قۇنانباي قاجىنىڭ قىتايداعى ۇرپاقتارى
ارينە، قازىرگى كەزەڭنىڭ جاعدايى مۇلدە باسقاداي. 2007 -جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ باسىندا، ءساتى ءتۇسىپ، بۇگىندەرى «موڭعول ۇلىسى» دەگەن رەسمي اتپەن بەلگىلى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىنا العاش رەت قادام باستىم. كەيىننەن، بۇل ەلگە ءىس- ساپارمەن 2008 جانە 2009 -جىلدارى دا بارۋعا تۋرا كەلدى.
قازىرگى كەزدە باتىس موڭعولياعا جاتاتىن، قازاقتار تۇتاستاي مەكەندەپ وتىرعان بايانولگەي ايماعى تۋرالى جۇرتشىلىقتىڭ جان- جاقتى حابارى بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىنگى بايان- ولگەي قازاقتىڭ بايىرعى مادەنيەتى، ءتىلى، اتا- بابا ءداستۇرى ساقتالىپ وتىرعان، دامۋىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، موڭعوليانىڭ الدىڭعى قاتارلى ايماقتارىنىڭ ءبىر.
جالپى، قازاقتار موڭعوليانىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە بار. بۇلاردىڭ ءبىرازى بايان- ولگەيدەن تىسقارى جەرلەرگە، سوناۋ 40-جىلدارى- اق ءوندىرىس ورىندارىن سالۋعا بارعانداردىڭ ۇرپاعى كورىنەدى. سول سياقتى، 50-60-جىلدارى موڭعوليادا تىڭ كوتەرىلگەندە، سەلەنگى سياقتى ايماققا دا بۇلار بارعان. قازاقتار رەسەيدەن قىتايعا قاراي موڭعوليانى كوكتەي وتەتىن موڭعول تەمىر جولىنىڭ بويىنداعى ەلدى- مەكەندەردە دە ءبىرشاما كورىنەدى. جالپى، موڭعوليادا شامامەن، قازىردىڭ وزىندە 150 مىڭداي قازاق بار. بايان- ولگەي ايماعىندا قازاق ۇلتتىق قۇرامداعى توقسان ەكى پايىزدى قۇرايدى.
بايان-ولگەيگە العاشقى بارۋىما، ءوزىم قىزمەت جاسايتىن سەمەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ اتىنداعى تاريحي زەرتتەۋلەر عىلىمي ورتالىعى جانە بايان- ولگەي ايماعىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ نىساندارىمەن ءوزارا عىلىمي بايلانىس ورناتۋ ماقساتى جاتتى. سونىمەن بىرگە، بۇل ەلگە كەلۋىم، قازاقستاندىق تاريحشىلار زور قۇرمەت تۇتاتىن، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەتنوگرافياسىن زەرتتەۋشى، موڭعوليا جانە قازاق دوستىق قاتىناستارىنىڭ جاناشىرى، تاماشا ازامات، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، الەمدىك شىڭعىس قاعان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ءبىزدىڭ دوسىمىز بيقۇمار كامالاش ۇلىنىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋىنا دا بايلانىستى بولدى. مەن، سەمەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ سول كەزدەگى رەكتورى، ەلىمىزدىڭ بەلگىلى تاريحشى عالىمى ەرلان سىدىقوۆتىڭ اتىنان، ونىڭ جانۇياسىنا كوڭىل بىلدىرە باردىم.
وسى ساپارىمدا، مەن بايان- ولگەي ايماعىندا شىعاتىن «جاڭا ءداۋىر» گازەتىنىڭ بەتىندەگى «قىتايدا دا اباي ۇرپاقتارى بار ەكەن» دەگەن شاعىن ماقالانى وقىدىم. ونى جازعان ادام، ماقيدوللا دەگەن موڭعوليالىق ازاماتتىڭ، شىڭجاڭعا بارعاندا اباي ۇرپاقتارىن كەزدەستىرگەنىن ايتىپتى. سول ماقالادا ازاتبەك دەگەن شاكارىمنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى دا بار ەكەنىن دە جازىپتى. ارعى- بەرگى تاريحتان ءبىراز حابارىم بار دەگەن مەنىڭ ءوزىم دە، زيات شاكارىم ۇلىنان باسقا قۇنانباي قاجى ۇرپاعىنىڭ قىتاي ەلىندە بولعانىن ەستىمەپپىن. بۇل
قاي قازاقتى بولماسىن تاڭ قالدىراتىن حابار ەدى. ءبىراق، سول جولى، مەن جاڭاعى ماقيدوللانى كورە المادىم، اقىن ۇرپاقتارى تۋرالى دا جارىتىپ ەشتەڭە ەستىمەدىم. ەلگە قايتىپ كەلگەن سوڭ دا، وسى ەستىگەنىم ويىمنان شىقپادى. انىعىنا جەتۋ ءۇشىن قىتايداعى قازاقتىڭ كورنەكتى ازاماتى، عالىم، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ القا مۇشەسى سۇلتان رامازان ۇلى جانبولاتوۆقا تەلەفون شالدىم. اعاعا بۇيىمتايىمدى ايتىپ ءتۇسىندىردىم. سۇلتان رامازان ۇلى دا بۇعان دەيىن بۇل تۋرالى ەستىمەگەنەنىن ايتىپ، اسا تاڭ قالدى. ول كىسى اباي ۇرپاقتارىن ىزدەستىرۋ جۇمىسىن جەدەل قولعا الاتىنىن ايتتى. شىنى كەرەك، سۇلتان اعا بۇل ماسەلە بويىنشا شىڭجاڭداعى قازاقتارعا سۇراۋ سالىپ، ۇلكەن ءىستى قوزعاپ جىبەردى. سونىمەن بىرگە، قىتايدا اباي ۇرپاقتارىنىڭ بار- جوعىنا بايلانىستى ەلدىڭ قۇلاقتانۋىنا جازۋشى، مايتالمان جۋرناليست داۋلەت سەيسەن ۇلىنىڭ «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» بەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىنىڭ دا اسەرى مول بولدى.
كوپ ۇزاماي، سۇلتان اعا حابارلاسىپ، قىتايداعى قازاقتاردىڭ ىشىنەن وزدەرىن قۇنانباي قاجىعا، ۇلى ابايعا بەلگىلى دارەجەدە جاقىندىقتارىنىڭ بار ەكەندىكتەرىن مالىمدەگەن ادامداردىڭ حابارلاسىپ جاتقانىن ايتتى.
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ باسىنا قانداي قيىندىقتار تۇسپەگەن دەسەڭىزشى. جاڭاعى حابارلاردان بايقاعانىمىز، قىتايدا دا توبىقتى ەلىنەن شىققان ءبىراز جۇرتتىڭ بولۋى. ولاردىڭ ول جاققا بارۋى ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جانە ءار كەزدەردە بولعانىن بايقادىق. ارينە، كوبى بوتەن ەلگە 20-30 -جىلدارداعى زاڭسىز زورلىقتىڭ تەپكىسىن كورىپ كەتكەندەر.
وسى جەردە ءبىز، سۇلتان اعا جىبەرگەن دەرەكتەردى سول قالپىندا بەرۋدى ءجون كوردىك.
«اسا قۇرمەتتى مۇحتار قارپىق ۇلى كارىموۆ مىرزاعا!
قۇرمەتتى مۇحتار باۋىر! اماندىقتان سوڭ ايتارىما تىكە تارتايىن. بايانولگويدەن، زاتى ارعىن ماقيدوللا قينايات ۇلى دەگەن ادام قىتاي ىلەسىندەگى كۇنەستىڭ اققوي كوجالىعىنا كەلىپ كەتكەن ەكەن.
