ءاليحان سەمەيگە ورالدى
جاقىندا وسىناۋ ءبىر تاريحي ءسات، يگى شارانىڭ كۋاگەرى بولىپ ەرەكشە تەبىرەنىپ قايتىپ ەدىك. ەندى سول ساپاردان از بايان ەتسەك. استانادان ق ر ج و و رەكتورلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ باستاعان، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ نۇر- سۇلتان قالالىق فيليالىنىڭ ءتوراعاسى داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى قوستاعان شاعىن دەلەگاتسيا باردىق. ءبىز بارعان كۇنى كەشتە ۇيىمداستىرۋشىلار ەرتەڭگى ءبىر كۇننىڭ ءار ساعاتى سىقيا تولعان باعدارلاما تىزبەگىن قولىمىزعا ۇستاتتى.
الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 155 جىل تولۋىنا وراي «ءاليحاننىڭ سەمەيگە ورالۋى» كونسەپتسياسى اياسىندا وتەتىن بۇل ءىس- شارالاردىڭ باسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس عيماراتىندا ءاليحان بوكەيحان بيۋستىنىڭ اشىلۋىمەن باستالدى. ۋنيۆەرسيتەتكە كىرە قارسى الدىڭدا قاسقايىپ تۇرعان ۇلى تۇلعانىڭ ايبىندى دا اسقاق بەينەسى كوزىڭە تۇسكەندە بويىڭدى تىتىركەنتىپ جىبەرەردەي ءبىر الدە قۋانىش، الدە ماقتانىش سەزىم كەشەدى ەكەنسىڭ. كەلىستىرىپ- اق قاشاپتى! بيۋستىنىڭ جوعارعى جاعىنا قايراتكەر تۇلعانىڭ «ءوز كۇشىنە سەنبەگەن حالىق تا، ادام دا ەشقاشان ءومىر بايگەسىن الا المايدى» دەگەن ايگىلى قاناتتى ءسوزى جازىلىپتى. بۇل تۇلەكتەردىڭ قاناتىن قاتايتىپ، بيىككە تالپىنۋىنا كۇش بەرەر قۇدىرەتتى ءسوز، ارينە!
سونداي اسەرلى ساتىڭدە دومبىرانى قاعىپ- قاعىپ جىبەرىپ ورتاعا اقىن شىقسا، ول سەمەيدىڭ سوناۋ تاريحىنان تارتىپ، سەمەيدەگى الاش ارىستارىنىڭ ءار ءىزىن، ءىر ءىسىن اسپەتتەي جىرلاسا قانداي جەردە، قانداي ءىستىڭ باس- قاسىندا تۇرعانىڭدى قايىرا ەسىڭە ءتۇسىرىپ، ءتىپتى تولقيدى ەكەنسىڭ. بەلگىلى ايتىسكەر اقىن، سەرىكزات دۇيسەنعازىنىڭ ارناۋ جىرى جينالعان جۇرتتى ايرىقشا اسەرگە بولەدى.
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەبرەندينگىنىڭ قاتارىندا لوگوتيپى تۇر. بۇل تۋرالى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ توپ- مەنەدجەرى ازامات ازاتوۆ تاپتىشتەپ تۇرىپ باياندادى. ءار ءسوزى، ءار ويى كوكەيگە قونىمدى، ارمانى دا اياۋلى. «ۋنيۆەرسيتەت اتاۋىنىڭ اعىلشىن تىلىندە بەرىلۋى - عۇلاما تۇلعامىزدى الەمدىك ارەناعا شىعارۋ، شەتەلدىك ارىپتەستەرگە تانىتۋ، جاس ۇرپاق ساناسىنا زاماناۋي ترەند تىلىندە ءسىڭىرۋ نيەتىنەن تۋعان ىزگى باستاما. الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى، ستەنفورد، گارۆارد، ۆاشينگتون، ديۋك، يەل ۋنيۆەرسيتەتتەرى سىندى Bokeikhan University دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن ۋنيۆەرسيتەت بولسىن دەگەن ىزگى تىلەك. «بولماساڭ دا ۇقساپ باق» دەگەن اتالارىمىز، وقۋ وردامىز الداعى بولاشاقتا الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى وقۋ ورىندارىمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرەتىنىنە سەنەمىز» دەيدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، نەگىزگى تۇستەر - قويۋ قوڭىر ءتۇس جانە اقشىل نەمەسە ءسۇت ءتۇسى. بۇل تۇستەر دە بەكەر تاڭدالعان جوق. بۇلار - لوگوتيپتەگى ۇلتتىق ناقىشتى بىلدىرەدى.
