سولتۇستىك قازاقستانعا كاسىپ اشامىن، جەر يگەرەمىن دەپ قونىس اۋدارۋ كەرەك - بۋراحان داقانوۆ
جانە جالعىز كەلمەي، ون شاقتى وتباسىنى وزىمەن بىرگە الا كەلدى. قازاقپارات ءتىلشىسى قونىس اۋدارۋشى تۇرعىنمەن سۇحبات قۇرعان ەدى.
- جاڭا قونىسىڭىز قۇتتى بولسىن، بۋراحان! كوشەمىن، قونىس اۋدارامىن دەگەن يدەيا قالاي جانە قاشان پايدا بولدى؟
- كوشەمىن، قونىس اۋدارامىن دەگەن ويدىڭ ۇستىندە جۇرگەنىمە 2 جىلداي بولدى. 2017 -جىلدان بەرى ۇلتشىلدىق سالاسىندا ءجۇرمىن، ياعني قازاق ەلىندە قازاق حالقىنا ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىن دامىتۋعا، ءوز ۇلتىنا دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرۋعا ، ۇلتىمىزدىڭ باي- قۋاتتى بولۋىنا، بيىكتەرگە كوتەرىلۋىنە سەپ بولىپ، سوعان جاعداي جاساۋعا نيەتتى ادامداردىڭ ءبىرىمىن. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ۇلتشىلدار قاۋىمداستىعىن اشتىم جانە تاعى دا سونداي ۇلتقا پايداسى تيەتىن دۇنيەلەردى اتقارىپ جۇرگەن جانمىن.
سوڭعى ۋاقىتتا سولتۇستىك ماسەلەلەرى اقىرىن- اقىرىن قوزعالىپ جاتقان كەزدە مەن دە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ناسيحاتتاي باستادىم. ءبىراق كوپشىلىك سياقتى كوش- كوش دەپ قۇر اۋىزبەن ايتقاننان كوپ نارسەنىڭ وزگەرمەيتىنىن ءتۇسىندىم. سول سەبەپتى ناقتى ءىس كەرەك بولدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ حالىق اقىل ەستۋدەن شارشاعان حالىق، بىزگە كوزبەن كورەتىن ءىس كەرەك. سول سەبەپتى ءوز كوشىمدى نەعۇرلىم حالىققا تاراتتىم ۇلگى رەتىندە. مىنە، كوشىپ كەلدىك. وسى كوشتىڭ ارقاسىندا 200 دەي وتباسى پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە قوستاناي وبلىستارىنا كوشتى. ءتىپتى، شىعىس قازاقستان وبلىسى ريددەر قالاسىنا دا ءبىرشاما وتباسى كوشىپ باردى.
- كوشپەس بۇرىن تاعى قاي وبلىستاردى ارالادىڭىز؟ تاڭداۋ نەگە سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىنە، سونىڭ ىشىندە سەرگەيەۆكا قالاسىنا ءتۇستى؟
- شىنى كەرەك، 2017 -جىلدان بەرى مەن قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرىندە بولدىم. باتىس قازاقستاندا، وڭتۇستىكتە، الماتى، شىعىس قازاقستاندا، تالدىقورعاننىڭ ماڭايىندا، تەكەلى دەگەن عاجاپ جەردە تۇردىم. قازاقتىڭ جەرى، قازاقتىڭ ءشولى دە، نۋلى ورماندى جەرى دە ماعان بىردەي ەدى. سولتۇستىك قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن سەبەبىم - مەن ۇلتشىلمىن، وسى وڭىردە قازاق سانىنىڭ ازدىعى، قازاق ءتىلىنىڭ لايىقتى دەڭگەيدە قولدانىلماۋى، سونداي- سونداي كريتەريلەر ماعان اسەر ەتتى. س ق و- داعى قازاقتاردىڭ سانىن ارتتىرۋ ماقساتىندا، قازاقي يدەولوگيانى بارىنشا تاراتۋ ماقساتىندا وسى وڭىرگە كوشىپ كەلدىم. سەرگەيەۆكاعا كوشپەس بۇرىن پاۆلودار جاققا بارىپ، كورىپ قايتتىم. س ق و- نىڭ ايىرتاۋ اۋدانىندا، ساۋمالكولدە قازاقتار كوپ. ماعان نەعۇرلىم ورىسى كوپ، قازاعى از جەر كەرەك بولدى.
