ناعيمان باتان قىزى، اقىننىڭ اناسى: مۇقاعاليدى ويلاعاندا وزەگىم ورتەنەدى
...تاعدىردىڭ ىسىنە شاراڭ بار ما. بالامنىڭ جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسقانىنا دا ون التى جىل بوپ بارادى. مەن ءالى ءتىرىمىن.
قىرىق بەس جاسىندا قىرشىن كەتكەن ونىڭ كۇللى قازاقتىڭ بالاسى بولارىن، ارداقتى اقىنى اتانارىن، قۇداي اقى، تۋعان شەشەسى مەن دە، ومىرلىك جارى دا، تۋعان باۋىرلارى دا بىلگەمىز جوق، كوپشىلىك ەل دە كەزىندە بىلمەگەن شىعار... ەندى قاراپ وتىرسام، تىڭداپ وتىرسام، مۇقاعاليىمدى اسپانعا كوتەرىپ، ءوزى ولگەن سوڭ ەلىنە تانىتقان قۇدايدىڭ بەرگەن تالانتى، ولەڭىنىڭ قۋاتى شىعار. بۇعان دا تاۋبە. ءوزى تىرشىلىگىندە كورمەگەن قۇرمەت پەن قوشامەتتى ارتىڭدا قالعان ءبىز - وتباسى، جارى مەن بالالارى، باۋىرلارى بولىپ كورىپ جاتىرمىز. قايسى ءبىرىن ايتايىن. الاتاۋداي ايبارلىمدى ويلاسام، وزەگىم وت بولىپ جانادى...
مۇقاعالي تۋرالى بىلگىسى كەلەتىن جاستار، ولەڭقۇمار بالالار ماعان ءجيى كەلەدى.
- اپا، اعامىزدىڭ بالالىق شاعى تۋرالى، وسكەن جەرى جايلى، وتباسى جونىندە ايتىپ بەرىڭىزشى. وسىنى كوپ ەلدىڭ بىلگىسى كەلەدى، - دەپ قولقا سالادى. ەلى ءۇشىن كەرەك نارسە بولسا اڭگىمەلەپ بەرەيىن دەپ وسى ەستەلىكتى ايتىپ وتىرمىن، قاراقتارىم.
الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىندا قاراساز دەگەن جەر بار. تورت جاعىن بىردەي تاۋ قورشاعان جاسىل جازىقتىڭ كەڭ ورتاسىندا ول كەزدە بىرنەشە ۋاق- ۋاق كولحوزدار بولاتىن. ەلدىڭ نەگىزگى كاسىبى - مال باعۋ. ازداپ ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى. اتاقتى شالكودە جايلاۋىنىڭ ءبىر شەتى مۇقاعاليدىڭ وسكەن اۋىلىنا ءتيىپ تۇرادى.
مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن شارۋا ادامى ەدى. كولحوزدا سۋشى، شالعىشى بولىپ جۇرەدى ەكەن. مەن ونىڭ اۋىلىمەن ىرگەلەس جاتقان سارىباستاۋدىڭ قىزىمىن. تاعدىر ايداپ، ءدام جازدى ما، ەكەۋمىز ۇيلەنىپ، جاس وتاۋ بولدىق، تيىن دەگەن ەنەم بار ەدى. مەيىرلى، كىسىلىگى مول جان بولاتىن. جوقشىلىق زامانداعى كوپ قيىندىعىمىزدى تەڭ ءبولىسىپ، جەل جاعىمىزعا پانا بولىپ، ماپەلەپ ءوسىردى.
مۇقاعالي تۇڭعىشىم بولعاسىن با، ەنەمە تابيعي بولىپ، مەنى جەڭگە ەسەبىنە سانايتىن. ودان كەيىن قاليماحان دەگەن قىز تۋىپ ەدىم، ءۇش جاسىندا ءولىپ تىندى. الگىدەن كەيىن تۋعان بالام قاليبەكتى ەكى جاسىندا جەر قوينىنا تاپسىردىق... ولگەن ەكەۋىنەن كەيىن توقتارباي، كورپەش دەگەن ەكى بالام بار. مەن قازىر سول توقتاربايدىڭ قولىندامىن.