قوش، سونىمەن «ءاليحان بوكەيحان تۇلعاسى وتاندىق عىلىم كونتەكسىندە: جاڭا ءپانارالىق زەرتتەۋلەر مەن ىزدەنىستەر» اتتى عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنسيا باستالدى.
«زامانا اعىسىندا ۇلت كوشباسشىسى بولعان تۇلعا ەسىمىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىزگە بەرىلۋىنىڭ تاريحي نەگىزى بار. بۇل، سونىمەن قاتار ۋنيۆەرسيتەت قۇرىلتايشىلارى مەن ءبىلىم الۋشىلارىنىڭ ەل مەن سەمەي قالاسى تاريحىنا جانە ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ تاريحي قىزمەتىنە كورسەتكەن قۇرمەت» دەدى ءاليحان بوكەيحان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ساياسي عىلىم دوكتورى، پروفەسسور شىرىن قۇرمانبايەۆا.
كونفەرەنسيادا، ارينە، عالىمدار سويلەدى، ۆيدەو قۇتتىقتاۋلار دا تىڭدالدى، ونلاين قاتىسىپ بايانداما جاساعان ايتۋلى تۇلعالار دا از بولمادى. ول تۋرالى دا ايتامىز، ءدال قازىر قالام ۇشىنا «ءاليحاننىڭ سەمەيگە ورالۋى» دەگەن ءسوز قايتا- قايتا ورالىپ، ويىمىزدىڭ XIX عاسىرعا سۇيرەي بەرگەنى. اتاقتى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ:
ەشكىمنىڭ ءاليحانعا بار ما ءسوزى،
دەمەيدى قانداي قازاق ونى وڭ كوزى.
سەمەي تۇرسىن،
جەتى وبلىس بار قازاقتان،
تالاسسىز جەكە- دارا تۇر عوي ءوزى، - دەگەنى قانداي باعا، قانداي ءدوپ!
1917 -جىلى «سارى ارقا» گازەتىندە جاريالانعان «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» دەپ اتالاتىن رەپورتاج جازباسىندا: «كەشكە جاقىن سەمەيدە، 21 - وكتيابردە، بۇرىنعى جاندارال مەكەمەسى، «بوستاندىق ۇيىنە» قاراي توپ- توبىمەن اعىلعان قازاق ەدى. سەميناريستەر ءبىر رەت، گيمنازيستەر ءبىر رەت، كۋريستەر، مۇعالىمدەر ءبىر رەت، ساۋداگەرلەر، قىردان كەلگەندەر دە بار...» دەپ ەلدىڭ شىن ىقىلاس، پەيىلىن سيپاتتاي كەلىپ، «بۇل قازاقتار بۇرىنعىداي ەرىكسىز «قانىن سورعان ءبيتىن» توسىپ جيىلعان قازاقتار ەمەس، ەرىكتى قازاقتار، ەلگە ەڭبەگىن سىڭىرگەن ەرىن توسىپ جيىلعان قازاقتار ەدى. ول ەرى كىم ەدى؟ ول ەرى: ەلى ءۇشىن قۇرباندىققا جانىن بەرگەن، بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن، كوردەي ساسىق اۋا، تەمىرلى ۇيدە الاش ءۇشىن زارىعىپ بەينەت ەتكەن، بولسا دا قالىڭ تۇمان، جارقىلداعان تۇيمەگە الدانباعان، باسقاداي ءبىر باسى ءۇشىن جالدانباعان، «قايتكەندە الاش كوركەيەر» دەگەن ويدان باسقا ويدى ومىرىندە مالدانباعان ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانوۆ ەدى» دەيدى عوي. بۇل، ارينە، قىسقاشا ءۇزىندىسى عانا. وسىنىڭ ءوزى الاش كوشباسشىسىنىڭ بيىك تۇلعاسىن ايشىقتاي تۇسەتىن الاپات ءسوز ەمەس پە!