مىناۋ سەرگەيەۆكادا كەم دەگەندە %60 ى وزگە ۇلت وكىلدەرى. قالعان قازاقتىڭ تەك جارتىسىنىڭ اتى عانا قازاق، ياعني ورىس ءتىلدى قازاقتار، ورىسشا ويلايدى، مەنتاليتەتى دە ورىسشا. سول سەبەپتى اۋىز تولتىرىپ، %80 ى ورىس دەپ ايتسا دا بولادى. مەنىڭ باستى ماقساتىم - وسى جاعدايدى وزگەرتۋ. الاش ارىستارىنىڭ %70-80 ى شىققان سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار وبلىستارىندا قازاقتاردىڭ سول باياعى الاشتىقتاردى تۋعان جەرگە سايكەس بولماي قالعانى جۇرەگىمە باتتى، شىنى كەرەك. قانشاما اقىن- جازۋشىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن قۇتتى مەكەن عوي. سول سەبەپتى مەنىڭ باستى نيەتىم، وسى جاقتا باياعى الاش زامانىنداعىداي، ودان بۇرىنعى... مىسالى مىنا سەرگەيەۆكا دەگەن ەلدى مەكەن شال اقىن اۋدانىنا قارايدى. شال اقىن دەگەن كەرەمەت، بۇكىل قازاققا تانىمال اقىن بولعان. سول شال اقىندى وسى جەرگىلىكتى جەردەگى قازاقتاردىڭ كوبى بىلمەيدى كىم ەكەنىن. مەن وسىنداعى جاس بالالاردان، جىگىتتەردەن سۇرايمىن كىم دەپ، كوبى بىلمەيدى.
- ءوزىڭىز جانە وتباسىڭىز جايىندا ايتساڭىز.
- 1992 -جىلى قاقاعان قىستا الماتى وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەم. جاسقا تولار- تولماستان شىعىس قازاقستان وبلىسى اياگوز اۋدانى، بۇرىنعى شۇبارتاۋ اۋدانىندا بارشاتاس دەگەن ەلدى مەكەندە ءوسىپ- ءوندىم. انام ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتتى، ۇستاز، ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى، ديرەكتور بولدى، جۇمىس بابىمەن بىرنەشە ەلدى مەكەنگە قونىس اۋدارۋىنا تۋرا كەلدى.
مىسالى ءبىر عانا ايتارىم مىنا اقمولا وبلىسىندا قازىرگى استانادا انام ءبىر مەكتەپتە مەڭگەرۋشى بولدى، ودان كەيىن ەرەيمەنتاۋ جاقتا ءبىر مەكتەپتە ديرەكتور قىزمەتىن اتقاردى. كەيىن ۇلكەن اپامىزدىڭ اۋىرۋىنا بايلانىستى شىعىس قازاقستانعا قايتتىق. كىشكەنتاي كەزىمنەن كوشىپ- قونىپ جۇرگەننەن كەيىن، ماعان باسقا ادامدارعا قاراعاندا كوشكەن وڭايىراق.
سول سەبەپتى كوشۋدەن قورىقپايمىن. ءتورت بالام بار. جاقسى ورنالاستىق، ۇكىمەت بىزگە ءۇي بەردى. ادام باسىنا بەرەتىن 204 مىڭ تەڭگەدەن جاردەماقىسىن دا الدىق. قىسقاسى، ۇيرەنىپ كەتەمىز دەگەن ويدامىز. قاسىمدا مەن ارقىلى كوشىپ كەلگەن 3-4 وتباسى بار. سولارمەن بىرىگىپ، جاقسى قارىم- قاتىناستامىز.
- قالاي ورنالاستىڭىزدار؟ نەمەن اينالىسپاق ويىڭىز بار؟
- مىنا جاقتا جەردى ەمىپ وتىرعان، كاسىپپەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ جاتقان كاسىپكەرلەردىڭ بەسەۋىنىڭ تورتەۋى - ورىس ۇلتىنان. كوشەدە كەلە جاتىپ ءتورت جاقسى كولىك كورسەڭ سونىڭ ۇشەۋىنىڭ رولىندە وزگە ۇلت وكىلى. ماقساتىم - قازاقتى جەر يەسى ەتۋ. سول سەبەپتى سولتۇستىك قازاقستانعا نەمەسە پاۆلودارعا كوشىپ كەلىپ جاتقاندارعا ايتارىم - بارا سالا بىرىگىپ بولسىن مال وسىرەمىن دەپ، ەگىن سالامىن دەپ جەر الۋعا تىرىستىرىپ جاتىرمىن.
ويتكەنى جەرى بار قازاق قانا سول جەردىڭ جوعىن جوقتايدى، سول جەرگە جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. سول سەبەپتى مەن دە قازىر ينۆەستورلار ىزدەپ جاتىرمىن. وسى شال اقىن اۋدانىندا %30 جەرى بوس. شابىندىق جەرلەر دە بار، مال وسىرۋگە وتە قولايلى. جەرىنىڭ قارا توپىراعىنىڭ تەرەڭدىگى ءبىر مەتردەن كەم ەمەس. ەكسەڭ تاياق وسەدى. ينۆەستور تاپقان جاعدايدا كوشىپ كەلگەن جىگىتتەرمەن بىرىگىپ، وسى جەردە مال وسىرەتىن ورتالىق اشسام دەگەن نيەتىم بار.
«تەرىسكەيگە جورىق» دەپ تەلەگرامم كانال اشقالى بەرى، ماعان ويىمدى جۇزەگە اسىرۋ وڭايىراق بولىپ جاتىر. ويتكەنى قاسىما كوشىپ كەلگەن 8 ادامنىڭ ەكەۋى ءومىر بويى قوي باققان ەكەن. ياعني قوي ءوسىرۋدىڭ قىر- سىرىن جاقسى بىلەدى. بىرەۋى ءومىر بويى ۆەتەرينار بولعان كىسى. بىرەۋى - جىلقىشى، ەندى ءبىرى - زاڭگەر. قىسقاسى جانىما وزىمە ساي ادامداردى جيناپ جاتىرمىن دەپ ايتۋعا بولادى. بولاشاقتا اسىل تۇقىمدى مالدى ءوسىرىپ، بۇكىل قازاقستانعا تاراتاتىن ۇلكەن ورتالىق اشۋ جوسپاردا بار. گيسار، ەدىلباي، دوربەر، گەمشير دەگەن سياقتى اسىل تۇقىمدى قويلار بار. سونداي قويلاردى وسى جەردە ءوسىرىپ، كوبەيتىپ، وسى جاقتا قوي شارۋاشىلىعىن دامىتسام دەيمىن. ويتكەنى قازىر بايقايمىن، قوي شارۋاشىلىعى كەنجە قالعان، ونى سويىپ، ساتاتىن ورىندار دامىماعان. ونداي كەمشىلىك باسقا اۋدانداردا دا بار.
تاعى ءبىر ارمانىم موڭعوليادا قازاقتىڭ قىزىل قويى دەگەن اسىل تۇقىمدى ءبىر كەرەمەت قوي بار. ينۆەستورلار تابىلىپ جاتسا وسى قويدىڭ ءجۇز ساۋلىعى مەن 20 قوشقارىن الدىرىپ، وسى وڭىردە كوبەيتىپ، قازاق ەلىنە تاراتسام دەگەن ويىم بار. ءبىز قازاقتىڭ توبەتىنەن ايىرىلىپ قالدىق، قازاقتىڭ جىلقىسى دا جوق قازىر. ەندى قازاقتىڭ قويىن دا قۇرتىپ المايىق دەپ ايتقىم كەلەدى.
- كوپشىلىك ءسىزدى الەۋمەتتىك جەلىدەن جاقسى بىلەدى، ۇنەمى پوست جازىپ، بەلسەندىلىك تانىتىپ جاتاسىز، ءسىز بلوگەرسىز بە؟
- مەن ءوزىمدى بلوگەر دەپ ەسەپتەمەيمىن. كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلى، ونداعى لايك سانى، تاعى باسقا دۇنيەلەر ماڭىزدى. شىنى كەرەك، ماعان ول نارسەنىڭ قاتتى قادىرى جوق. مەن كەيدە ىشىمدەگى ويىمدى جازامىن، ونى ءبىر قۇرال رەتىندە ەمەس، تانىستىق الاڭى سياقتى پايدالانامىن. ويتكەنى، مويىنداۋ كەرەك، وسى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى بارعان جەرىمدە دوسىم بار دا مەنىڭ. قازاقستاننىڭ كەز- كەلگەن جەرىنە بارىپ، سول جايىندا الەۋمەتتىك جەلىگە جازسام، سول جەردە كۇتىپ الاتىن ادامنىڭ بولاتىنىنا سەنىمىم زور. سول ءبىر ارتىقشىلىعىنا ريزا بولامىن.
- «تەرىسكەيگە جورىق» تەلەگرامم كانالىن اشقان ەكەنسىز، قازىر وعان قانشا ادام جازىلعان؟ ماقسات - مەملەكەتتىك باعدارلامانى پايدالانىپ قونىس اۋدارۋدى نيەت ەتكەندەرگە اقپاراتتىق كومەك كورسەتۋ عوي؟ - «تەرىسكەيگە جورىق» تەلەگرامم كانالىن اشتىم، قازىر 4 مىڭنان استام ادام جينالعان. بۇل شامامەن ەكى ايدىڭ ىشىندە جينالعانى. ولاردىڭ ىشىندە %2 ى كوشىپ كەلدى نەمەسە انە- مىنە كوشەيىن دەپ وتىرعاندار. %10-20 ى كەلەسى جىلى كوشپەك نيەتتە. قالعانى نيەتىم بار دەگەن ادامدار. ىشىندە جوعارى لاۋازىمدى ادامدار دا، ولاردىڭ كومەكشىلەرى دە وتىر.
- جورىق - شابۋىل دەگەن ماعىنادا. تاريحتا، ادەبيەتتە سوعىسقا قاتىستى ۇعىم. «تەرىسكەيگە جورىق» دەپ اتاۋىڭىزعا نە سەبەپ؟
- مەن ەشتەڭەنى ءوسىرىپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. جورىق - ول جورىق. س ق و- دا وزگە ۇلت يدەولوگياسى قازىر ءورشىپ تۇر. سول يدەولوگيامەن سوعىسۋ ءۇشىن اشتىم. ياعني قازاق يدەولوگياسى مەن ورىس يدەولوگياسى اراسىندا باسەكەلەستىك، تارتىس بولادى. سول كەزدە يدەولوگيالىق اسكەر سانىنىڭ از بولىپ قالماۋىنا مەن ءوزىمنىڭ سەبىمدى تيگىزىپ، وڭتۇستىك جاقتاعى قازاقي ادامداردىڭ بارلىعىن بەرى قاراي تارتاتىن نيەتىم بار. باسقا دا ءوزىن ۇلتشىلمىن دەپ جۇرگەندەردى، ۇلتىما قىزمەت ەتەمىن دەپ جۇرگەن ادامداردى، الەۋمەتتىك جەلىدە بەلسەندى نەمەسە قولىندا ازداعان بولسىن بيلىگى بار ادامداردى قاتارعا قوسىلۋعا شاقىرامىن، ولار دا سەپ بولىپ كومەكتەسسە ەكەن.
- پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ حالىققا ارناعان كەشەگى جولداۋىندا «ۇكىمەت وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشىپ جاتقان ازاماتتارعا جاردەماقى ءبولۋدىڭ قولدانىستاعى تاسىلدەرىن قايتا قاراۋى كەرەك» دەدى. مەملەكەتتىك باعدارلاما جۇمىس كۇشى كوپ وبلىستاردان جۇمىس كۇشى تاپشى وڭىرلەرگە ەرىكتى تۇردە قونىستاندىرۋدى كوزدەگەن. ءسىز مۇنى ءوز باسىڭىزدان وتكەردىڭىز، ياعني باعالاي الاسىز. باعدارلامانىڭ كەمشىن تۇستارى بار ما؟
- بۇل باعدارلامانىڭ كەمشىن تۇستارى جوق ەمەس، بار. ءبىرىنشى ايتارىم - س ق و- دا جانە پاۆلودار وبلىسىندا سالىنعان ۇيلەردىڭ ءبارى - بىركەلكى. 80-90 شارشى مەترلىك ۇيلەر. مىسالى شىمكەنتتەن كوشىپ كەلگەن 2 بالاسى بار وتباسىعا دا نەمەسە ماڭعىستاۋدان كوشكەن 7 بالاسى بار ۇيەلمەنگە دە سونداي ءۇي بەرىلەدى. ەكىنشى ماسەلە - كوشىپ- قونۋعا جاۋاپتى جەرگىلىكتى ورگانداردا قاراما- قايشىلىقتار بار. مىسالى، مەن كوشىپ كەلدىم، مىنا جەردە ماعان جاڭا ءۇي بەردى. ءبىراق ول ءۇي ماعان تەگىن بەرىلگەن جوق، مەن ونى جالعا الىپ وتىرمىن. وسى جەردەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رەنجيتىن ءجونى بار. ويتكەنى ولاردىڭ ۇيىنە سۋ تارتىلماعان، جاعدايلارى جاسالماعان. مىنە نارازىلىق قايدان تۋادى. سولتۇستىككە ادام كوشىرۋدەن بۇرىن، سولتۇستىكتە ادام نەگە از دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تاۋىپ، سالدارىمەن ەمەس سەبەبىن جويۋعا كۇش سالۋ قاجەت. شىندىعىندا، جەرگىلىكتى جەردەن كوشىپ جاتقان تەك قانا ورىستار ەمەس، قاراكوز قانداس، تامىرلاس ءھام رۋلاستاردا جەتەرلىك. نەگە؟ ويتكەنى جاستاردى ۇستاپ قالار دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى. ال ۇلدارىنا بايلانعان اكە شەشە ۇل كەتسە ارتىنان بارماي ما؟ سول سەبەپتى جاعدايدى كوشىپ كەلىپ جاتقاندارعا عانا ەمەس، بارلىعىنا بىردەي جاساۋ قاجەت دەگەن پىكىردەمىن، سونداي ۇسىنىسىم بار. ونداي جاعداي جاسالماسا دا ارا- قاشىقتىق ساقتالۋى كەرەك.