الگىندە ايتتىم عوي، مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەن دەپ. ول وتە جۋاس، شارۋا ادامى ەدى. سوعىس دەگەن پالە باستالعاندا وسى قاراسازدا ءبىر توپ جىگىتتەرمەن بىرگە مايدانعا اتتاندى. مۇقاعالي وندا ون جاستا. ەس كىرىپ قالعان بالا.
مىنە، بۇگىندە ەل ارداق تۇتىپ، تالانتىنا ءتانتى بولىپ جۇرگەن ونىڭ بەينەتپەن بەلدەسۋى، ادىلەتسىزدىكپەن بەتپە-بەت كەلۋى، ءوز بەتىنشە بولاشاققا تالپىنۋى وسىلاي باستالعان. ونىڭ جاستىق شاعى قازىر مۇقاعالي مۇراجايىنىڭ دەرەكتىرى بولى وتىرعان ابدىكە، كومباينشى سىدىق، ءىنىسى ەركىندەرمەن بىرگە ءوتتى. باستاۋىش كلاستاردى قاراساز وڭىرىندەگى شاعىن اۋىلداردا وقىپ، ورتا مەكتەپتى اۋدان ورتالىعى - نارىنقولداعى ينتەرناتتا ءبىتىرىپ شىقتى. اۋقاتتىلاردىڭ بالالارى الماتى اسىپ، ۇلكەن وقۋ ىزدەپ جاتقانىندا ول اۋىلدىق كەڭەستە حاتشى بولىپ قىزمەتكە تۇردى. ون ءتورت ون بەس جاسىنان جازا باستاعان ولەڭىنەن قول ۇزگەن جوق، توبەسى اپ- الاسا ۇيگە قالىڭ- قالىڭ كىتاپتاردى ءۇيىپ تاستاپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن وقيتىن دا جاتاتىن.
اۋىلدىڭ اتقا مىنەرلەرى سول كەزدە-اق تاڭداناتىن.
«ناعيمان شەشە، ءسىزدىڭ تەنتەگىڭىز وسىنشا ورىسشانى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇر» دەيتىن... سويتسەم، ءوزىن-ءوزى وقىتىپتى عوي شىراعىم.
كەيىن اۋىلداعى مەكتەپتە دە قىزمەت ىستەدى. سودان اۋداندىق گازەتكە باردى. ولەڭدەرى ءجيى جاريالانا باستادى.
سودان نە كەرەك، 1962-جىلدىڭ جاز ايىندا اياق استى بۇزىلدى. مەنى جەڭگە ورنىنا ساناپ، ناقا دەيتىن. ءبىر كۇنى اسا كوڭىلدى قالپىندا:
- ال، ناقا، بۇيىرسا، الماتىلىق بولاسىڭ، كوشەمىز، - دەدى ءاي-ءشاي جوق.
شىنىمدى ايتسام، مەن بۇعان نانبادىم. ويتكەنى استاناعا بالا- شاعامەن كوشە قوياتىنداي جيناعان قورىنىڭ جوعىن بىلەم. ەكى ءىنىسى دە، بالالارى دا جاس. مەن بولسام، وتىرعان ءبىر ماسىلمىن.
- سوندا قايدا بارامىز؟ ءۇيدى قايتەسىڭ، بالام-اۋ، - دەيمىن.
- قورىقپا، ناقا! ولەڭىم ولتىرمەيدى. اسىرايدى ءبارىمىزدى، - دەيدى ماڭدايى جارقىراپ.