مىنە، «ءاليحاننىڭ سەمەيگە ورالۋى» ويىمىزعا سالىپ تۇرعان تاريحي ساتتەردىڭ ءبىر ۇزىگى. شىنىندا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ قوعامدىق- ساياسي قىزمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى سەمەي قالاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ونى تاريحشىلار تاپتىشتەپ جازدى دا. ول سوقپاققا سوقساق، مىنا شاعىن جازبامىزدا اڭگىمەنىڭ سوڭىنا قايتا قايىرىلۋ قيىنعا سوعار. جازۋشى، تاريحشى انەس سارايدىڭ «الاشتىڭ تابانى - تورعاي، وزەگى - سەمەي، جۇلىنى - جىمپيتى» دەيتىنى، قارا ءسوزدىڭ حاس جۇيرىگى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «سەمەي - ءبىر گۋبەرنيا ەلدىڭ ميى. اقىل- ويدىڭ تاباسى سەمەيدە. سەمەي - ءبىر گۋبەرنيا ەلدىڭ جۇرەگى. سەمەي بۇلكىلدەسە، ءبىر گۋبەرنيا ەل بۇلكىلدەيدى. ەرتىستىڭ وڭ قاباعىندا - سەمەي، سولىندا - الاش قالاسى» دەگەنى ءبارى- ءبارى قارت قالانىڭ قالانىڭ تاڭعاجايىپ تاريحىنان سىر شەرتىپ تۇرعان جوق پا!؟
ءيا، «سەمەي بۇلكىلدەسە...». وسى سوزگە سالساق بۇل شارانىڭ اۋماعى تاعى دا كەڭەيىپ سالا بەرگەندەي. بۇعان دەيىن دە ءاليحانعا وسى سەمەي قالاسىنان ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلعانى امبەگە ايان ەدى. كونفەرەنسياعا ونلاين قاتىسقان ايگىلى عالىم، سۇڭعىلا الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي «ءوز تۋعان جەرىندە ماڭدايىنان ەسپەگەن سامال سەمەي توپىراعىندا ەسىپ، ەسكەرتكىش تە قويىلىپ ەدى» دەپ، وسى ءىستىڭ باسى- قاسىندا جۇرگەن ازاماتتارعا ريزالىعىن ايتقانى دا كوڭىلدى كوپ ويعا جەتەلەگەن.
سونىمەن، كونفەرەنسيا ونلاين قاتىسقاندار مەن وففلاين قاتىسقان عالىمدارعا الما- كەزەك ءسوز بەرۋمەن جالعاستى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جابايحان ءابدىلدين، ايگىلى ابايتانۋشى، الاشتانۋشى، جازۋشى، عالىم تۇرسىن جۇرتباي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مامبەت قويگەلدى قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن جولدادى.
اقوردادان ۆيدەو- قۇتتىقتاۋ جولداعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى بەرىك ءۋالي: «مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ «الاش ارىستارى زاماننىڭ سىن- قاتەرلەرىنە قاراماي قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتشىلدىك يدەياسىن جاڭعىرتتى» دەپ الاش قوزعالىسىنا ساياسي باعا بەرسە، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان مەن ونىڭ سەرىكتەرى تۋرالى «ءاليحان - الاشوردا ۇكىمەتىن باسقارعان مەملەكەت قايراتكەرى، احمەت - حالقىمىزدى ءبىلىم مەن عىلىمعا جەتەلەپ رۋحاني ۇستاز بولعان ايگىلى اعارتۋشى، ءمىرجاقىپ - ۇلت بىرلىگى ۇرانىنان اينالعان «ويان قازاق» پەن تۇڭعىش قازاق رومانىنىڭ اۆتورى، كورنەكتى قالامگەر، ءۇش قايراتكەر دە بىرەگەي تاريحي تۇلعالار» دەپ اتاپ ءوتتى. بۇل مەملەكەتتىڭ ۇلى تۇلعالارىمىزعا دەگەن كوزقاراسى مەن قۇرمەتى بولسا كەرەك» دەدى. سونىمەن بىرگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى التىنبەك نۇق ۇلى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بەرىك ءابدىعالي ۇلى قۇتتىقتاۋ ءسوزىن جولدادى.
ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەك ۇلى «اباي، الاش، جانە يان گۋس» دەگەن تاقىرىپتا، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «الاش» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ءاليحان تانۋشى، الاشتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇل ۇلى «سەمەي - «الاش» ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى مەن مەملەكەتىنىڭ ورداسى» تاقىرىبىندا، سەمەي قالاسىنداعى شاكارىم اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريحشى، شەجىرەشى مۇحتاربەك كارىموۆ «ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ سەمەي كەزەڭى» اتتى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركىتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، الاشتانۋشى عالىم امانتاي ءشارىپ «ءاليحان بوكەيحان جانە «تەمىرقازىق» جۋرنالى» اتتى بايانداما جاسادى. وزگە دە عالىمدار مىنبەرگە كوتەرىلىپ ءاليحان، الاش، سەمەي تاقىرىبىندا دايەكتى، دالەلدى سوزدەرىن ايتتى.