سىزدەر بالكىم سولاردان ەستىگەن شىعارسىزدار. ازىرشە ماعان مىنا ادامداردىڭ اتا- تەگى عانا كەلىپ جەتتى. ەگەر بۇلار ولجاي، ايدوس، ىرعىزباي ءتىپتى وسكەنبايلارمەن تۋىستىق بايلانىسى بار جاندار بولىپ جاتسا، زەردەلەپ كورەرسىزدەر. ازىرشە اقىلبايعا بايلانىستىرا العانىم جوق.
قازىر بۇل فيرمادا ءابدىعاپار ۋان ۇلى (تەل:09995297051) دەگەن بار. قىرىقتىڭ ۇستىندە. بۇل توبىقتىنىڭ بالپاق دەگەن اتاسىنان ەكەن.
بالپاقتان قاراتاي، ودان سەيتەك، ودان بايسال مەن بوجەي تۋادى. بايسال 1850 -جىلدىڭ ماڭايىندا ساۋدامەن قىتاي اسادى دا، قايتا الماي قونىستانىپ قالادى. بايسالدا ءۇش ۇل: بالاباتىر، بالعابەك، ق ۇلىنبەك بولىپتى. بالاباتىردان بايجۇما مەن تۇرار تۋادى. تۇراردان جۇماباي، ودان ءالجاپار مەن ءابىلنۇراحمان تۋعان. بايجۇمادان ءتورت ۇل: ۋان، قۋان، سىبانبەك، سىباناقىن. قازىر مەنىمەن تىلدەسكەن وسى ۋاننىڭ ۇلى ءابدىعاپار.
بۇل فيرمانىڭ باستىعى سەيىت (تەل:09995297091)، ورىنباسارى اسحاتباي (تەل:09995297093، 0999-5297067). ءبارى دە وسى شارۋاعا ءتاۋىر-اق ات سالىستى. ال، شاكارىم ۇرپاعى دەلىنگەن ازاتبەك تۋرالى حابار ءالى كەلمەدى. زياتتىڭ مۇنداعى تاريحىنان حاباردارمىز. ءبىراق باسقا ۇرپاعى تۋرالى دەرەك جوق. شاكارىمنىڭ وزگە بالاسى دا كەلگەن بولىپ، ول ءوزىن جاسىرعان جانە ۇرپاق تا قالعان بولسا شىعىپ تا قالار. وزدەرىن بەرگەن شابىتتان ويعا ءتۇسىپ «شينجياڭ گازەتىنە» «شينجياڭدا اباي ۇرپاعى بار ما؟!» دەگەن ماقالا جازدىم. جاريالاپ جاتسا، ەل قۇلاعى ەلۋ، تىڭ حابار كەلىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس. تالاي باۋىرلارىما تەلەفون شالعانمىن. ءبارى دە ىزدەستىرىپ جاتىر. تىڭ حابار كەلىپ
جاتسا تاعى دا ايتارمىن.
مۇحاڭنىڭ 110 جىلدىعىنا بارۋ ءۇشىن، الدىمەن، وسى ايدىڭ جيىرماسىنان بۇرىن الماتىعا جەتپەكپىن. كورىسكەنشە ساۋ تۇر! مەنەن رەكتور، مەيىر باۋىرعا كوپ سالەم!
قۇرمەتپەن، سۇلتان جانبولاتوۆ.2007.09.07. ق ح ر، ش ۇ ا ر، ءۇرىمشى قالاسى».
ءسويتىپ جۇرگەندە، سۇلتان جانبولاتوۆتان ەكىنشى ءبىر حاتتى الدىق. وندا دا قىزىق مالىمەتتەر بار ەكەن. «سەمەيدەن مۇحتاردىڭ تەلەفونىن العاسىن، ءىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا شىعاتىن «ىلە گازەتىندە» «شينجياندا اباي ۇرپاعى بار ما؟» دەگەن ماقالامدى جاريالاعانىمدى بۇرىن ايتقانمىن. وسىدان سوڭ ءار تۇستان تەلەفون، حات كەلە باستادى. مىناۋ سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ەلەۋلى، ەڭ سەنىمدى ءبىر حات.
حاتتىڭ جازىلعان ۋاقىتى: 2007-جىلدىڭ 15-جەلتوقسانى، كەشكى ساعات جەتى. جازىلعان ورنى: تولى اۋدانى، ءاليحان قوناربايەۆتىڭ ءۇيى. ايتىپ بەرۋشى: كەنجەبەك پەن جۇمابەك (انىۋاربەكتىڭ ۇلدارى). جازىپ الۋشى: ءاليحان قوناربايەۆ. بۇل حاتتا حابارلاۋشى وزدەرىنىڭ وسكەنبايمەن بىرگە تۋىساتىن مىرزاتايدان تارايتىنىن ايتادى. ناقتىلاپ تاراتسا، مىرزاتايدان ورازالى، ودان جانتەكەم، جانتەكەمنەن ەركىنبەك، ودان ارىستانبەك، ارىستانبەكتەن سادىبەك پەن راحىمبەك. سادىبەكتەن انىۋاربەك تۋعان. انىۋاربەكتىڭ سەرىكبەك، تۇسىپبەك، قاسىمبەك، كەنجەبەك، جۇمابەك دەگەن بەس ۇلى بار. سول سياقتى راحىمبەكتەن دە ۇرپاقتارى بار (مەدەنبەكتىڭ الماتىداعى تەلەفونى: 87272904722).
سادىبەك ۇلى انىۋاربەك 1916 -جىلى سەمەي وبلىسى، اباي اۋدانىنداعى شىڭعىستاۋ دەگەن جەردە تۋىلعان. اكەسى سادىبەك 1873 -جىلى مولشەرىندە تۋىلعان بولسا كەرەك. سادىبەك رەپرەسسيا جىلدارىندا تاركىلەۋگە ۇشىراپ، 1500 قويىنان، 800 -جىلقىسىنان، 300 سيىرىنان، 500-دەي تۇيەسىنەن، قوراجاي، جيھاز، التىن، كۇمىستەرىنەن ايرىلعان سوڭ، جان ساۋعالاپ، 1930 -جىلى جازدا ءشاربان دەيتىن قىزىمەن قىتايعا قاشىپ وتەدى دە، قازىرگى شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ قارابۋرا دەگەن جەرىندەگى ءبىر (ۇلتى ءحان) بايعا جالشى بولادى. كۇزىندە ۇلكەن ۇلى انىۋاربەك شەشەسى ءمۇسليماندى، ىنىلەرى قايرىلبەك، زامانباكتەردى (بۇلار قايتا قازاقستانعا بارىپ، وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، مايداندا قۇربان بولعان)، قارىنداسى اداميزالاردى ەرتىپ اكەسىنىڭ قاسىنا كەلەدى. سادىبەكتى 1935-1938 -جىلدارى سوۆەت جاق شاقىرتىپ الىپ، سىبىرگە جەر اۋدارادى، سودان قايتىپ ورالماعان. قالعاندارى 1959 -جىلى شاعانتوعايدان تولى اۋدانىنىڭ قاراتوبە فيرماسىنا كوشىپ كەلەدى. انىۋاربەك 1995 -جىلى 4-قىركۇيەكتە، 79 جاسىندا قايتىس بولعان. زيراتى تاقىرەنەرەس دەگەن جەردە. قازىر انىۋاربەكتىڭ ۇرپاقتارى تولى اۋدانىنىڭ كۇپ اۋىلىنىڭ ەسداۋلەت قىستاعىندا تۇرادى» دەپ، سۇلتان اعا ءوزىنىڭ حاتىن اياقتاپتى.
بىزگە كەلگەن، سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن جازىلعان سوڭعى ءۇشىنشى حاتتىڭ اباي ۇرپاقتارىنا تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا، ول قۇنانباي قاجىنىڭ ايعىزدان تۋاتىن سماعۇل ۇرپاقتارىنا قاتىستى بولىپ شىقتى. بۇل حات وسىنىسىمەن دە ەرەكشەلەنەدى.
