىلىق دەپ ەسەپتەگەن پلاتون مەن سوكراتقا قاراعاندا سۇلۋلىق تەورياسىن ءبىر قادام العا جىلجىتادى. سۇلۋلىقتى قايىرىمدىلىقتا دەپ ويلاعان گرەك ويشىلدارى بۇل تۇسىنىككە بايلانىستى ارنايى تەرميندى قولدانعان، ونى «كالوكاگاتيا» دەپ اتاعان.
اريستوتەل «پوەتيكا» تراكتاتىندا ونەرگە ەستەتيكالىق تۇرعىدان باعا بەرە كەلىپ، ادەمىلىكتى زاتتىڭ ءپىشىنى مەن ورنىنان ىزدەيدى. ونەر ۇعىمىنا كەلگەندە ونىڭ پىكىرى پلاتوننىڭ ويىنا قاراما- قايشى كەلەدى، كەلىسپەيدى. پلاتون ونەر يدەيالار الەمىنىڭ ءالسىز، بۇرمالانعان كورىنىسى دەپ ەسەپتەپ، ونىڭ تانىمدىق فۋنكتسياسىنا ءمان بەرمەگەن بولسا، اريستوتەل ونەر تابيعاتتى، تۇرمىستىڭ شىعارماشىلىقپەن بەينەلەنگەن كورىنىسى، ول ادامدارعا ءومىردى تانۋعا كومەكتەسەدى دەپ شەشەدى. سول سياقتى اريستوتەل ەستەتيكالىق ءلاززاتتىڭ تانىمدىق قاسيەتىن مويىنداعانىن بىلدىرەدى.
ول: «ومىرگە ەلىكتەۋ ونەردە ءارتۇرلى تاسىلمەن بەرىلەدى»، - دەي كەلىپ، بۇل تاسىلدەرگە ىرعاقتى، ءسوزدى، گارمونيانى جاتقىزادى. اريستوتەل ونەر ومىرگە، تۇرمىسقا ەلىكتەيدى دەي تۇرعانمەن، ونەر ءومىردىڭ كوشىرمەسى دەمەيدى، كەرىسىنشە ونەردە جيناقتاۋ بولۋ كەرەك، ونەردە كوركەم وي بولۋ كەرەكتىگىن تاباندى تۇردە شەگەلەپ ايتادى. سونىمەن اريستوتەلدىڭ پىكىرىنشە اقىننىڭ ماقساتى - شىنايى ومىردە بولعان وقيعانى ەمەس، بولۋى مۇمكىن، نەمەسە ءسوزسىز بولۋعا ءتيىستى وقيعالاردى جىرلاۋ.
اريستوتەل پوەزيانى ونەردىڭ بارلىق تۇرىنەن ارتىق ساناپ، الدىڭعى پلانعا شىعارادى، ال تراگەديانى پوەزيادان جوعارى قويادى. ءوزىنىڭ «پوەتيكا» اتتى ەڭبەگىندە اريستوتەل تراگەديادا ەپوستا بار وقيعالاردى سۋرەتتەۋ دە، ليريكاداعى ادام ەموتسيالارىن بەينەلەۋ دە بار، سوندىقتان دا ول ەپوستان دا، ليريكادان دا ارتىق دەپ شەشەدى. ءبىراق، تراگەديادا كورنەكى كورىنىستەر، ساحناداعى قويىلىمدار بارىن، بۇل كورىنىستەردىڭ ەپوس پەن ليريكادا كەزدەسپەيتىنىن ايتپاعان.
اريستوتەل تراگەديانى پوەزيانىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە قاراستىرىپ، انىقتاما بەرەدى: «تراگەديا دەگەنىمىز، ماڭىزدى جانە اياقتالعان، بەلگىلى كولەمى بار ىسكە، وقيعاعا ەلىكتەۋدەن تۋعان، ءار ءبولىمى تىلمەن ءارتۇرلى دارەجەدە كوركەمدەلىپ، اڭگىمەلەۋ ارقىلى ەمەس، ءىس- قيمىل ارقىلى ادام باسىنان وتكەن قايعىنى كورسەتە وتىرىپ سودان ايىعۋعا كومەكتەسەتىن پوەزيانىڭ ءبىر سالاسى» .
اريستوتەل تراگەديادا تەرەڭ يدەيا بولۋ كەرەك دەگەندى ايتقاندا، تراگەديانىڭ ءوزى «ماڭىزدى ءارى اياقتالعان ىسكە، وقيعاعا ەلىكتەۋ» ەكەندىگىن مەڭزەيدى. سونىمەن بىرگە بۇل «ماڭىزدى جانە اياقتالعان ىسكە، وقيعاعا ەلىكتەۋدىڭ» ءمانىن ايقىندايتىن ونىڭ فابۋلاسى مەن تراگەديانىڭ حاراكتەرى دەپ سانايدى. «تراگەديانىڭ فابۋلاسى مىقتى، ءارى اياقتالعان، ورگانيكالىق بىرلىكتە بولۋ كەرەك، ال ونىڭ كولەمى ءىستىڭ وزىمەن انىقتالادى، ال ەڭ جاقسى تراگەديا كولەمدى بولۋمەن قاتار، وقيعا تولىق شەشىمىن تاپسا عانا ۇزدىك دەپ سانالادى»، - دەيدى.
تراگەديانىڭ فابۋلاسى پەريپەتيالىق قيسىنعا باعىنادى، (پەريپەتيا - ەجەلگى گرەك تۇسىنىگى، ادامداردىڭ مەنمەنسۋىنە قۇدايلار تاراپىنان جاسالاتىن جازا دەسە دە بولادى، وقيعانىڭ شۇعىل وزگەرىپ باقىتسىزدىققا قاراي اۋىسۋى) وقيعا جەدەل قۇبىلىپ باقىتسىزدىق سيپاتىنا اۋىسادى، نەمەسە وقيعانىڭ باقىتتى كورىنىستەن باقىتسىزدىققا قاراي وزگەرۋى، نەمەسە كەرىسىنشە باقىتسىز وقيعانىڭ باقىتتىلىققا ۇلاسۋى. بۇل وزگەرۋ شىنايى، ومىرلىك شىندىققا ساي، ابدەن دالەلدەنگەن، ءوتىپ جاتقان وقيعاعا جاناساتىن، تراگەديالىق سيپاتتا بولۋى كەرەك. اريستوتەل سوفوكلدىڭ «ەديپ پاتشا» تراگەدياسىنداعى پەريپەتيانى جوعارى باعالاعان.