ءسويتىپ، اۋىلدان استانادا كوشتىك دە كەتتىك. دايىن تۇرعان ءۇي قايدا. تاستاقتان شىنىقۇل دەگەن قازاق شالدىڭ كىشكەنتاي ەكى اۋىز ءۇيىن جالعا الدى. راس، ول كەزدە پاتەر اقى ارزان. اقشا دا تاپشى. بالام راديودا، گازەت- جۋرنالداردا قىزمەت ىستەدى. اندا- ساندا ءماز بولىپ جاڭا شىققان ولەڭدەرىن كورسەتەدى. ارا- كىدىك بولسا دا قالاماقىسىن الىپ، مارە- سارە بولادى.
كەڭ جايلاۋدا وسكەن ادامعا ىعى-جىعى قالادا كۇن كەشۋ قايدان وڭاي بولسىن. قىسىلىپ-اق جۇردىك. مەن دە، كەلىنىم لاشىن دا، مۇقاعاليدىڭ ءوزى دە سىر بەرمەدىك. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ شاڭىراق اياق استىنان شايقالدى.
مۇقاعاليىمنىڭ مايگۇل دەگەن قىزى جول اپاتىنان جازىم بولدى. مىنە، وسىدان باستاپ بالام سەڭدەي بۇزىلدى. قاتتى كۇيزەلدى. يىعى ءتۇسىپ، سىلىنىپ سالا بەردى. مىنەزىندە دە وزگەرىس پايدا بولعانداي بولدى. سويتسەم، نە كىتابىن شىعارا الماي، نە قامقور الاقاننىڭ شۋاعىنا بولەنە الماي قينالىپ جۇرگەن كەزى ەكەن عوي.
«جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي، وعان قىزىنىڭ ءولىمى قوسىلىپ، ءجۇنجىپ-اق، كەتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ تولاسسىز جازا بەردى. نە جازعانىن قايدام...
پاتەر جالداپ ءبىرتالاي جىل اۋرە- سارساڭعا تۇستىك. ءبىردى- ەكىلى جۇقا كىتاپتارى شىقتى. قازىر قاي جىل ەكەنىن دە ۇمىتىپ وتىرمىن، ينتەرناتسيونالنايا دەگەن كوشەدەن ەكى-ءۇش اۋىز تاس ءۇي تيگەندەگى قۋانعانى ءالى ەسىمدە.
بىزدە ءاۋ باستان- اق بايلىق كوپ بولماعان ادامدارمىز. الگى ادەمى ۇيگە كىرگەندەگى بارىمىز - قاراسازدان كەلگەن ۇلكەن تەكەمەت. سونى ەڭ ۇلكەن بولمەگە جايىپ تاستاپ بالا ۇقساپ كەپ اۋنايدى مۇقاعالي. جولداس- جورالارى سول تەكەمەت ۇستىندە وتىرىپ، جايىلعان داستارقاننان سۋسىن- شاراپتارىن ىشەدى. ءبارىمىز ءمازبىز.
ءبىر كۇنى بالام مەن كەلىنىمدى ءبىر اقىن جولداستارى شاقىرىپ اكەتتى دە، مەن ۇيدە جالعىز قالدىم. تاس ۇيدە ءارى وتىرىپ بەرى وتىرىپ ءىشىم پىستى. سودان جاعالاپ ەسىكتى اشىپ، دالاعا شىعىپ كەلە جاتسام، ورتا جاستاعى ءبىر دەنەلى ەر ادام:
- قايدان جۇرگەن كەمپىرسىڭ؟ كىمدى ىزدەيسىڭ؟ - دەيدى.
- ۇرىمىن! ال قايتەسىڭ، - دەدىم مەن دە قيقارلانىپ.
سويتسەم، الگى مەنىمەن ءازىل ارالاس سويلەسىپ تۇرعان قۋاندىق، دەگەن ۇلكەن اقىن ەكەن. تانىسىپ- بىلىسكەن سوڭ قويار دا قويماي، ۇيىنە ەرتىپ كىرگىزدى.