«قۇرمەتتى مۇحتاربەك كارىموۆ مىرزا! سالەمەتسىز بە؟ سۇلتان جانبولاتوۆ اعانىڭ تاپسىرۋىمەن قۇنانباي قاجىنىڭ ۇرپاقتارى جايىندا ءبىر دەرەكتى قىسقاشا عانا جازىپ، سىزگە جىبەردىم، قاراپ كورىڭىز.
مەنىڭ اتى- ءجونىم - سەكەن (سەيىلحان) قۇسايىن ۇلى. كىشىك توبىقتى ىشىندە ايتەكتەن تاراعان ءبايبورى ۇرپاعى بولامىز، 44 جىل وقۋ- اعارتۋ، ۇرپاق تاربيەلەۋ جۇمىستارىمەن شۇعىلداندىم. مەكتەپتەردە مۇعالىم، مەكتەپ باستىعى، وقۋ- اعارتۋ اكىمشىلىك ورىندارىندا باسشىلىق قىزمەتتەرىندە ىستەدىم، قازىر زەينەتكەرمىن. ادرەسىم: ءۇرىمجى قالاسى، جەڭىس جولى، 187-اۋلا، 12 ءبينا. قول تەلەفونىم: 13319819630. 2007 -جىلى قازان ايىنداعى «ىلە» گازەتىندە «شىڭجاڭدا اباي ۇرپاقتارى بار ما؟» - دەگەن تاقىرىپتا ءار جاقتان وي تولعاپ، اقىننىڭ ۇرپاقتارىنا سۇراۋ سالىپ جازىلعان ماقالانى كوردىم.
مىنە، وسىعان وراي قۇنانباي قاجىنىڭ شىڭجاڭعا كەلگەن ۇرپاقتارى جايىندا قارت وقىتۋشى ميدحات رازدان ۇلى زيات شاكارىم ۇلى مەن بەردەش (فەردوۋسي) ءازىمباي ۇلى جانە سەيىتقازى نۇرتاي ۇلى (سۇيەگى اتىعاي، زياتتىڭ اتاسى) قاتارلى ادامدار جونىندە ارناۋلى ماقالا جازىپ بايانداعان ەدى، مەن مۇنى قايتالاپ وتىرماقشى ەمەسپىن. مەنىڭ ايتپاقشى بولعانىم، قۇنانباي قاجىنىڭ كەلىنى - سەبەكە جانە ونىڭ ەكى قىزى جايىندا بولماق. قۇنانباي قاجىنىڭ ءۇشىنشى ايەلى ايعىزدان ەكى ۇل، ءبىر قىز تۋعان. ۇلكەن ۇلى حاليوللا، ول عىلىم قۋعان، وقىمىستى ازامات بولىپ، ەر جەتىپ، ەرتەرەك دۇنيە سالىپتى.
قاجىنىڭ ەكىنشى ۇلىنىڭ اتى سماعۇل، قىزىنىڭ اتى كامشات بولعانى جۇرتقا ايان. سماعۇل ايتۋلارعا قاراعاندا زور تۇلعالى، پالۋان دەنەلى، بەت ءپىشىنى جاعىنان دا، دەنە جاعىنان دا بىردەن- ءبىر قۇنانباي قاجىنىڭ وزىنە تارتقان بالاسى ەكەن. سماعۇلدىڭ بەتىندە شەشەكتەن قالعان ازىراق قوراسانداعى بار دەيدى. سماعۇل ەكى ايەل العان. ءبىرىنشى ايەلىنەن ءسالىمقۇل، رىمقۇل، تۇرسىنبەك، داۋلەتبەك دەگەن ءتورت ۇل تۋىپتى. ەكىنشى ايەلى قىرعىز قىزى ەكەن، اتى سەبەكە. بۇل ايەلدەن بۋرىلحان، بۇرماحان دەگەن ەكى قىز بالا تۋادى. 1920 -جىلداردىڭ ىشىندە جاعداي وزگەرىپ، باسىنا كۇن تۋعاندا سماعۇل قىرعىز ايەلىن ەكى
بالاسىمەن، مال- جانىمەن كوشىرىپ، قىرعىزستانعا اكەلىپ ورنالاستىرىپتى. مال- مۇلكىنە، شارۋاشىلىعىنا قاراۋعا تەگى نوعاي سەكسەنباي دەگەن ادامدى جاۋاپتى ەتىپتى دە، ءوزى كەرى قايتىپتى. اۋىلىنا قايتقان كەزدە، ەل ىرگەسى بۇزىلىپ، جۇرت جۇڭگە جەرىنە قاشىپ وتە باستاعاندا، سەكسەنباي مەن سەبەكە دە مال- جاندارىن الىپ، ەلمەن بىرگە نارىنقول شەكاراسىنان ءوتىپ، شىڭجاڭنىڭ ىلە وڭىرىنە جاتاتىن، مۇڭعىلكۇرە اۋدانىنىڭ سىنتاس دەگەن جەرىندەگى قىزاي ەلىنىڭ جولبولدى رۋىنىڭ ىشىنە كىرىپ قونىستانادى. ۋاقىت ءوتىپ جاتادى، ارت- جاقتان حابار- وشار بولمايدى. سەكسەنباي سالت ادام ەكەن، كەيىن سەبەكە ەكەۋى، باس قۇراپ، سەميا بولادى. (سەكسەنبايدان ۇرپاق جوق).
بۋرىلحان سماعۇل قىزىن ەرجەتكەن سوڭ جولبولدى قاسەي دەگەن ادامعا ۇزاتادى، ودان مەيمانحان اتتى ءبىر ۇل بالا تۋادى. بۇرماحان سماعۇل قىزىن جولبولدى بولسانبەك دەگەن ادامعا ۇزاتادى. ودان توقتاۋحان اتتى ءبىر قىز بالا تۋادى.
بۋرىلحان مەن بۇرماحان سماعۇلقىزدارى قۇنانباي قاجىنىڭ تۋعان نەمەرەلەرى. ال بۋرىلحان مەن بۇرماحاننان تۋعان مەيمانحان جانە توقتاۋحاندار قاجىنىڭ نەمەرەلەرىنەن تۋعان جيەندەرى. ياعني، بۇلار قۇنانباي قاجىنىڭ قىتايداعى تىكەلەي ۇرپاقتارى. سەكسەنباي مەن سەبەكە مۇڭعىلكۇرەنىڭ اقاياز اۋىلى، كولبۇلاق دەگەن جەرىندە 1940 -جىلى بىرىنەن كەيىن ءبىرى دۇنيەدەن وتكەن. بۋرىلحان 1976 -جىلى، بۇرماحان 1958 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن. ال قازىر كوزى ءتىرى - بۋرىلحاننان تۋعان مەيمانحان 60 جاستا، مۇڭعىل-كۇرەنىڭ قاراتوبە دەگەن جەرىندە تۇرادى. بۇرماحاننان تۋعان توقتاۋحان 71 جاستا، مۇڭعىلكۇرە اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇرادى.