«پوەتيكادا» نەگىزگى ادەبي- تەوريالىق ماسەلەلەر قاراستىرىلعان. ونىڭ كەيبىرەۋلەرى ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ قۇندىلىعىن جوعالتقان جوق. اريستوتەل پىكىرلەرىنىڭ دراماعا قاتىستى تۇستارى دۇرىس، ءارى تەوريالىق جاعىنان تەرەڭ زەردەلەنگەن دەپ ەسەپتەلەدى. درامالىق شىعارمالار ديناميكالى بولۋ كەرەك، ول ادامداردىڭ ىزگىلىك جولىنداعى كۇرەسى مەن ءىس- ارەكەتىن بەينەلەۋى كەرەك.
ارينە، قازىرگى ونەر مەن ادەبيەتتىك كەلەلى ماسەلەلەردىڭ بارىنە، اسىرەسە ءالى كۇنگە داۋلى قالىپتا ءتۇرعان پروبلەمالارعا ءبىر عانا اريستوتەلدەن جاۋاپ ىزدەۋ اعاتتىق. ءبىراق «پوەتيكا» گرەك ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كلاسسيكالىق داۋىرىنەن قالعان بىردەن- ءبىر جۇيەلى بايىپتالعان پوەزيا تەورياسى ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. ءبىر نارسەنى ءبىلۋ ارتىق ەمەس: پوەتيكا دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ بۇگىنگى تەوريالىق تۇسىنىگىمىزدە كوركەم تۆورچەستۆو نەمەسە ءسوز ونەرى تۋرالى عىلىم بولسا، اريستوتەل پوەتيكانى سول ادەبي تۆورچەستۆونىڭ، ياكي ءسوز ونەرىنىڭ ءوزى دەپ تۇسىنگەن. دەمەك، اريستوتەلدىڭ «پوەتيكاسى» - ونەر تۋرالى ويلار.
اريستوتەلدىڭ ەستەتيكالىق پرينسيپتەرىنىڭ ەڭ ءتۇيىندى تۇسى: ونەردىڭ ماقساتى - اقيقاتتى تانۋ، ال اقيقاتتى تانۋ جولى - ادامنىڭ مىنەزى مەن ءىسىن سۋرەتتەۋ دەگەن دانالىق قاعيداسى. ونىڭ «پوەتيكاسىن» لەسسينگتىڭ «ەۆكليد ەلەمەنتگەرىندەي ءمىنسىز شىعارما» دەپ تاڭدانۋى دا، چەرنىشيەۆسكييدىڭ «اريستوتەل ەستەتيكاسى ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت ۇستەمدىك قۇرعانىنا» تامسانۋى مىڭ جىل وتسە دە مىزعىمايتىن قاعيداتتارعا بايلانىستى بولار، مۇمكىن...
عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، ونەر مەن ادەبيەتتىڭ ءدۇر سىلكىنىپ، دۇرىلدەي دامىعان تۇسى - ويانۋ (رەنەسسانس) ءداۋىرى. بۇل ادام بالاسى بۇرىن- سوڭدى باسىنان كەشپەگەن پروگرەسسشىل ۇلى توڭكەرىس ەدى. الىپتارعا ءزارۋ بولعان ءداۋىر جانە وزدەرىنىڭ وي- قۋاتى، قۇشتارلىعى مەن مىنەزى، جان- جاقتىلىعى مەن وقىمىستىلىعى جونىنەن سول الىپتاردى تۋعىزعان ءداۋىر ەدى. رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ كۇللى عىلىمي تاجىريبەسىنىڭ تەوريالىق ءتۇيىنى اتاقتى دەكارت فيلوسوفياسى بولاتىن.
رەنە دەكارت (1596-1650) ءوزىنىڭ دۇنيە تانىمى جاعىنان فيلوسوفياداعى راتسيوناليزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ەكەنى ءمالىم: «ويلادى ەكەنمىن، دەمەك، ءتىرىمىن» (دەكارت). تابيعات تانۋ، قوعامتانۋ، ادەبيەتتانۋ، ونەرتانۋ دەگەندەردىڭ بارىنە دەكارت ءوزىنىڭ وسى ەرەجەسىن مەتودولوگيالىق باعىت ەتىپ ۇسىندى. ونەر مەن ادەبيەت تۋىندىلارىنداعى سۇلۋلىقتى دەكارت ەڭ الدىمەن ونداعى بۇتىندىك پەن بىرلىكتە، سيممەتريا مەن گارمونيادا دەپ ءبىلدى.
دەكارتتىڭ وسىناۋ ەستەتيكالىك تالابى فرانسۋز كلاسسيتسيزمىنىڭ ءىرى تەورەتيگى ن. بۋالو (1636-1711) پوەتيكاسىنىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزى بولىپ قالدى. كلاسسيتسيزمنىڭ ادەبي مانيفەسى رەتىندە تانىلعان «پوەتيكالىق ونەر» اتتى ەستەتيكالىق تراكتاتىندا بۋالو سۋرەتكەر اتاۋلىنىڭ ءبارىن سانالى ويعا، پاراساتتى اقىلعا، الدىن الا پىشىلگەن ۇلگىگە، قالىپتاسقان تارتىپكە شاقىردى. ونىڭ سونداعى ماقساتى پوەتيكالىق ونەردى ابسوليۋتيزم ءداۋىرىنىڭ بىلىكتى دۆورياندارىنان شىققان ساراي اقسۇيەكتەرىنىڭ ساياسي- كوركەمدىك تالاپ- تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋ ارەكەتىنە عانا جۇمساۋ ەدى. دەگەنمەن، بۋالونىڭ شىندىقتان اسقان سۇلۋلىق جوق دەپ، سۋرەتكەرگە ءوز شىعارماسىندا شىندىقتى، تەك شىندىقتى عانا سۋرەتتەۋدى ۇسىنۋى، بۇل رەتتە ءسوز اياعىن ۇيقاستىرعانداردىڭ ءبارى اقىن ەمەس ەكەنىن اشىپ، سونى دالەلدەۋى - ادەمى ارەكەت.