جيىن قورىتىندىسىندا وسى جيىنعا قاتىسىپ وتىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ابايتانۋشى عالىم عاريفوللا ەسىمگە، سەمەي قالاسىنداعى شاكارىم اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ادەبيەتتانۋشى عالىم اراپ ەسپەنبەتوۆكە، مامبەت قويگەلدى، تۇرسىن جۇرتبايعا «ءاليحان بوكەيحان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى» اتاعىن بەردى.
جيىننان كەيىن الاش ارىستارىنا قۇران- قاتىم باعىشتالىپ، ءاليحان بوكەيحان ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارىن قويىپ قۇرمەت ءبىلدىرىلدى. ءىس- شارا اياسىندا الاش ارىستارىنىڭ ءىزى قالعان تاريحي عيماراتقا قويىلعان ەسكەرتكىش تاقتا اشىلدى. بۇل عيماراتتىڭ تاريحى دا ءوز الدىندا جاتقان ءبىر بايتاق اڭگىمە. 1897 -جىلى ەرلەر گيمنازياسى بولىپ اشىلعان عيمارات. گيمنازيادا الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى ءالىمحان ەرمەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، جاقىپ اقبايەۆتىڭ ءىنىسى ابدۋلحاميت اقبايەۆتار ءبىلىم العان.
ەسكەرتكىش تاقتاعا «بۇل عيماراتتا XX عاسىردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرلەرى ءبىلىم العان» دەپ جازىلعان. تاريحي عيمارات ەندى ءاليحان بوكەيحان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى وقۋ كورپۋسى. قانداي ۇندەستىك، قانداي ماقتانىش دەرسىڭ! ال تاعى ءبىر تاماشالايتىن دۇنيە الاششىل جاستاردىڭ تالپىنىسىمەن ەڭسەلى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سالىنعان «ءاليحان بوكەيحان بەينەسى» تۋرالى بولدى. قوناقتار ءۇي قابىرعاسىنداعى شەبەر سالىنعان ءاليحان بەينەسىمەن ەستەلىك سۋرەتكە تۇستىك.
قىسقاسى، ەندىگى ءاليحان بوكەيحان ۋنيۆەرسيتەتى شىعىس قازاقستان وڭىرىندەگى ەڭ ءىرى، كوپ سالالى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى.
قۇرىلعانىنا 23 جىل بولعان ۋنيۆەرسيتەتتە باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا دەڭگەيلەرىنىڭ كۇندىزگى جانە قاشىقتان وقۋ بولىمدەرىندە مەملەكەتتىك گرانت ەسەبىنەن جانە اقىلى بولىمدەردە 7000-نان استام ءبىلىم الۋشى وقيدى. وقۋ ورداسىنان جىل سايىن ءتۇرلى باعىتتا ەل ەكونوميكاسىنىڭ قاجەتتىگىن وتەيتىن مىڭداعان كاسىبي مامان قانات قاعۋدا.
مىنە، بۇل ۇلكەن وقۋ ورداسى! ەندى ۋنيۆەرسيتەت اتى زاتىنا ساي بولسا دەيمىز. ونى رەسمي دە، بەيرەسمي دە وتىرىستاردا ءسوز العان ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنان باستاپ، ۇستازدار قاۋىمى تەرەڭ سەزىنەتىنىن كورسەتتى. الاششىل بولۋ الاش اتىن ۇرانداي بەرۋ ەمەس، سول الاشتىڭ ەرلەرىنە ۇقساپ باعۋ بولسا كەرەك! سوندايلىق ماحاببات، سوندايلىق جىگەر، ءبىلىم- بىلىكپەن ەلگە قىزمەت ەتۋ بولسا كەرەك. مىنە، ءاليحان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كوزدەرىنەن ۇشقىن اتقان بولاشاق جاس قىراندارىنىڭ بويىنان سونى كورگىمىز كەلەدى.
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى
نۇر- سۇلتان - سەمەي - نۇر- سۇلتان