مەيمانحان مەن توقتاۋحان ەكەۋى ىلە وبلىستىق حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ زەينەتكەرى. بۇلار رۋى توبىقتى ۇلجاحان احمەتجان ۇلى دەگەن اعامىزدىڭ ۇيىمەن ناعاشى- جيەن بولىپ ارالاسىپ تۇرادى. مەن بۇل جايدى ەستىگەننەن كەيىن، ۇلجاحان اعامىزدان قايتالاي ۇعىسىپ انىقتاۋدى تاپسىرعان ەدىم، ول كىسى ءمان- جايدى تولىق ۇعىسىپتى، احۋال ءدال سولاي. قازىر بىزدە «ارعىن ۇرپاقتارى» دەگەن اتتى شاعىن شەجىرەلىك كىتاپ قۇراستىرىلۋ
ۇستىندە. يەلەنگەن ماتەريالدارىمىزدا قۇنانباي قاجىعا جاقىن كەلەمىز، ىرعىزبايمىز، ق ۇلىنشاقتىڭ «بەس قاسقاسىنىڭ» ۇرپاقتارى بولامىز دەگەندەر بار. ءبىراق، «شىڭعىستاۋ، توبىقتى شەجىرەسى» - ىشىندەگى ۇرپاق ساباقتاستىعىن سىزبالارمەن سالىستىرىپ كورگەنىمىزدە ناقتىلى دەرەكتەر مەن دالەلدەرگە قول جەتكىزە الماعاندىعىمىز ءۇشىن، ولاردى جالعاستى تەكسەرىپ- زەرتتەۋدى ءبىر جايلى ەتۋدى ءجون كوردىك. وسى دەرەكتەردى جازعان: سەكەن (سەيىلحان) قۇسايىن ۇلى. 2008 -جىلى قازاننىڭ 22-جۇلدىزى» دەلىنىپ، وسى حات تا اياقتالادى.
وسى مالىمەتتەردىڭ تىكەلەي ابايعا قاتىسى جوق دەپ، قادىرلى وقىرمان بىزدەرگە رەنجي قويماس دەيمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سىرتتا جۇرگەن، اتا- جۇرتتى ساعىنعان اعايىننىڭ قانداي دا بولماسىن ءبىر مالىمەتى ءبىزدىڭ ەلدەگى تۋىستارىنا جەتىپ، ەل تابىسىپ جاتسا، ودان ۇلكەن قۋانىش بار ما؟ ءبىز وسى ءپرينتسيپتى ۇستاندىق.
2008 -جىلى موڭعولياعا ەكىنشى رەت بارعاندا، ابايدىڭ ۇرپاقتارى جانە تۋىستارى قىتايدا بار ەكەن، كوردىم دەپ، ەلدى ءبىراز دۇبىنتكەن ماقيدوللانى كەزدەستىردىم. ءبارىن رەتىمەن ايتايىن. 2008 -جىلى 7-شىلدەدە، تاڭەرتەن بيعۇماردىڭ ۇيىنە ءبىر ۇزىن بويلى، اشاڭ، ەگدەلەۋ كىسى كەلدى. امانداسقاننان كەيىن مەنەن ءجون سۇرادى. مەن دە وعان قايتارا سونداي سۇراق قويدىم.
اتى- ءجونى ماقيدوللا ءرافىل ۇلى.
ونىڭ ايتۋىنشا اكەسى ءرافىل دەگەن كىسى ورىس ەلىنەن موڭعولياعا 1917 -جىلى نەمەسە 1918 -جىلى كەلگەن كورىنەدى. شىققان جەرلەرى شىڭعىستاۋ، سۇيەكتەرى توبىقتى - مامبەتەي. ءرافىل 1917 -جىلى قاپالعا مامان بالالارىنىڭ اۋىلىنا، تاڭىربەرگەنگە بارعان. بۇل جاققا كەلۋىن سۇراعانىمدا، الاشقا بايلانىستى بولۋى كەرەك، سولاي دەيتىن دەدى.
وسى جەردە، سالقىنبەلدە جۇرگەندە ورىستارمەن اتىس بولادى. ابدراحمان بالاسى توستەك دەگەن وققا ۇشىپتى. ورىستاردى اكەلگەن ءىلياس (جانسۇگىروۆ) ەكەن. وسى اتىستا ءرافىل ءىلياستى بالتىرىنان جارالايدى.
وسى وقيعادان كەيىن ءرافىل قاشىپ، زايسان ارقىلى ءشۇي جەرىندەگى جازوتىرداعى ساداقباي اۋلىنا كەلىپ سىڭگەن. كەيىننەن ساداقباي قاتونقاراعايعا قايتا قايتقاندا، ءرافىل شۇيدەن موڭعولياعا وتەدى. (ساداقبايدىڭ سۇيەگى - قاراتاي). 1955 -جىلى جاپوننىڭ شپيونى دەپ ۇستالىپ، سول بويى حابارسىز كەتكەن. ءرافىل 1899 -جىلى تۋىپتى، بار بولسا 109-دا بولار
ەدى دەيدى ماقيدوللا. تۋىستارى جوق. شەشەسى كەرەي قىزى ەكەن. اكەسىنەن جالعىز. ۇيلەنبەگەن. 1955 -جىلى تۋىپتى. قازاقستاندا، اباي ەلىندە كىمدەرىڭىز بار، بىلەسىز بە؟ - دەپ سۇرادىم. ول كىسى قازاقستاندا ءبىر تۋىسىمىز بولۋى كەرەك، اتى- ءجونى جۇرتبايدىڭ ارعىنبەگى، الماتىدا، اباي اتىنداعى وپەرا تەاترىندا وپەراتور بولىپ ىستەيتىن كورىنەدى دەدى.
ماقيدوللانىڭ كوپ نارسەنى بىلەتىنى كورىندى. جادىندا ساقتاۋى ەرەكشە. ەلدىڭ اتاباباسىن تاراتا بەرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا حالحا - مۇڭعىلدىڭ ىشىندە ارعىن، نايمان، كەرەي، قىپشاق، قوڭىرات، جالايىر سياقتى قازاقتا بار رۋلار ساقتالعان. ولاردى ءوزىڭىز كەزدەستىردىڭىز بە؟ - دەگەن سۇراعىما، تىڭعىلىقتى جاۋاپ الدىم.
ماقيدوللا ءوز تەگىن بىلاي تاراتتى: مەيرام، ودان ارعىن، ارعىننان قوتان، قوتاننان دايىر، دايىردان قارا، قارادان كەنجە، كەنجەدەن توبىقتى، توبىقتىدان رىسپەتەك، رىسپەتەكتەن مۇساباي، مۇسابايدان ءسۇيىرباس (ءسۇيىر دەپ كەتكەن)، ءسۇيىرباستان قوجابەرگەن، قوجابەرگەننەن مامبەتەي، مامبەتەيدەن دونەنشىك، دونەنشىكتەن ەلدوس، ەلدوستان جانگەلدى، جانگەلدىدەن باۋبەك، باۋبەكتەن تۇرسىنبەك، تۇرسىنبەكتەن قوجامجار، قوجامجاردان جارقىنباي، جارقىنبايدان ءرافىل.
ول سونىمەن بىرگە بەلگىلى عالىم- ەتنوگراف، ت. ع. د. , الەمدىك شىڭعىس قاعان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، مارقۇم بيعۇمار كامالاش ۇلىنىڭ دا سۇيەگىن، شىعۋ تەگىن ايتىپ بەردى. ول بويىنشا: ۇمبەتەيدەن ماماي باتىر، مامايدان مالاي (سارى)، مالايدان (مالايسارىدان) ۇركىن، ۇركىننەن ءادىل، ادىلدەن بالاقادىر، بالاقادىردان قاناپيا، قاناپيادان كەنەباي، كەنەبايدان سەرىكباي، بايمۇحامبەت جانە بەكمۇحامبەت. بايمۇحامبەتتەن كامالاش، كامالاشتان بيقۇمار، بيقۇماردان تولەۋبەك جانە ومىربەك تۋعان.
مەنىڭ، موڭعولياعا، بيعۇماردىڭ ۇلى، اكەسى بايان- ولگەي قازاقتارىنىڭ العاشقى اعارتۋشىسى، ياعني ءمۇعالىم بولعان. بايمۇحامبەت جانە ونىڭ تۋىستارى نە سەبەپتەن كەلىپتى دەگەن سۇراعىما، سەرىكباي ەرتەرەك كەلگەن كورىنەدى، كەيىننەن 1916 -جىل وقيعاسى بولىپ، ەكى ءىنىسى وعان قاشىپ كەلگەن دەدى، بۇل اڭگىمەنى وعان بايمۇحامبەت ۇلى كامالاش ايتقان.