پوەتيكا، ادەبيەت تەورياسى مەن ەستەتيكالىق ويلاردىڭ ودان ءارى دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان اعارتۋ داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن فرانسۋزدىڭ اسا كورنەكتى ماتەرياليسى دەني ديدرو (1713-1784) بولاتىن. مۇنىڭ ادەبي- ەستەتيكالىق كوزقاراستارى ساراي اريستوكراتياسىنىڭ تالعامى مەن تالابىنا قارسى، فرانسياداعى بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋتسيا قارساڭىنداعى بۇقارا رۋحىن تانىتتى. فيلوسوف- ماتەرياليست سۋرەتكەرگە تۋرا: «سەن ءاربىر ءىس- ارەكەتتەگى ۇلىلىق پەن سۇلۋلىقتى ماڭگىگە دارىپتەۋىڭ كەرەك، تالايسىز، باقسىز قور بولعان ىزگىلىكتىڭ ابىرويىن ساقتاۋىڭ قاجەت، راحات پەن قۇرمەتكە بولەنگەن كەسەلدى كەسكىلەۋىڭ كەرەك، مەيىرىمسىز جۋانداردىڭ زارەسىن ۇشىرۋىڭ كەرەك»، - دەپ اپ- انىق اشىپ ايتتى.
ديدرو ادەبيەت پەن ونەردەگى شىنشىلدىق ءۇشىن كۇرەسە وتىرىپ، تەوريا مەن ەستەتيكاعا رەاليزم ۇعىمىن ەنگىزدى. ونىڭ قيالعا، ويدان شىعارۋ مەن كوركەمدىك جيناقتاۋعا قارىم- قاتىناسىن بەلگىلەدى. ال ونىڭ ساراڭ مەن تارتيۋفى بۇكىل جەر ۇستىندەگى شىق بەرمەس شىعايبايلار مەن ەكى جۇزدىلەردىڭ جيىنتىق تۇلعالارى ەكەنىن ايتۋى ءتىپتى ءبىر تەرەڭ تەوريالىق پىكىر ەدى.
وسى اتالعان عۇلامالاردىڭ كەسكەكتى ويلارى، شىندىقتى سۇلۋلىقتان ىزدەۋى، نەمەسە ىزگىلىكتىڭ ابىرويىن ساقتاۋداعى تالپىنىستارى، اۆتوردىڭ ءوز ويىن كەيىپكەرلەرى ارقىلى بەرۋى قازاق ادەبيەتىندەگى اقىن- جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنان دا تابىلاتىنى انىق. كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قانى سورعالاپ تۇرعان كەزدە بارىنشا اقيقاتتىڭ اۋىلىنان الىستاماۋعا تىرىسقان قالامگەرلەردىڭ ءبىرى - بەردىبەك سوقپاقبايەۆ.
بالالار ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى سوقپاقبايەۆ «مەنىڭ اتىم قوجا» اتتى پوۆەسىنىڭ ارقاسىندا تانىمال بولدى. بۇل تۋىندى «دەتسكايا ليتەراتۋرا» باسپاسىندا شىعىپ، سودان كەيىن ورىس تىلىنەن كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلىپ، فرانسۋز، پولياك، چەح، بولگار سەكىلدى شەت تىلدەردە جاريالاندى. سودان كەيىن عانا بۇل شىعارما ءوز وتانىنا ورالىپ، قازاق ءتىلدى وقىرماننىڭ جۇرەگىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الدى.
ءتىپتى بۇل پوۆەست بويىنشا «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا كوركەم فيلم ءتۇسىرىلىپ، 1967 -جىلى كانن قالاسىندا وتكەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر فيلمدەرىنىڭ حالىقارالىق فەستيۆالىندە ارنايى جۇلدەگە يە بولدى. بەردىبەك ءدال وسى ەرەكشە اڭگىمەنىڭ ارقاسىندا تانىمال بولدى.
بۇدان بولەك، 1960 -جىلى جازىلعان «بالالىق شاققا ساياحات» شىعارماسىنداعى كىشكەنتاي كەيىپكەردىڭ تاعدىرى وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى قازاق حالقى باستان وتكەرگەن ناۋبەتتى كەزەڭىن بوياماسىز سيپاتتايدى. ب. سوقپاقبايەۆ وندا ءوز ءومىرىن وتە قىزىقتى قىلىپ، اسقان اقىلدىلىقپەن باياندايدى. ءبىز شىعارمادان سول كەزەڭنىڭ تاريحي شىندىعىن كورەمىز. 1967 -جىلى جازىلعان «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» شىعارماسىندا جازۋشى ءومىر جولىندا كەزدەسكەن بار قيىندىقتى جەڭگەن جىگىتتى سۋرەتتەيدى. جالپى روماننىڭ ءار پاراعىنان ناقتى باقىلاۋلار، ءتىرى كارتينالار، سول ۋاقىتقا ءتان ءومىردىڭ جارقىن دا سۇرقاي بەينەلەرىن كورەمىز. جازۋشى شىعارمالارىنىڭ اراسىندا كەش جازىلعان ەرەكشە شىعارمالارىنىڭ ءبىرى - «قايداسىڭ، گاۋحار؟» بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ بارلىق شىعارمالارى حالىق ومىرىنەن باستاۋ الاتىنى انىق. جازۋشى قالامىنا وتە باي بەينەلەۋ پاليتراسى ءتان.
قالمۇقان يسابايەۆ بىردە بىلاي دەيدى: «ءوز باسىم كەزىندە بەردىبەك ءپالسافالارىنان كوپ نارسە ۇققانمىن. سونىڭ ىقپالىمەن بالالار تاقىرىبىنا بارىپ «قارابالا» اتتى پوۆەست جازدىم. جازعان پوۆەستەرىمنىڭ ىشىندە بۇگىنگە دەيىن حالىق سۇرانىسىنا يە بولىپ جۇرگەن وسى «قارابالا» عانا. وقىرمان ىزدەگەنىن تاپقان بولسا، بەردىبەك اڭگىمەسىنىڭ جانى بار ەكەنىن سەزىنەر» .
جالپى قازاق بالالار ادەبيەتىندەگى كەيىپكەرلەردى تۇلعالاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى قايتالاپ ايتارىمىز - تۇلعالاۋ مانەرىنىڭ ۇقساستىعى. بالا قاھارماندى وبراز رەتىندە تۇلعالاۋدى جازۋشىلار اينالاسىنا قاتىناسى دەپ قانا قارايدى. ال، ونداي جاعدايدا بالانىڭ ىشكى الەمى اشىلماي، ول سىرتتاي كۋاگەر بولىپ قانا قالادى.
ادەبيەتتە بۇرىن ورنىققان ءبىر قاعيدا بار ەدى. كەيىپكەر مەيلى بالا، مەيلى ەرەسەك ادام، ايتەۋىر، ول بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە الدىمەن ومىردە تۇلعالانعان بولىپ كەلەدى. ايتپەسە، كەيىپكەردى نىسانالاپ، بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭنىن كەسەك- كەسەك مىنەزدەرىن، ءداۋىر سيپاتىن بويىنا جيناقتايتىنبىز. قازاق ادەبيەتىندەگى الگى كەيىپكەرلەردىڭ ەستە قالۋىندا وسىنداي سىر بار. ەستە قالادى دەي تۇرىپ، الگى بالا كەيىپكەرلەردىڭ كوبىسىنىڭ بەينەسى تىم ءبىرجاقتى، ءبىر بوياۋلى، قاساڭداۋ بولىپ شىعاتىنىن دا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى بالالارعا ارنالعان شىعارما تىم قاراپايىم بولۋى كەرەك دەپ تۇسىنەتىندىگىمىزدەن، تاربيەلىك وي وبراز تابيعاتىنان شىقپاي، اۆتور اتىنان باياندالىپ بەرىلۋىنەن. مۇنداي جاعدايدا كەيىپكەر اۆتور يدەياسىنىڭ قۇربانىنا اينالادى.
سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە قاۋىرت دامي باستاعان قازاق بالالار پروزاسىندا اۋەلى بەتبۇرىس رەتىندە ءتاۋىر كورىنگەن، كەيىن شيىرلانىپ كەپ جازىلعان تاقىرىپ - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى تاقىرىبى. بۇل تۇستاعى قازاق- كەڭەس بالالار ادەبيەتىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى - سوعىس زارداپتارى سالدارىنان وزدەرىنىڭ بالالىق، جاستىق شاعىن جوعالتقاندار. وسى تۇرعىدا بالالار پروزاسى ەكى جۇيەدە ءورىس الدى:
بىرىنشىدەن، جاۋ تىلىندا پارتيزاندارمەن بىرگە ءجۇرىپ وتان ءۇشىن الىسقان، ەرلىك كورسەتكەن، كوپ قاسىرەت شەككەن جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار ەرلىگى.
ەكىنشىدەن، مايداندى قارۋمەن، جىلى كيىممەن، ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان تىلداعى اتا- انالار مەن بالالارعا ارنالعان ەدى. بالا تابيعاتىنا تەرەڭ بويلاپ، حاراكتەرىن، جان دۇنيەسىن اشاتىن، الەۋمەتتىك- مورالدىق ماسەلەلەردى تەرەڭ بەينەلەگەن، تەك قىزىقتىرۋدان گورى ويلاندىرۋ ءۇشىن دە جازىلعان، ءتورت قۇبىلىسى تۇگەل تراكتوۆكاسى تىڭ تۋىندىلارعا ءالى دە ءزارۋمىز.
تالداۋ ناتيجەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، ادامگەرشىلىك، ينتەرناتسيوناليزم، ادامزاتتى تولعاندىرىپ وتىرعان تابيعات، ەكولوگيا پروبلەمالارىن كورسەتىپ، مەكتەپ ومىرىندەگى ماسەلەلەردى بەينەلەۋگە دەگەن تالاپ- تىلەك مول. سولاي دەسەك تە زەرگەرلىك، شەبەرلىك كوپ رەتتە كوڭىلگە تولىمسىز.
كورگەن- بىلگەنىن، ەستىگەن- تۇيگەنىن كوركەم شىعارماعا سىنالاپ كىرگىزىپ، كەيىپكەرلەردىڭ ءىس- ارەكەتىنە، پسيحولوگياسىنا ايتەۋىر كۇشتەپ تىقپالاي بەرۋ دە، ساعىزداي سوزىلعان قىسىر سوزشەڭدىك تە - سونىڭ سالدارى. وسىنىڭ ءبارى سيۋجەتتىك جەلىنىڭ شيراقتىعىنا، حاراكتەرلەردىڭ شىمىرلىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىنىن بىلسەك تە، بىلمەگەن بولا سالامىز. بۇعان ءسوز بولعان شىعارمالار دا كۋا. سوندىقتان بۇگىنگى بالالارعا ارنالعان پوۆەستەردەگى شەبەرلىك ماسەلەلەرىن ارنايى جانە كەڭ كولەمدە اڭگىمە ەتۋ قاجەتتىگى ەرەكشە سەزىلەدى
ۋاقىت وتە بالالار ادەبيەتىنىڭ پروبلەماتيكاسى كەڭەيىپ، كۇردەلەنە ءتۇستى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى ادەبيەتشىلەر مەن وقىرماندار اراسىنداعى وسىعان بايلانىستى ەكىۇداي پىكىر بارى بەلگىلى. ءبىرى جاس بالاعا مەيىلىنشە تۇسىنىكتى، مەيىلىنشە قاراپايىم بولۋى كەرەك دەسە، ەكىنشىسى بالالاردى وزىنشە ويلاۋعا، وزىندىك شەشىم قابىلداۋعا ۇيرەتۋىمىز كەرەك، سوندىقتان كۇردەلىلەۋ ەتكەننىڭ ەشبىر اعاتتىعى جوق دەيدى. اتالعان تۋىندىلاردىڭ قاي- قايسىسىدا دا بۇگىنگى قازاق بالالار ادەبيەتىندە بالالار پسيحولوگياسىن ولاردىڭ ۇلكەندەرمەن قارىم- قاتىناسىن جان- جاقتى زەرتتەۋ تەرەڭدەي تۇسكەنىنە دالەل.
راس، پوۆەستەن كەيىنگى ۇرپاق ىستىق ۇيا - ەل ءۇشىن، التىن بەسىك - جەر ءۇشىن اتا جاۋمەن ايقاسىپ، مەرت بولعان ەسىل ەرلەردى، سوناۋ سۇراپىل مايداننىڭ بەل ورتاسىنان ورالعان ارداگەرلەردى ءارقاشان قادىرلەپ، قاستەرلەۋ كەرەك دەگەن وي تۋىندايدى. ءبىراق بالا جۇرەگىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن، ءوزىڭدى تولقىتىپ، كوكىرەگىندە كۇمبىرلەگەن سىرىڭدى ونىمەن ءبولىسىپ، سەندىرۋ ءۇشىن حاراكتەرلەر جايىندا شىنايى دا شەبەر تولعاي ءبىلۋ قاجەت.
اتالعان شىعارمادا كەيىپكەردىڭ اۋزىنان ايتىلاتىن ۇساق- تۇيەك تىرلىككە قاتىستى اڭگىمەلەرى، اتاسى، ماماسى، قارىنداسى، مىنەز- قۇلقى ءار الۋان كلاسستاستارى تۋرالى ۇزىن- سونار پىكىرلەرى وقىرماندى جالىقتىرىپ جىبەرەدى.
ءسوز ونەرىنە ورتاق پوەتيكالىق تالاپتاردى ز. احمەتوۆتىڭ: «ادەبيەتتىڭ كوركەمدىك ءمانى - ءسوز ونەرىنىڭ بەينەلىلىك قاسيەتتەرىنەن تۋىندايتىن، ادامنىڭ ەستەتيكالىق وي- سەزىمىن قالىپتاستىرۋعا ۇلكەن اسەر ەتەتىن ەڭ باستى سيپاتىنىڭ ءبىرى. ادەبيەتتىڭ قوعامدىق ماڭىزدىلىعى ونىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك جانە كوركەمدىككە قويىلاتىن بىردەن- ءبىر شارتى - كوركەم تۋىندىلاردىڭ كوڭىلگە قونىمدى، شەبەر قيىستىرىلۋىندا... ادەبي شىعارما ساناعا، اقىلعا ۇيالايتىن بولعان سوڭ، ول الدىمەن، مازمۇنعا ساي بولۋى ءتيىس. كوركەمدىك سول مازمۇندى تارتىمدى تۇردە جەتكىزۋدىڭ امال- ءتاسىلى... ناعىز تاپقىرلىق، شەبەرلىك تەرەڭ ويمەن، مازمۇنمەن قابىسپاعان جاعدايدا ادەبيەتتىڭ كوركەم تۋىندىسى جايىندا اڭگىمە قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەپ سارالاپ كورسەتكەنى بەلگىلى.
اسا دارىندا بالالار جازۋشىسى س. بەگالين، س. باقبەرگەنوۆ، ب. سوكپاقبايەۆ، م. الىمبايەۆ، ق. مىرزالييەۆ جانە وزگە دە ۇزدىك اۆتورلار شىعارماسىندا بالانىڭ ىشكى دۇنيەسىن اشۋ، جاڭا ادامنىڭ ءوسۋى، جاڭا سانانىڭ قالىپتاسۋى، جاڭا مورال مەن جاڭا مىنەزدەمەمەن كەيىپكەرلەردىڭ قىرىن اشا تۇسەدى. بۇل جاس ۇرپاقتىڭ قوعاممەن قاتىناسىن قۇرۋدىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارى مەن سپەتسيفيكالىق قىرلارىن تابۋعا نەگىز بولىپ، رەسپۋبليكاداعى بالالار ادەبيەتىنىڭ قوزعالىسىنا وزگە دە ۇلت ادەبيەتتىرىنىڭ ىقپالى جايلى ءسوز ەتىلەدى.
بۇرىمىنداي قىزداردىڭ،
اعاسىڭ اسەم ءورىلىپ.
توسىندە ويناپ قۇزداردىڭ،
كۇمىستەي جالت- جۇلت كورىنىپ،
سوقسا دا داۋىل بۇلقىنىپ،
باسسا دا قۇلاپ ءزىل جار تاس،
جاي تۇسسە دە جاس جارىپ،
كۇلكىڭدى سەنىڭ تىيا الماس...
وسى جىر شۋماقتارىمەن ب. سوقپاقبايەۆ ادەبيەت الەمىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعان ەدى. كوركەمدىك بيىگىنەن ويناقتاپ كورىنەتىن ونىڭ تاماشا پوۆەستەرى، كۇمىستەي جالت- جۇلت ەتەتىن ءمولدىر تازا ءتىلى شىعارمادان شىعارماعا شىڭدالىپ، شىمىرلانىپ شەبەرلەنە بەرەدى.