وسى كوشكە بايلانىستى حالىق پەن ۇكىمەتتىڭ اراسىنا كوپىر بولاتىن ءبىر اقپاراتتىق ورتالىق كەرەك. مىسالى: تاۋەكەل اتتى روبوتتى تەحنيكا قۇراستىرۋشى بىلىكتى ينجەنەر تەرىسكەيگە كوشكىسى كەلەدى. ءتورت بالاسى بار. ايەلى - فيزيك. سول كىسى بىزگە حابارلاسادى.
ءبىز قۇجاتتاردى تىركەيمىز. ارتىنان شال اقىن اۋدانى، سەرگەيەۆكا قالاسىنىڭ جۇمىسپەن قامتۋ مامانى بىزگە حابارلاسىپ، ءبىزدىڭ مەكتەپكە فيزيك جانە جوعارى دەڭگەيدەگى ينجەنەر كەرەك دەسە، ءبىز بىردەن تاۋەكەلگە حابارلاسىپ، تەز ارادا كوشىرىپ جىبەرەمىز. ەندى ويلاڭىز، تاۋەكەل سەكىلدى مىڭ، ون مىڭ، ءجۇز مىڭ ادام بار. سولاردىڭ اقپاراتتارى ورتالىقتا بولادى. ءبىز سۇرانىس بويىنشا ورنالاستىرا بەرەمىز. ءبارى ۇتادى.
قىسقاسى، ەگەر ۇكىمەت وسى ءبىر دۇنيەنى جاساۋعا قولداۋ بەرسە، ءوزىم باسى- قاسىندا ءجۇرىپ، جوبانىڭ تولىق ىسكە اسۋىن ءوز موينىما الۋعا دايىنمىن. ءيا، پرەزيدەنتىمىزدىڭ جولداۋىن تىڭدادىم. ءوز بەتىنشە بيزنەسپەن اينالىسقىسى كەلەتىندەردىڭ دە كوشۋىنە جاعداي جاساعان ءجون. كوشىپ كەلگەن ازاماتتارعا ءۇي سالۋ عانا ەمەس، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ ءۇشىن دە جەر تەلىمدەرىن بەرۋ مۇمكىندىگىن پىسىقتاۋ كەرەك. سونداي-اق، ولارعا مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارى قولجەتىمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت دەدى. تولىق قوسىلامىن، ويتكەنى، بۇل اۋىلداردا دا جۇمىسسىز جۇرگەندەر بار. سول سەبەپتى كوشىپ كەلەتىن ادامدار بۇل جاققا بيزنەسپەن اينالىسامىن، كاسىپ اشامىن، جۇمىس بەرەمىن دەگەن نيەتپەن كەلۋلەرى قاجەت، سونداي ادامداردى شاقىرۋ كەرەك ەڭ الدىمەن. مىسالى ەگەر مەن وسى جەردە قاساپحانا اشاتىن بولسام، ماعان كەم دەگەندە ەكى مال سويۋشى، ەكى بورداقىلايتىن ادام، ىشەك- قارىن تازالايتىن ەكى ايەل، ودان بولەك باس ۇيىتەتىن، باسقا دا كومەك بەرەتىن ءبىر ادام كەرەك بولادى. ياعني مەن جەتى ادام، وزىممەن بىرگە سەگىز ادامدى جۇمىسپەن قامتيمىن. س ق و- عا كەلەتىن ادام بيزنەس اشامىن، جەر يگەرەمىن، باييمىن، مالدانامىن، اياققا تۇرامىن دەپ كەلۋى كەرەك. ويتكەنى، تۇرعىلىقتى جەرىندە وزىنە جۇمىس تابا الماي، قينالىپ جۇرگەن ادامنىڭ مىنا جاققا كەلىپ جۇمىسقا ورنالاسىپ كەتۋى نەعايبىل. ويتكەنى بۇل جاقتا ەڭبەكاقى تومەن، كۇن سۋىق، تاعى دا ەسكەرەتىن جايتتارى بار. سول سەبەپتى ءىس اشامىن دەپ كەلۋى قاجەت.
اۆتور: اقەركە داۋرەنبەك قىزى