سەرىكبايدى 1921 -جىلى اقورىستار پارتيزاندارعا ءتىلماش بولدىڭ دەپ، ەكى كوزىن ويىپ الىپ، ازاپتاپ ءولتىرىپتى. سەرىكباي كەرەي ىشىندە ەمەس، دۇربەتتەردە تۇرعان. دۇربەتتەن قىز العان. ۇرپاعى بار، ارعى اتالارىنىڭ قازاق ەكەندىگىن بىلەدى، ءبىراق مۇڭعۇل بولىپ كەتكەن. مەن تاعى دا ارعىن، نايماننان كىمدەر بار دەپ سۇرادىم. ول ارعىننان ءبىر اۋىل بار سەڭگىلدە، ونى سماعۇل اۋىلى دەيدى، دەدى. قاراكەرەيلەردەن مۇرىن- اقنايماندار، مۇرىن- بايجىگىتتەر (قوجاندار، قاراشالار) بار كورىنەدى. بايجىگىتتەن ءبىراز ءازىباي جانە قازىباي دەگەن قاراشالار اۋىلى بولىپتى، قازىر ولار تۇگەلدەي قازاقستاندا ەكەن. بۇلعىن سۇمىنىڭ جەرىندە راحانىڭ جانە سەيىلحاننىڭ اۋىلى دەگەن بايجىگىت- قوجاندار بار كورىنەدى.
سول سياقتى توقتارحان دەگەن قىرجى بار ەكەن. ول تولەۋبايدان، تولەۋباي تۇرسىننان، تۇرسىن بيگەلدىدەن، بيگەلدى نۇرپەيىستەن. نۇرپەيىس ءدامجى دەگەن اعاسى ەكەۋى بىرگە كەلىپتى. نۇرپەيىستەن بيگەلدى، بيقالماق، جانگەلدى دەگەن ۇلدار تۋىپتى. جانكەلدىنىڭ ۇرپاعى قازاقستاندا قالىپتى. توقتارحان - ۇستاز، ايماقتىڭ وقۋ ءبولىمىن باسقارعان. بيقالماق ۇرپاعى قىتايدا، نوري- شونجى جاعىندا. بيگەلدىدەن: تۇران، ءمۇحامادي جانە ماساقباي. ءمۇحامادي ۇرپاقتارى، تۇرسىن ۇلى بىرگە، 40 تاي ءۇي قازاقستاندا، شورتاندى اۋدانىنىڭ جولىمبەتىندە.
قوبدادا تۇرعان بيقالماقتىڭ ءبىر ۇلىنىڭ اتى دوسقانا بولىپتى. ماقيدوللا نايمانعا بايلانىستى دا شەجىرە تاراتتى. ارينە، مۇندا بىزدەگىنەنبولەكتەۋ جەرلەرى دە بار. ماسەلەن، ونىڭ ايتۋىنشا: ارعىننان قولتىن تۋادى، قولتىننان ماقيدوللا، ماقيدوللادان ەلاتا، ەلاتانى نايمان شال اسىراپ العان. نايماننىڭ ول كۇندە ەرجەتكەن ۇيەلەس، جۇيەلەس، شۇبارتاي (توقپان) دەگەن ۇلدارى قايتىس بولادى. نازبۋرا ۇيەلەستىڭ ايەلى ەكەن دەيدى. ۇيەلەس پەن جۇيەلەس جاۋدان ءولىپتى. ەلاتا نازبۋرانى العىسى كەلمەپتى. ەلاتادان ەكى ۇل: كەلبۇعا جانە كەربۇعا (كەتبۇعا). كەلبۇعادان 2 ۇل: نۇرسەيىت، شۇرسەيىت. نۇرسەيىتتىڭ ۇرپاعىن ەشكىم بىلمەيدى، اسانقايعىمەن ەرىپ كەتكەن دەيدى. كەربۇعادان 2 ۇل: وڭتانبالى جانە تەرىستاڭبالى. قىتايدىڭ شىڭگىلىندە مۇرىن زەيتىنقازىنىڭ ۇلى، اقىن قۇرمانبەك تۇراتىنىن ايتتى.
ماقيدوللانىڭ ماعان ايتقان ەڭ باستى اڭگىمەسى اباي ۇرپاقتارىنا بايلانىستى بولدى. ول 2007 -جىلى قىتايعا بارعاندا ۋان قىزى بازاردى كەزدەستىرەدى. ول وزدەرىن اباي ۇرپاقتارىنان ەكەندىگىن ايتقان. اقىلبايدان ءدانىسپان، ودان بايجۇما، بايجۇمادان ۋان، ۋاننان ءابدىعاپار جانە وزات دەپ تاراتقان كورىنەدى. ولار ىلەنىڭ كۇنەسىندەگى اققوي فەرماسىندا. بۇلار قىزايدىڭ ىشىندە تۇرعان (ناعاشىلارى)، وزدەرى دەربىس بولىپ ءجۇرىپتى.
ءۇرىمجى تۇبىندەگى بايىنحۋ قىستاعىندا ءنابيدولدا دەگەن سۇيەگى توبىقتى دارىگەرمەن دە كەزدەسكەنىن ايتتى.
وسى مالىمەتتىڭ انىق- قانىعىن تەكسەرگەندە، ءبىز قىتايدا اقىلبايدان تارايتىن ۇرپاقتىڭ جوق ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. سەبەبى، بۇل ماسەلەدە سۇلتان جانبولاتوۆ جان- جاقتى انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بۇل جەردە مالىمەتتى بەرگەن قىتايداعى اعايىندارىمىز وزدەرىنىڭ ابايعا جاقىن ەكەندىكتەرىن ايتقىلارى كەلگەن سياقتى.
موڭعوليا شاعىن ەل بولسا دا، ونداعى تۇرعىنداردىڭ اراسىنان تاعدىردىڭ جازۋىمەن وسى ەلگە كەلىپ، ءومىر كەشكەن، تاۋقىمەتى مەن قىزىعىن قاتار كورگەن تالاي ادامداردىڭ بولعانىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، رىسبەك زۇرعانباي ۇلىنىڭ 2007 -جىلى ۋلان-باتوردان شىققان «ناۋبەت قۇرباندارى» كىتابىنان بىزدەگى بولعان زۇلمات سياقتى، موڭعوليادا جۇرگەن رەپرەسسيانىڭ دا قۇرباندارىنىڭ از بولماعانىن كورەمىز. بىرنەشە ءجۇز قۇربان بولعان بايانولگەيلىكتەردىڭ ءتىزىمىنىڭ اراسىنان ماحمۋد چوكومانوۆ دەگەن ادامنىڭ اتىن كەزدەستىردىم.
كىتاپتاعى قىسقا مالىمەتتەن ونىڭ 1917 -جىلى قازاندا ءۇرجار اۋدانىنىڭ جەرىندە تۋىلعانىن كوردىك. ءومىرىنىڭ نەگىزگى بولىگى شىعىس تۇركىستاندا، ال 1944 -جىلدان باستاپ موڭعوليادا وتكەن. ونى 1944 -جىلى 27 اقپاندا موڭعول شەكاراشىلارى ۇستاعان. ونى شەكارا بۇزدى دەگەن ايىپپەن (قىتاي تىڭشىسى) قوبدادا اباقتىدا 8-اي تەرگەۋدە ۇستايدى. ەلدىڭ ايتۋىنشا، بۇل ادامدى گوميندان وكىمەتى وسپان باتىرمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە جىبەرگەن كورىنەدى. سول جىلى قازان ايىنان باستاپ ۋلان- باتوردا قاتاڭ باقىلاۋدا، ءجيى- ءجيى قاماۋعا الىنىپ تەرگەۋمەن ءومىر سۇرەدى. ىشكى ىستەر ۇيىمى 1952 (1951) جىلى 7-ساۋىردە ماحمۋدتى قايتا تۇتقىنعا الىپ، ارنايى كوميسسيانىڭ 23-ماۋسىمداعى 2-قاۋلىسىمەن اتۋعا بۇيىرعان. ۇكىم 1952 (1951) جىلى 29-ماۋسىمدا ورىندالعان. جوعارعى سوتتىڭ قاۋلىسىمەن 1991 -جىلى 6-جەلتوقساندا كەپىلدەمەسىمەن اقتالعان. موڭعوليادا ونىڭ ەكىنشى سەمياسى بولىپتى.