سوعىس جىلدارىنداعى تىلداعى ءومىردى سۋرەتتەگەن قازاق جازۋشىلارىنىڭ جۇزدەگەن ءىرىلى- ۇساقتى تۋىندىلارىن بۇگىندە وقىپ وتىرىپ، ولاردىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي جازىلعانىن، كەزىندە ماقتاۋلى تۋىندى اتانعانىمەن بۇگىندە توتتانعانىن كورەسىڭ. قاھارمانداردىڭ سول ەرلىكتەرىنە باس يە تۇرىپ، ولاردىڭ ءىس- ارەكەتتەرىنەن، مىنەز- قۇلىقتارىنان باتتيىپ ءبولىنىپ تۇراتىن جاساندى قاسيەتتەرىنە ەلىتە المايسىڭ. بويعا سىڭگەن تاربيە ارقىلى قۇرمەتتەيسىڭ، ءبىراق ومىردە ءدال سولاي بولدى دەگەنگە يلانبايسىڭ، يلانعىڭ كەلمەيدى.
ال «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىنى» وقىعانداعى سەزىم مۇلدە باسقاشا. اۆتور تىلداعى ەرلىكتى كورسەتۋدى دە، لاپىلداپ جانعان ءپارتريوتيزدى دە، كوزگە تۇسەر ەرەڭ ەڭبەكتى دە سيپاتتاۋدى باستى ماقسات تۇتپاعان. ياعني ۋاقىت سۇرانىسى دەگەندى ەسكە الماعان، مۇلدە ەسكەرمەگەن. بار ماقساتى: باس كەيىپكەرىنىڭ باستان كەشكەنىن، كورگەنىن ەش قوسپاسىز، ءبىراۋىز جالعان ءسوز كىرىستىرمەي اڭگىمەلەۋ. ەل تۇرمىسى، تىرشىلىگى، قىم- قۋىت ءومىر سول باس كەيىپكەردىڭ تۇيسىنۋىمەن باياندالادى.
«مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالساق، الدىمەن نازار اۋداراتىنىز قۇرىلىمىنىڭ توسىندىعى، وزگەشەلىگى. كوركەم شىعارما قۇرىلىمى ءسوز بولعاندا، اڭگىمە سيۋجەت پەن كومپوزيتسيا تۋرالى بولاتىنى بەلگىلى. دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر تۋىندىنىڭ كوركەمدىگى مەن قۇندىلىعى وسى ەكەۋىنىڭ بىرلىگى ارقىلى انىقتالادى. سيۋجەت ناقتىلى كورىنىسىن كومپوزيتسيادان تاپسا، ءىس- ارەكەت ىزىمەن شىعارما قۇرىلىسىنىڭ جاسالاتىنى دا انىق.
پوۆەستە وقيعالار جۇيەسى مەكتەپ وقۋشىسى قوجا قادىروۆ توڭىرەگىندە ءوربيدى. شىعارمادا ونىڭ ءىس- ارەكەتى، مىنەز- قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋى، ارمان- تىلەگى، باسقالارمەن قارىم- قاتىناسى سۋرەتتەلەدى.
شىعارمانىڭ جازىلۋ ءادىسى، باتىس ادەبيەتىندەگى روماننىڭ ءاربىر تاراۋىنا ايدار رەتىندە كونە قاعيدالاردان ءۇزىندى بەرىپ، وقۋشى ۇمىتىنە ۇكى تاعىپ جەتەكتەيتىن ءتاسىلدى ەرەكشە ەسكە تۇسىرەدى. ماسەلەن، ۆ. سكوتتىڭ «ايۆەنگوسىن» نەمەسە ج. ۆەرننىڭ «دارىگەر وكستىڭ تاجىربيەسىندەگى» ءاربىر تاراۋدىڭ باسىنداعى مازمۇننىڭ قىسقاشا باياندالۋى ءوز دارەجەسىندە شىعارمانى ۇتىمدى ءارى قىزىقتى ەتىپ كورسەتكەنى انىق.
بۇل سالادا ناعىز پروفەسسيونالدى شەبەرلىكپەن جازىلىپ، كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان، ايىزىڭىزدى قاندىراتىن شىعارما تىم سيرەك. «مەنىڭ اتىم قوجا» سىندى بالالار قولىنان تاستاماي وقيتىن تۋىندى مىناۋ دەپ كوپ شىعارمالاردى جۇرەكسىنبەي ءبولىپ ايتۋ قيىن. ارينە، بۇدان «مەنىڭ اتىم قوجا» سەكىلدى دۇنيەلەردى، ودان اينىمايتىن دۇنيەلەردى كوپتەپ جازۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك. ولاي ەتسەك قاپتاعان شتامپتى شىعارمالاردان اياق الىپ جۇرە الماس ەدىك. ماسەلە بالا پسيحولوگياسىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ شۋاقتى، شۇعىلالى سىرلارىن، ويلانارلىق جايلارىن سۋرەتتەرلىك، باتىلدىق ءھام سەزىمتالدىق شەبەرلىكپەن بەينەلەۋ. سوندا عانا بالا جۇرەگىنە جىلۋ دارىماق.
اسەرلەنىپ جۇرەگى جىلىعان جاس وسكىن ىزگىلىككە، جاقسىلىققا ۇمتىلماقشى.
جازۋشىنىڭ ءوزى كورسەتكەندەي «مەنىڭ اتىم قوجا» مەن م. تۆەننىڭ «توم سويەرىن» سالىستىرىپ قارايتىن بولساق، تاراۋلاردىڭ قىسقالىعى اۆتورلاردىڭ ايتايىن دەگەن ويىن تىم اۋىرلاتپاي، جەڭىل، ەلگەزەك تىلمەن ءىلىپ اكەتۋى سياقتى ۇقساستىقتاردى تابۋعا بولادى. جازۋشىنىڭ شىنايى ومىردەن الىنعان قىزىقتى حيكايالارى جوعارىداعىداي ءومىرى ولمەس نۇسقالارمەن ابزەلدەنگەن. الايدا، بۇل ەلىكتەۋ دارەجەسىندە قالىپ قويماعان، قازاق توپىراعىنىڭ شىندىعىنان بارىپ تۋىنداعان شىعارما..
كومپوزيتسيا قۇرامىنا سيۋجەتتىڭ كەزەڭدەرى عانا ەمەس، سيۋجەتتەن تىس نارسەلەر دە كىرەتىنى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى پرولوگ كوركەم شىعارمالاردا كىرىسپەلەردىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنىن ەسكەرسەك، پوۆەستەگى كىرىسپە ورنىنا قولدانىلعان تاراۋ پرولوگ ىسپەتتى. «وللاھي ماقتانعانىم ەمەس، دوستارىم، شىندىقتى ايتىپ وتىرمىن، اتتەڭ جازۋشى بولسام دەگەن ارمان مەنىڭ كوكەيىمدى ەرتە ۇيالادى. ءۇشىنشى- ءتورتىنشى كلاسس وقىپ جۇرگەندە- اق اقىندىق داڭقىم مەكتەپتەن اسىپ، بۇكىل اۋدانعا جايىلدى...» بۇل كەيىپكەر قوجانىڭ ءسوزى. پوۆەستىڭ كىرىسپەسى ءدال وسىلاي باستالادى. ءوز ارمان- تىلەگى تۋرالى ازداپ سىر اشقان اۆتور «وتىرىك ەشتەمە قوسپايمىن» دەپ ۋادە بەرەدى. ۋادەسىن ورىندايدى دا. كىرىسپە ورنىنا دەگەن باستى مىندەتىنىڭ ءوزى - شىعارمانىڭ نانىمدى شىعۋىنا قىزمەت ەتۋ بولسا كەرەك. شىعارماداعى وقيعالار باس كەيىپكەر اتىنان، ياعني ءبىرىنشى جاقتان باياندالادى. جازۋشىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق بۇل ءتاسىل ءومىر قۇبىلىستارى، جاقسى مەن جاماندى، اق پەن قارانى بالا كوزىمەن كورۋ، بالا تۇيسىگىمەن تۇسىنۋدەن تۋىندايدى.
وقيعا ءوز بەتىمەن سيۋجەت تۋردىرا المايتىنىن، ول قاشاندا حاراكتەر ارقىلى كوركەم شىعارما جەلىسىنە اينالاتىنىن ەسكەرسەك، شىعارماداعى سيۋجەتتىك جەلى حاراكتەر تابيعاتىنان تۋىنداپ، تارالىپ جاتادى. شىعارماداعى ورنىن تاپقان حاراكتەر ءوز ىرقىمەن تابيعاتىنا لايىق ارەكەت ەتەدى، سيۋجەتتى ورىستەتەدى دەلىنەدى.
«ادامنىڭ اتىنىڭ سۇيكىمدى بولۋى دا زور باقىت پا دەيمىن. ماسەلەن مۇرات، ەربول، باقىت دەگەن اتتاردى الىپ قاراڭىزشى... مايقانوۆا اپاي ايتقانداي بۇلار جوعارى يدەيالى ەسىمدەر. ال ەندى ايتۋعا دا، ەستۋگە دە قولايسىز ەسىمدەر بار. وزگە تۇگىل وزىڭە دە ۇنامايدى- اق. سەن قىزىلشاقا بولىپ جورگەكتە جاتقاندا سونداعى اقىماقتىعىڭدى پايدالانىپ، اكە- شەشەڭ نەمەسە شىلدەحاناعا كەلىپ دۋىلداپ وتىرعان باسقا بىرەۋ سولاي اتاپ جىبەرگەن» . كەيىپكەرىمىزى سونداي ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى ەكەنىن ايتا كەلە، ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى قوجابەرگەن ەكەنىن، ءبىراق دۇنيەدە نە قيلى عاجايىپ قۇبىلىستىڭ بولا بەرەتىنى ءتارىزدى بەرتىن كەلە «قوجابەرگەننىڭ» قۇيرىعى ءۇزىلىپ قالىپ، ءوزىنىڭ ەس بىلگەلى قوجا اتانىپ كەتكەنىن ەكەنىن اڭگىمەلەيدى. وسىلاي وقىرمان نازارىن وزىنە اۋدارىپ الاتىن پوۆەست كەيىپكەرى ءارى قاراي ءوزىنىڭ باسىنان وتكەندەرىن اڭگىمەلەي باستايدى.
ەندى سيۋجەتتىڭ بايلانىسىنا كەلەيىك. «سيۋجەتتىك بايلانىس ادامدار اراسىنداعى ارەكەتتىڭ باسى، تارتىستىڭ باستالۋى ىسپەتتى» . پوۆەستە سيۋجەتتىك بايلانىس ەكىنشى تاراۋداعى قوجانىڭ مەلشيىپ، بوساعانى يىسكەپ تۇرعان تاجالدى كورۋىنەن باستالادى. قوجانىڭ جەك كورەتىن موتوتسيكلى. ونىڭ يەسى قاراتاي - قوجانىڭ ماماسىنا كەلگىشتەپ جۇرگەن تانىسى. ادام وبرازىن جاساۋدا بولسىن، كەز كەلگەن پسيحولوگيالىق جايلاردى سۋرەتتەۋدە بولسىن وسىنداي تاماشا تابىلعان دەتالدار ارقىلى قىسقا، ءدال، ۇتىمدى سويلەۋ بەردىبەكتىڭ بارلىق شىعارمالارىنا ءتان قاسيەت. «مەنىڭ اتىم قوجادا» سيۋجەتتىك دامۋ قوجانىڭ اينالاسىنداعى ادامدارمەن قارىم- قاتىناسىنا، ءىس- ارەكەتىنە نەگىزدەلگەن. 4- تاراۋداعى مايقانوۆانىڭ وزىنەن ۇلگەرىمى تومەن، سىبىرلاپ، سىپسىڭداعىش جانتاسقا جولداما بەرىپ، قوجاعا بەرمەۋى ونىڭ تەرىس جولعا تۇسۋىنە سەبەپ بولادى. قاراپ وتىرساڭىز پەداگوگيكالىق قىزمەتتەگى وبەكتيۆتى باعالاۋدىڭ سالدە بولسا دا السىرەۋى - بالا تاربيەسىنە اسەر ەتەدى ەكەن.
سۇلتان مەن قوجانىڭ باسىنان وتكەن وقيعالار بىرەنەن سوڭ ءبىرى ءوربىپ، سان الۋان شيەلەرىستەرگە اكەلەدى. ءبىر ءۇيدىڭ قىمىزىن الداپ ىشكەنىمەن قويماي، قاراكول تەرىسىن ۇرلاپ، كۇرسەتە جەڭىپ ماساتتانىپ تۇرعان كەزدە، دۇنيەسى ۇرلانعان شالدىڭ بۇلاردى ۇستاپ الۋى، ودان اۋىر ءسوز ەستۋى، شەشەلەردىڭ ەڭ الدىندا تۇرىپ الىپ، گازەتكە سۋرەتكە ءتۇسىپ رەسپۋبليكا جۋرنالىنا تانىلۋى سياقتى وقيعالار كەيىپكەرىن دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا اكەلۋ سوقپاقتارى دەسەك بولادى. شىعارماداعى ءاربىر تاراۋدىڭ وقيعاسى كەيىنگى تاراۋدا ايتىلاتىنداردىڭ تىكەلەي سالدارى بولىپ كەلەدى. وسىلاي دامىپ، شيىرشىق اتقان شيەلەرىستەر شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى. پوۆەستەگى سيۋجەتتىڭ شارىقتاۋ شەگى - باقا مەن قازدىڭ شۋى، جايلاۋدان ميللات اپايدىڭ شاقىرىلىپ قوجا ءتارتىبىنىڭ پەدسوۆەتتە قارالۋى. شىعارمانىڭ ەڭ ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق جاعى - شەشىمى. جازۋشى قوجانىڭ تۇزەلۋگە، كەلەشەكتە ادام بولۋعا ۋادە بەرىپ، وزىنە قاتىستى جابىق كەڭەس وتكىزۋىن تاپقىرلىقپەن سۋرەتتەگەن. بالاسىنىڭ تەرىس جولعا تۇسۋىنە بايلانىستى شەشەسىنىڭ كۇيزەلىسكە ءتۇسۋى، بويىندا وزىنە جەتەرلىك قايراتىمەن قاتار، ارى دا، ەركى دە بار قوجانى قاتتى تەبىرەنتەدى. ول ەندى تەنتەكتىك جاساماۋعا ءسوز بەرەدى.
جازۋشى كەيىپكەرىن جان- جاقتى سۋرەتتەي وتىرىپ، اقىرىندا ونى دۇرىس ارناعا نانىمدى تۇردە اكەلگەن. ەگەر اۆتور بۇدان كەيىن قوجانىڭ تۇزەلگەندىگىن كورسەتەتىن بولسا، ءسوز جوق كوركەمدىك قۇنىن السىرەتىپ العان بولار ەدى. اۆتور مۇنى قالاماعان. سونىڭ ناتيجەسىندە شىعارما ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ورىندى شەشىلۋمەن اياقتالعان.
ⅩⅩ عاسىرداعى ناقتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر، ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، ونىڭ فيلوسوفيالىق سيپاتى تۇرمىس- تىرشىلىك، ءومىر مەن ءولىم، ادام جانە ەڭبەك ب. سوقپاقبايەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ تىرەگى، شىعارماشىلىق ايناسى ىسپەتتەس. ءىرى سۋرەتكەردىڭ نەگىزگى ماقساتى ءوز وقىرمانىن وياتۋ، ونىڭ جاڭاشا ءمانىن شىعارماشىلىعىنىڭ ءون بويىنان كورسەتۋ ءارى نەگىزىن ارقاۋ ەتۋ بولدى.
ءار جازۋشىنىڭ وزىندىك قالىپتاسقان ستيلدىك ەرەكشەلىگى بولادى. كوپتەگەن ەلگە تانىمال ءىرى قالامگەرلەردىڭ ۇلكەندى- كىشىلى اتاقتى شىعارمالارىن قولعا الىپ ۇڭىلە تۇسسەڭ- اق، كىمنىڭ شىعارماسى ەكەنىن اينىتپاي تانۋعا بولادى. ادەمى ورنەك، سۇلۋ سوزگە تۇنىپ تۇرعان، ۇزىن سونار شيراتىلعان اۋەزوۆ سويلەمدەرىن، ولەڭ جولدارىنداي ءوزارا ۇيقاسىن تاۋىپ، ۇيلەسىپ، توگىلىپ تۇراتىن، ارتىق ەتى جوق ج. ايماۋىتوۆ سويلەمدەرىن، ب. مايليننىڭ ءادىس- تاسىلدەرىن باسقا قالامگەرلەرمەن شاتاستىرۋعا بولماس.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆ مايلين ىزىمەن، ءبىراق ودان باسقالاۋ رومانتيكالىق ستيلدە اڭگىمە جانرىن دامىتىپ، سول ارقىلى تاتىمدى وبرازدار گالەرەياسىن جاسادى. قازاقتىڭ ءسوز ونەرىندە «بەردىبەك ءتىلى» دەگەن ءتىل بار. ول قانداي ءتىل؟ ول - جىپكە تىزگەن مارجانداي ءتىل. ول - ناقتى ءتىل، زاتتى ءتىل. ول ءسوز عانا ەمەس، سوزبەن سالىنعان سۋرەت. ول - بيىك پاراسات، تەرەڭ فيلوسوفيا. ول - سىر، سەزىم... بەردىبەك ءتىلى سىرلى دا سيقىرلى. ب. سوقپاقبايەۆ ءستيلى ءومىردى تەرەڭ، كورىكتى اشادى. سوندىقتان، ءتىپتى ساياسي بوياۋمەن جازىلعان شىعارمالارىندا دا جازۋشى لەپىرمە، ويدان شىعارۋدان اۋلاق بولىپ، سول كەزدىڭ ىشكى رۋحاني اتموسفەراسىن كورسەتە ءبىلدى.
يسلام قابۋل ۇلى
«ادەبيەت پورتالى»