- ءبىز وسىندا كورشىمىز. مىقتى اقىننىڭ شەشەسى ەكەنسىز. قوناعىم بولىڭىز، - دەپ ۇيىنە كىرگىزدى. ءىشىم جىلىپ قالدى. قانىپ شاي ءىشتىم. مۇقاعالي كەلگەن سوڭ كورشى اقىننىڭ شاي بەرگەنىن ايتتىم. ول بالاشا جادىراپ، ماقتانىپ قالدى...
توقسانىڭ وڭاي جاس پا، ءتايىرى! ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتىپ قالام: مۇقاعاليدىڭ تىرشىلىگىندە مانساپ پەن بايلىقتىڭ قىزىعىن كورمەگەنىنە تۋعان اناسى - مەن، جان جارى لاشىن كۋا. ءبىراق، داۋلەتىمدى مولايتايىن، قىزمەتىمدى جوعارىلاتايىن دەپ باسىن قاتىرعان ەمەس. كەيدە اپتالاپ ۇستەلىنەن تۇرماي ولەڭمەن ارپالىسقاندا ۇيىندە نە بار، نە جوققا نازار دا سالمايتىن. سوندايدا لاشىنعا جانىم دا اشيتىن. كەيبىرەۋلەر: «وي، ول ونداي ەدى، مۇنداي ەدى» دەيتىن دە شىعار. بالامنىڭ ونى شارشاتقان كەزى بولعان جوق دەپ قالاي ايتايىن. ەركەلەپ كەتەتىن كەزىن دە كوردىك. تۇنەرگەن اسپانداي مۇڭدى ءساتى دە بولاتىن. قۋانسا ولەڭ ءۇشىن، شىققان جاڭا كىتابى ءۇشىن قۋاناتىن. تۋعان جەرى - قاراسازىن ماقتانا ايتاتىن. اۋىلعا ءجيى قاتىسۋدى ارماندايتىن. بارىن، ەركەلەپ ماۋقىن باسىپ تا تۋردى. ەل دەگەن التىن بەسىك قوي.
جاسى قىرىقتان اسقان سوڭ- اق، نە اۋرۋ ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر ءبىر دەرت جابىستى. اندا- ساندا تارىعىپ وتىرىپ قينالعانىن، ۇيىقتاي الماي شىققانىن ايتاتىن. ارا- اراسىندا اۋرۋحاناعا جاتىپ ەمدەلىپ تە ءجۇردى. قايتادان اۋىردى...
ولەرىنەن ءبىراز جىل بۇرىن ماسكەۋ بارىپ، ادەبيەتشىلەردىڭ ۇلكەن وقۋىن وقىدى ەمەس پە؟ ونى دا تاۋىسقان جوق.
- ولاردىڭ بىلەتىنىن ءوزىم دە بىلەدى ەكەم. الماتىمدى ساعىندىم. بالالارىمنىڭ قاسىندا بولايىن دەپ، كەتتىم دە قالدىم، ناقا، - دەپ، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ قوياتىن جارىعىم!.. ە، جالعان دۇنيە- اي.
قاي اي، قاي جىل ەكەنىن دە بىلمەي تۇرمىن، ايتەۋىر قاتتى سىرقاتتانىپ جۇرگەن كەزىندە الگى اتاقتى كامپازيتىر نۇرعيسا دەگەن بالام ەكەۋى تابىسىپتى. سونىمەن ءبىر ايعا جۋىق بىرگە ءجۇرىپ مۇقاعالي ولەڭ جازىپتى. نۇرعيسا ونىڭ سوزىنە ءان شىعارىپتى. ونى كەيىن كەلىنىم مەن بالالاردان ەستىدىم. ەكى تەنتەكتىڭ ءبىرىن- ءبىرى تاپقانىن كورمەيمىسىڭ. قازىر ايتىلىپ، قالىڭ ەلگە تاراعان كوپ اندەر سول تىلەندىنىڭ بالاسىنىڭ ۇيىندە تۋعان دۇنيەلەر ەكەن.
...انە، تاعى دا ءبىرىن ايتىپ، بىرىنە كەتە بەرەم. كەيدە مەنەن ولەڭگە جاقىن بالالار، تىلشىلەر ءجيى سۇرايدى: - اپا، اقىن بالاڭىزدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزى جايلى ەسىڭىزدە نە قالدى - دەپ.
ءبىر بايقاعانىم، اۋرۋ جانىنا باتقاندا قاتتى كۇيزەلىپ- اق ءجۇردى. انشەيىندە تاۋ تۇلعالى شىراعىمنىڭ ەتى قاشىپ، ءىرى سۇيەكتەرى ساۋدىراپ سالا بەردى عوي. نەسىن ايتايىن... ايتەۋىر قالامىن قولىنان تاستاعان جوق، وڭاشا ۇيدە كۇبىرلەپ، سويلەپ، تولعاتقان اناداي كۇي كەشكەن كەزدەرىن دە كوردىم. سويتسەم، مىنا جالعاننان ارعى اۋىلعا اتتاناتىنىن سەزىپ، سوڭىنا ءسوزىن قالدىرۋ قامىمەن جانتالاسقان ەكەن عوي جازعان بالا؟!.
«اينالدىرعان اۋرۋ الماي قويمايدى» دەگەندەي، ارىستاي ازاماتىمىزدان ايىرىلىن تا تىندىق، بۇل - 1976-جىلدىڭ 27-ناۋرىزى بولاتىن.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شىعار، ءيا بولماسا بالامنىڭ تالانتىنىڭ ارقاسى ما، ولگەن كۇننەن باستاپ قالىڭ ەل قارا ءنوپىر بولدى دا كەتتى. شىنىمدى ايتسام، پالەندەي مانسابى بولماعان، كوپ قۇرمەت تە كورمەگەن بالامنىڭ جانازاسى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرار دەپ ويلاماپپىن. ءوزىنىڭ قاراسازىنان اعايىن- تۋىستارى، اۋداندىق گازەتتەگى باۋىرلارى، ناعاشى جۇرتى مەن قايىن جۇرتىنان، وسى الماتىڭنان كوپ ادامدار جينالدى.
مۇقاعاليىمنىڭ ءولىمى تۇسىندا دا قامقورشى اقىن اعاسى ءابدىلدا ءىستىڭ باسى- قاسىندا بولدى. ءبارىن ءوزى باسقاردى.
ايتپاقشى، قاراسازدان ءىنىسىن جوقتاپ كەلگەن باۋىرلارى، قالي دەيتىن اعاسى بار، ءبارى اقىلداسا كەلىپ مۇقاعاليدىڭ، سۇيەگىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە - قاراسازىنا الىپ كەتەمىز دەگەنگە شىقتى. وعان ءابدىلدا اقىن باسۋ ايتىپ، ەلمەن ماملەگە كەلدى.
- جىگىتتەر، - دەدى ول - مىنا ارىستان بولىپ جاتقان اقىن ءبىر عانا قاراسازدىڭ بالاسى، سول اۋىلدىڭ اقىنى ەمەس. بۇل دەگەنىڭ قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ساناۋلى جىر جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. مۇقاعاليدى كەڭسايداعى كيەلى اعالارىنىڭ قاسىنا قويامىز. بۇعان كەلىسىم بەرىڭدەر. بالا سىزدەردىكى بولعانىمەن، اقىن قازاق حالقىنىكى!
سونىمەن تالاي جايساڭدار مەن جاقسىلاردىڭ ماڭگىلىك بەسىگى بولعان كەڭسايدىڭ قۇشاعىندا جاتىر مەنىڭ قۇلىنىم...
(ناعيمان باتان قىزى، اقىننىڭ اناسى)
«ەستەلىكتەر» كىتابىنان الىندى.
الماتى، «جالىن» باسپاسى
1995 -جىل