ۇزاق سونار اڭگىمەنىڭ باسى موڭعوليامەن باستالعاندىقتان، وسى ەلدە كەزدەستىرگەن تاعى دا ءبىر ادامنىڭ تاعدىرى تۋرالى ايتقاندى ءجون كوردىم. موڭعولياعا العاش بارعان 2007 -جىلدىڭ شىلدەسىنىڭ ءبىر كۇنىندە بايان- ولگەي قالاسىنىڭ ورتالىعىندا مەيرامحانادا وتكەن بيقۇماردىڭ تۋىستارىنىڭ بالالاسىنىڭ ۇيلەنۋ تويىنا ءبىز دە شاقىرىلدىق.
موڭعولياداعى قازاقتىڭ مەيرامحاناداعى تويى دا وسى وزىمىزدەگىدەي. تويدى اسابا جاس جىگىت جۇرگىزدى، اراسىندا كونسەرتتىك نومىرلەر بەرىلىپ جاتتى. ايتىلىپ جاتقان ولەڭدەر، نەگىزىنەن، قازاقستاندا شىققاندار. ءبىراق، بۇل جاقتىڭ ادامدارىنا ءسوز بەرگەندە، نەمەسە ولەڭ ايت دەپ سۇراعاندا ەكىنىڭ ءبىرى، قاراولەڭگە باسىپ قويا بەرەدى. مەن بىزدە ءالى ساقتالىپ جۇرگەن، نەمەسە ءبىزدىڭ جاقتا ۇمىتىلعان، نەبىر قاراولەڭدەردى تىڭداپ، ايىزىم ابدەن قاندى. قاراولەڭنىڭ بايانولگەيلىكتەر اراسىندا مول ساقتالۋى، تەگى ولاردىڭ تىلدەرىن، اتا-ءداستۇرىن ۇمىتپاۋلارىنان با دەدىم. تويدىڭ باسىندا بىزگە دە ءسوز بەرىلىپ، ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاقستاننان، سەمەي جەرىنەن كەلگەنىمىزدى ايتتىق. ءبىز دەپ وتىرعانىم، مەنىڭ جانىمدا دۇنيە ءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ استانا فيليالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مارجان بار ەدى. ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، بايان- ولگەي قازاقتارىنىڭ تىلىندە بىزدە قولدانىلمايتىن كونەرگەن سوزدەردىڭ ءبىرشاما مول بولۋى. بۇل، ارينە ۇزاق ۋاقىت اتا- جۇرتتان بايلانىسىن ءۇزىپ دامىعان، بىزدەگىدەي ورىستانۋعا ۇشىراماعان، ءداستۇرىن ساقتاعان جۇرتقا ءتان نارسە. دەگەنمەن، ايتا كەتۋ كەرەك، بايان- ولگەي قازاقتارىنىڭ ءتىلى ءبىزدىڭ شىعىس قازاقستان قازاقتارىنىڭ، ياعني ارقا قازاقتارىنىڭ تىلىنە ۇقساس ەكەندىگىن. جوعارىدا ايتقانداي، ولار ءبىزدىڭ تىلدىك قورىمىزدا بار، ءبىراق قولدانىستا سيرەك بولاتىن سوزدەردى ءجيى پايدالانادى.
جانىمداعى، ءتۇبى ماڭعىستاۋلىق مارجان قارىنداسىم كەيبىر سوزدەردى تۇسىنبەي قالىپ، مەنەن سۇراپ وتىردى. ونىڭ سەبەبى، بايانولگەيلىكتەر مەن بىزدەرگە ءتان سوزدەر قازاقستاننىڭ باتىسىندا قولدانىستا جوقتىعىنان. مەن وعان ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ وتىردىم. توي اراسىنداعى ۇزىلىستە جانىما، جاسى جەتپىستىڭ و جاق بۇ جاعىنداعى ءبىر ۇلكەن بايبىشە كەلىپ: «قاراعىم، سەمەيدىكىمىسىن؟ مەن دە سەمەيلىكپىن. باۋىرىم ەكەنسىڭ عوي» دەدى. العاش تويعا كەلگەندە، توردە وتىرعان، قازاق «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەگەن»
دەپ ايتاتىنداي، ورتا بويلى، اققۇبا، جاسىندا اسا رەڭدى بولعان، ۇستىنە تالعاممەن كيگەن قازاقى كيىمدەرى جاراسىپ تۇرعان وسى كىسىگە نازار اۋداردىق.
بىزدەر تانىسىپ، ءبىراز اڭگىمە- دۇكەن قۇردىق. بۇل كىسى موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ىشىنەن شىققان، اسا كورنەكتى بۇرىنعى پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى قۇرمەتپەكتىڭ جۇبايى ءاديا ەكەن. ءاديا اپاي وزدەرىنىڭ شىققان جەرلەرى كۇرشىم ءوڭىرى ەكەندىگىن ايتتى. سۇيەكتەرى كوكجارلى. ونىڭ ىشىندە تىكەلەي كوكجال باراقتىڭ ۇرپاعى. بۇل كىسىنىڭ ۇلكەن اكەسى بايقان ۇلى سۇيگەن (ازان شاقىرىلىپ قويىلعان ەسىمى ساعيدوللا) دەگەن كىسى ءوز زامانىنىڭ ءىرى بايى، كىسىلىگى ۇلكەن، ادامعا قايىرىمدى جانە ادىلەت جولىمەن جۇرگەن ادام بولعان كورىنەدى.
تەك بايلىق قانا جيناماي، زاماننىڭ اعىمىن ءبىلىپ، تەرەكتى بۇلاق دەگەن جەردە مەدرەسەسى بار مەشىت سالعىزعان، مەدرەسەدە ءوز بالالارىمەن بىرگە ەل بالاسىن دا وقىتقان، ءوزى سوندا ساباق بەرگەن، كوزى اشىق ادام بولعان. سۇيگەن بي بولماسا دا، الدىنا جۇگىنىسكە كىسى كەلگەن ادام تا بولىپتى. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن، تىرشىلىكتەرىنەن مازا كەتەدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، 1928 -جىلعى قازاقتىڭ ءىرى بايلارىن تاركىلەۋ تۋرالى قاۋلىعا ىلىگىپ، تاركىلەۋگە ۇشىرايدى.
ءاديا اپايدىڭ ايتۋىنشا، سۇيگەن ۇلى قابىشپەن بىرگە (ءاديانىڭ اكەسى) قىتاي اسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. جەرگىلىكتى وكىمەت بۇلاردىڭ ورنىن سيپاپ قالعانىمەن، بارلىق كارىن ولاردىڭ وتباسىنا توگەدى (بۇل كەزدە ءاديا اپاي ءالى تۋماعان).
كوپ ۇزاماي، سۇلەيمەننىڭ بايبىشەسى اقشا جانە كەلىنى ءبيبىسارى ەكى جاس قىز بالاسىمەن تۇتقىندالىپ، سىرداريا وبلىسىنا جەر اۋدارىلادى. ولاردىڭ بارعان جەرى، قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ارىس ستانساسى تۇرعان ءوڭىر كورىنەدى. وسى جەردە ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە سول، مەن وسى اڭگىمەنى تىڭداپ وتىرىپ، ءاديا اپايدىڭ ۇلكەن اكەسى سۇيگەنگە قاتىستى دەرەكتەردى بىلەتىنىم ەسكە ءتۇستى.
ءبىز، 2001 -جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى قازىرگى زامان تاريحىن قۇجاتتاندىرۋ ورتىلىعىمەن بىرلەسە وتىرىپ، 1928-1933 -جىلداردى قامتىعان جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنا قاتىستى قۇجاتتاردى توپتاستىرىپ، ورىس تىلىندە «نەيزۆەستنىە سترانيتسى سەميپالاتينسكوگو پرييرتىشيا» دەگەن جيناق شىعارعانبىز. سول جيناقتا، سەمەي وبلىسىنىڭ اۋدان- اۋدانىنان ءىرى بايلارعا جاتقىزىلىپ، جەر اۋدارىلعاندار تۋرالى ماتەريالدار بەرىلگەن- ءدى. ونداعى ءبىر كوڭىل اۋداراتىڭ نارسە سول، باستارىنا ءىس تۇسكەن وسى ادامداردىڭ جانۇيالارىنداعى جانداردىڭ بالادان باستاپ، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن جاستارىنىڭ، ەسىمدەرىنىڭ ناقتى اتالۋى. ماسەلەن، وسى جيناقتا ءىرى بايلار قاراجان ۇكىبايەۆقا، ۇيپالاق شىنعوجينگە، جاكۋلا كۇشىكوۆكە، ساعىمباي تىلەۋبەردينگە، ابىدىلدابەك توگىسوۆكە، نۇرەكە جانە اتاباي بوگىسوۆتەرگە جانە ت. ب. قاتىستى مالىمەتتەر بەرىلگەن.
ءاديا اپايمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، وسىلاردىڭ تىزىمىندەگى سۇيگەندى دە ەسكە ءتۇسىردىم. ءبىر تاڭ قالعانىم، ءاديا اپاي ايتقان اڭگىمەمەن مۇراعات مالىمەتىنىڭ سايكەستىگى. قۇجاتتاعى بەرىلگەن، كۇرشىم اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى يسمايلوۆتىڭ سەمەي ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى اتانيازوۆقا تىكەلەي پروۆودپەن بەرگەن مالىمەتىندە «…باي بايكانوۆ سۋيگەن سو سۆويم سىنوم كابىشەم سكرىليس، نە موجەم نايتي، يمەيۋتسيا سۆەدەنيا، چتو وني ۋەحالي زاگرانيتسۋ، سەمەيستۆو يح وتپراۆيلي» دەلىنگەن.
ايدالىپ كەلگەندەر العاشقىدا نەبىر قيىندىقتاردى باستارىنان كەشەدى. كەيىننەن وسى جەردە سۇيگەننىڭ بايبىشەسى جانە ەكى قىزدىڭ بىرەۋى قايتىس بولادى. ءاديا اپايدىڭ ايتۋىنشا، شەشەسىنىڭ ءتۇبى نوعاي، ورىستىڭ ءتىلىن دە جاقسى بىلگەن، ساۋاتتى بولعان جانە قولىنان ءمورى تامعان ىسىمەر جانە وجەت ادام بولىپتى. بۇلاردىڭ جاعدايلارىنىڭ كۇرت وڭالۋىنا ءبىر جاعداي سەبەپشى بولادى. ايدالىپ كەلگەندەردى اۋىر جۇمىسقا جەگىپتى، ايەلدەرگە ماقتا تەرگىزەتىن كورىنەدى. ءسويتىپ، ازىپ- توزىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، بۇلاردى جۇمىسقا اكەلەتىن كۇزەتتىڭ باستىعىنىڭ گيمناستەركاسىنىڭ جەڭى بۇتاعا ءىلىنىپ، جىرتىلىپ قالادى. الگى كىسى كەكەتىپ: ء«بارىڭ بايدىڭ اق ساۋساق تۇقىمىسىڭدار، ىشتەرىڭنەن جاماۋ جاماي الاتىن بار ما؟» دەپتى. سول جەردە ءاديانىڭ شەشەسى جاڭاعى كۇزەت باستىعىنىڭ جىرتىلعان جەرىن بىلىنبەيتىندەي قىلىپ جاماپ بەرەدى. وسىنى كورگەن ول، ءبيبىسارىدان: «ماشينەمەن ءىس تىگە الاسىڭ با؟»، - دەپ سۇرايدى.
سويتسە، قىزىن ۇزاتپاقشى ەكەن. ءبيبىسارىدان تىڭعىلىقتى جاۋاپ العاننان كەيىن، ونى جۇمىستان بوساتىپ، ءبىر ماشينە تاۋىپ اكەلىپ بەرىپ، قىزىنا كەرەكتى جاساۋدىڭ ءبارىن تىككىزىپتى. ءبيبىسارىنىڭ شەبەرلىگىن كورىپ، الىگ ادامدار قاتتى ريزا بولادى.
«سەندەر باستارىڭا ءىس ءتۇسىپ، كارىپ بولىپ كەلگەن جاندارسىڭدار عوي» دەپ، قارا جۇمىستان بوساتىپ، جەڭىل- جەلپى جۇمىس بەرىپ، استىق جاعىنان كومەكتەسىپ، كوپ قامقورلىق كورسەتەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، 1934 -جىل دا بولادى. ەلدەرىنەن حابار مۇلدە المايدى. جاڭاعى كىسى ءبىر كۇنى ءاديانىڭ شەشەسىنە: «سەندەر، ميحايل يۆانوۆيچ كالينينگە، ءبىزدىڭ كىنامىز قانشا، كىنالى بولسا، ەركەكتەرىمىز بولعان شىعار، ادىلەتتىلىك جاساپ، بوساتتىرىڭىز» دەپ، حات جازۋعا كەڭەس بەرەدى. سونداي حات جازىلادى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كوپ ۇزاماي، بۇلار بوساسىن دەگەن جارلىق تا كەلەدى. ءاديانىڭ شەشەسى ءبيبىسارى، ءتىرى قالعان ءبىر قىزى زاقيانى جەتەكتەپ، يتشىلەپ ءجۇرىپ، بۇگىنگى كۇرشىمگە جەتەدى. بۇل ۋاقىت كۇرشىم جەرى ءۇشىن دە اسا اۋىر بولعان. اشتىق ءجۇرىپ وتكەن، ءتىرى قالعاندار ۇساق كولحوزدارعا كىرىپتى. ءبىراق، شەكارا ماڭى تىنىش ەمەس ەكەن. ارلىبەرلى وتكەندەر از بولماعان. ءاديا اپايدىڭ شەشەسى قايتكەن كۇندە دە اتاسىن جانە كۇيەۋىن ىزدەپ تابۋدى ويلاستىرادى. سول جەردەگى قىتايمەن بايلانىسى بار دەگەن ادامداردى اقىرىنداپ باقىلايدى. اقىرى، ءبىر كۇنى سولاردىڭ بىرەۋىنە كەلىپ، وزدەرىن قىتاي جەرىنە وتكىزۋدى سۇرايدى. ول ادام ەرتەڭ وزدەرىنىڭ قىتايعا مال ايداپ وتەتىنىن، شەكارادا اتىس بولۋىنىڭ مۇمكىن ەكەندىگىن، ايەلدى الىپ كەتە المايتىندىقتارىن ايتىپتى. بۇل كىسى، مەنىڭ وزىمدە دە تىققان قارۋىم بار، قيىنشىلىق بولسا جاستىعىمدى الا كەتەمىن، تاستاماڭدار دەيدى. انالار اقىرى، بۇلاردى الا كەتۋگە ۋادە بەرىپ، ءبىر مىقتى ات تاۋىپ بەرەدى.
ءاديانىڭ شەشەسى قىزىن ارقاسىنا تاڭىپ الىپ، جاڭاعى ازاماتتارمەن، نايزاعاي جارقىلداپ، كۇن كۇركىرەپ، جاۋىن جاۋىپ تۇرعان اي قاراڭعى تۇندە شەكارادان اسادى. شىنىندا، شەكارادا بۇلار اسكەرلەرمەن قاقتىعىسىپ قالادى. اتىس بولادى. اركىم جان- جاققا قاشىپ، باس ساۋعالايدى. بۇلاردى استىلارىنداعى تاۋشىل ات ايتەۋ ءبىر جەرگە الىپ شىعادى. ولدىك- تالدىق دەگەندە، ءبىر شوق قاراعايدىڭ ىشىنە كەلىپ توقتايدى.
قىزى ەكەۋى بۇرسەڭدەپ وتىرعاندا، ۇستىلەرىنە ءبىر توپ اتتىلار كەلىپ قالادى. باسىندا شەكاراشىلار ەكەن دەپ شوشىپ قالعان بۇلار، ولاردىڭ قازاقتار ەكەندىكتەرىن بايقايدى. سويتسە، بۇلار قىتايداعى ءوزىمىزدىڭ كەرەيلەر ەكەن. ولارمەن ءجون سۇراسادى. بۇلار ءاديانىڭ شەشەسىنە، سۇيگەننىڭ كەرەيدىڭ ءبىر ۇلكەن بايىنىڭ جانىندا وتىرعانىن، سول ەلدە ۇلكەن مولدا بولىپ جۇرگەندىگىن، ەلگە سىيلى ادام ەكەندىگىن ايتادى. ولار ءاديانىڭ شەشەسىن قىزىمەن اتاسى سۇيگەنگە تابىستايدى. سويتسە، كۇيەۋى قابىش تا سوندا ەكەن. ءسويتىپ، قىزىل زوبالاڭنىڭ قۇربانى بولعان وسى ۇلكەن اۋلەتتەن قالعان ادامدار جىلاسىپ كورىسىپ، باستارىن قوسادى.
ءبىراق، تىنىشتىق ۇزاققا بارمايدى. بۇلاردى ورىس جەرىنەن كەلگەندەر دەپ، جەرگىلىكتى قىتاي وكىمەت ورىندارى قۋدالاپ، مازا بەرمەيدى. بۇل كەزدە سۇيگەن قاجى قايتىس بولعان. ءاديانىڭ اكەسى قابىش، 1936 -جىلى باس ساۋعالاپ، جانۇياسىمەن موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنا وتەدى. بۇل جەردە دە تىنىشتىق بولمايدى. 1937 -جىلى موڭعوليادا دا «حالىق جاۋلارىن» تۇتقىنداۋ جانە جويۋ ناۋقانى باستالادى. موڭعوليادا زۇلماتقا بايلانىستى شىققان ادەبيەتتەردى قاراپ وتىرعاندا جانە بىلەتىندەرمەن اۋىز ەكى سويلەسكەندە، وسى زوبالاڭنىڭ جەرگىلىكتى حالىققا، ونىڭ ىشىندە كەڭەستىك قازاقستاننان اۋعاندارعا اسا قاتاڭ تيگەنىن كورەمىز. قابىش زوبالاڭعا ءتۇسىپ كەتۋدەن باس ساۋعالاپ، جانۇياسىن الىپ، ىشكەرگى جاقتاعى نالايحاداعى اشىلىپ جاتقان كومىر شاحتاسىنا جۇمىسكەر بولىپ، جالدانىپ كەتە بارادى. 1938 -جىلى وسى جەردە موڭعوليادا ءاديا اپاي دۇنيەگە كەلەدى. ءاديا اپاي موڭعول تىلىندەگى مەكتەپتى بىتىرەدى. ۇلان- باتوردا ۋنيۆەرسيتەتتە وقيدى. سول جەردە بۇكىل موڭعول قازاعى قۇرەكەڭ دەپ اتايتىن قۇرمەتپەك بايتازا ۇلىنا تۇرمىسقا شىعادى. مەن، جەتپىسىنشى جىلدارى ءوزىم ەڭبەك جولىن باستاعان سەمەي زووتەحنيكالىقمالدارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ فيلوسوفيا جانە عىلىمي كوممۋنيزم كافەدراسىندا وقىتۋشى بولىپ جۇرگەندە، پراگادان شىعاتىن، سوتسياليستىك ەلدەرگە تاراتىلاتىن «پروبلەمى ميرا يسوتسياليزما» عىلىمي- تەوريالىق جۋرنالىنىڭ رەداكتسيالىق القاسىنا كوزىم ءتۇستى.
قاراسام، سوتسياليستىك ەلدەردىڭ عالىمدارىنىڭ ءتىزىمىنىڭ ىشىنەن قۇرمەتپەك دەگەن ادامنىڭ اتىن كوردىم. جۋرنالدىڭ رەداكتسيا القاسى مۇشەلەرىنە بەرىلگەن انىقتامادا، بۇل ادامنىڭ موڭعول حالىقتىق ريەۆوليۋتسيالىق پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جانە ونىڭ جانىنداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ رەكتورى ەكەندىگى ايتىلىپتى. بۇل ۇلكەن جاڭالىق ەدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قازاقتا وداقتىق دەڭگەيدەگى پارتيالىق جانە كەڭەستىك لاۋازىمدى تۇرار رىسقۇلوۆتان كەيىن ەشكىمنىڭ يەلەنبەگەندىگى بەلگىلى. قۇرمەتپەك بايتازا ۇلى حالقى سۇيگەن، قولىنان ءىس كەلگەن، اسا پاراساتتى قازاقتىڭ ازاماتى بولىپتى. ول ءوزىنىڭ جەتپىس جىلدىڭ ىشىندەگى عۇمىرىندا جوعارىدا ايتقان قىزمەتتەردەن باسقا دا ۇلكەن لاۋازىمداردى اتقارعان، ۋۆس جانە بايان- ولگەي سياقتى ايماقتاردا ۇزاق ۋاقىت موڭعول حالىقتىق ريەۆوليۋتسيالىق پارتياسى ايماقتىق كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان كورىنەدى.
جاڭاعى بايان- ولگەيدەگى تويدا، قازاقتىڭ قاراولەڭىن دومبىرامەن ناقىشىن كەلتىرە سالعان، قالجىڭقوي، قارا تورى كەلگەن، ورتادان جوعارى بويى بار قۇرمەتپەك بايتازا ۇلى مەن ءاديا اپايدىڭ كەرەي دەگەن ۇلىمەن تانىستىق. ءاديا قابىش قىزى بۇگىندەرى بايان- ولگەي قالاسىندا ۇرپاقتارىنىڭ ورتاسىندا باقىتتى ءومىر كەشىپ جاتقان انا.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار دەمەكشى، ءبىز ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، جەر بەتىنە تاراپ كەتكەن اعايىنداردىڭ ءبىز ءۇشىن ەڭ جاقىن باۋىرلار جانە قانداستارىمىز ەكەندىگىن ايتقىمىز كەلەدى. ات باسىن اتا- جۇرتقا بۇرعىسى كەلەتىن اعايىنداردىڭ، قۇقىعى باسقالارمەن بىردەي، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ازاماتتارىنا اينالۋلارىنا تولىق نەگىز بار. قىتايدا تۇرىپ جاتقان قۇنانباي قاجىنىڭ سماعۇلدان تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ جانە باسقا دا اعايىنداردىڭ ەلمەن جانە جەرمەن تانىسۋ ءۇشىن ءبىر ءساتى تۇسكەن كۇنى اتا- جۇرتقا قاراي اياق باساتىندارى ءسوزسىز.
م. ق. كاريموۆ، پروفەسسور. شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتى.