قايتا ورالعان قولجازبالار

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ۇيقىداعى الەم ادەبيەتى ورنىنان ءبىر اۋناپ تۇرعان شىعار. نەگە دەسەڭىز، داڭقتى دانتەنىڭ قولجازبالارى تابىلدى.

ەندىگى جەردە ادەبيەتشىلەردىڭ ەرمەگى سول بولماق. قازاقتىڭ ادەبي كەڭىستىگىنە اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ ارقىلى جول سالعان «قۇدىرەتتى كومەديانىڭ» يەسى توعىز ءجۇزجىلدىقتى توبەسىنەن اۋناتىپ، دۇنيەگە قايتا ءدۇمپۋ سالدى. باعا جەتپەس مۇرا - XIII عاسىردىڭ ەنشىسى. ال ونى تاپقان فلورەنتسيا تاقۋا ايەل دجۋليا بولتون حوللوۋەي ەكەن. ەڭ عاجابى سول، بۇل دانىشپان اقىننىڭ مەكتەپ قابىرعاسىندا جازعان ەڭبەكتەرى كورىنەدى.

ءيا، «الەمدى جاراتۋشى - جالعىز قۇداي، ال قۇدايدىڭ ەڭ عاجايىپ جاراتىندىسى - ادام» دەگەن يدەيانى نەگىزگە العان شۇرايلى شىعارما ۋاقىت مىنبەرىنەن تۇسكەن ەمەس. قايتا جىل وتكەن سايىن وقىرمان ساناسىندا جۇمباقتالا تۇسۋدە. يتاليالىق عالىمدار ۇلى تۋىندىنىڭ ءمان- مازمۇنىن زەرتتەۋدى توقتاتقان ەمەس، تولىمدى پىكىر ايتۋعا دا باتپايدى. حوللوۋەي ۆاتيكان مەن فلورەنتسيا كىتاپحانالارىندا كوز مايىن تاۋىسا وتىرىپ، اتاقتى اقىننىڭ مۇرالارىن ىندەتە زەرتتەيدى. سول ىزدەنىس ناتيجەسىندە وسىنداي ۇلى دۇنيەگە تاپ بولادى. مۇنى اسىرەلەپ جازىپ وتىرعان سەبەبىمىز، الەم تۇڭعىش رەت سول ارقىلى دانتە اليگەريدىڭ ناقتى قولتاڭباسى قانداي ەكەنىن كورە الادى. بۇرىن- سوڭدى مۇنداي قۋانىش ەشكىمنىڭ تالەيىنە بۇيىرماعان. سوندىقتان الەم ادەبيەتشىلەرى الگى جادىگەردى كورۋگە قۇشتار ەكەنىن، قولىمەن ۇستاپ كورۋگە دامەلى ەكەنىن جاسىرماۋدا.

بۇل ولجا XIII عاسىردىڭ اياعىندا، ياعني 1280-1290 -جىلداردىڭ شەڭبەرىندە جازىلعان. وسى كەزەڭدە جاس اقىن فلورەنسيالىق عالىم ءھام فيلوسوف برۋنەتتو لاتينيدەن ءتالىم الادى. فيلوسوف دانتە ءۇشىن ءمۇعالىم عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ پىكىرلەس دوسى بولا بىلگەن. ءتىپتى اكەسى دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن بولاشاق اقىننىڭ قامقورشىسىنا اينالعان. مۇنى دانتەتانۋشىلار دارىپتەپ تە ءجۇر.

دانتە ءدال وسى فلورەنتسيادا شىعارماشىلىق عۇمىرىنىڭ العاشقى قادامىن باسقان. سوعان وراي حوللوۋەي قولىنداعى قاعازدى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن شاعىندا ومىرگە كەلگەن تۋىندىعا سانايدى. دەگەنمەن ونىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، وسى شاعىن قولجازبادا بولاشاق دانىشپاندىقتىڭ بەلگىلەرى بار. تاقۋا ايەل نەگىزىندە يتاليا جەرىندەگى ورتاعاسىرلىق ونەردى ءھام ادەبيەتتى جەتىك بىلەتىن مامان. بۇگىندە نيۋ- دجەرسيدەگى پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقيدى. ءبىراق بۇل ءىسىن قويىپ، ءوزىن تولىقتاي دانتەگە ارناماقشى.

حوللوۋەي قولىنداعى ەسسەنى قازىرگى زامانعى يتاليان ءتىلىنىڭ اتاسى - يدەالدى تۋسكان ديالەكتىسىندە جازىلعان دەپ ءتۇسىندىردى. سونىمەن قاتار، وندا كەيىنىرەك «قۇدىرەتتى كومەدياعا» ارقاۋ بولعان كوپتەگەن وي جاتقانىن ايتادى. ناقتىراق ايتقاندا، ادەپ تۋرالى ءتالىمدى تەزيستەر بار. رەنەسسانس عالىمى لەوناردو برۋني قولجازبانىڭ ۇلى اقىنعا تيەسىلى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيدى ءھام ءوزى تاپقان اقىن مۇرالارىنا ۇقساستىعىن دا جاسىرمايدى. ماسەلەن، قولجازبادا شەڭبەردىڭ ۇستىنە سالىنعان كۆادرات بار. بۇل تاڭبانى قالامگەر قۇدايدى سيپاتتاۋ ءۇشىن «قۇدىرەتتى كومەديادا» قولدانعان كورىنەدى. سوندىقتان ۇلى تۋىندىنىڭ العاشقى سىزبالارى ەكەندىگىنە ءشۇبا جوقتاي.

ال ەندى وزىمىزگە كەلەر بولساق. ەستەرىڭىزدە بولسا، قازاق تىلىنە «قۇدىرەتتى كومەديانىڭ» تولىق نۇسقاسىن بەرتىندە جازۋشى كەنجەباي احمەتوۆ اۋداردى. «تامۇق»، «ءبارزاق»، «جۇماق» اتتى ءۇشتاعاننان تۇراتىن تۋىندىدا ادامنىڭ جەر بەتىندەگى ءومىرى، قىز-

مەتى، جان دۇنيەسى سۋرەتتەلەدى. كونە داۋىردەگى الۋان ءتۇرلى وبرازدار، ەرتە زامان اقىندارى مەن فيلوسوفتارى تۋرالى دا شىعارمادا كەڭىنەن قوزعالادى. الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ وزىق نۇسقالارىن ءسۇت بەتىنە شىققان قايماقتاي قالقىپ الىپ، قازاقى وقىرمانعا قاز قالپىندا جەتكىزۋدى ماقسات تۇتقان قالامگەردىڭ ەڭبەگى زور. جاستاردىڭ كوڭىل كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، فيلوسوفيا مەن ميفكە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىنى انىق.

ۋاقىت قۇيىنى اينالىپ كەلىپ سوعاتىنى سەكىلدى، كەيدە جۇمباعى شەشىلمەگەن جىلدار قوينىنا بۇككەن اسىلدى جاسىرا المايدى. ءتۇبى ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ومىرگە كەلگەن كەز كەلگەن دۇنيە ءبارىبىر جەر بەتىنە رۋحاني ازىق بولاتىنى داۋسىز. وزدەرىڭىزگە ايان، وتاندىق تاريحشىلار مەن عالىمدار ەۋروپادان ءال- ءفارابيدىڭ تراكتاتتارى مەن عۇنداردىڭ كوسەمى ەدىل قاعاننىڭ بەينەسىن ەلگە اكەلگەنى. ۇلى ۇستازدىڭ ون دانا قولجازباسى يسپانيا مۇراجايىنان تابىلىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتقانبىز. ءدال دانتەنىڭ شاعىن مۇراسىن ۇرپاقتارى جەر- كوككە سىيعىزباي، قازىنا ەسەبىندە قاتارعا قوسىپ قويعان سەكىلدى. ءبىز دە كەيدە ەۋروپانىڭ مۇراجايلارىندا جاتقان قۇندى مۇرالارىمىز ءوز تورىمىزگە كەلىپ جايعاسسا دەپ ارماندايمىز. ونى نەگە ايتىپ وتىرمىز. يسپانيادان اكەلگەن رۋحاني بايلىقتارىمىزدىڭ ىشىندە ءال-فارابيدىڭ ون تراكتاتىنان باسقا، قازاق دالاسىنان شىققان عالىمداردىڭ اراب تىلىندەگى قولجازبالارى دا بار.

ۇلى عۇلامانىڭ قۇندى مۇراسى بۇزاۋ تەرىسىنە جازىلىپتى. ءبىر وكىنىشتىسى، ەشقايسىسىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى بەرىلمەگەن. تەك، ەڭبەكتەردىڭ كوشىرمەسى مەن سد- ديسكىگە تۇسىرىلگەن نۇسقاسى عانا قولدا. جالپى، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز 100-گە جۋىق تراكتاتتىڭ اۆتورى. ءبىراق ونىڭ ون شاقتىسىن عانا وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى وتاندىق تاريحشىلار قازاق تىلىنە اۋدارعان. سولاي. بۇل تۇرعىدا دانتەنىڭ بەدەلى بيىك. بولاشاقتىڭ قولىنا تۇسكەن الىپتاردىڭ ميراسى قايتادان رۋحاني تۇلەۋدىڭ العىشارتى ەمەس پە؟ قايتا ويانعان قولجازبالاردىڭ قاعيداسى وسى.

دانتەنى يتاليالىقتار دانالىقتىڭ تەمىرقازىعى سانايدى. ونىسى ەجەلگى ءداۋىردىڭ ماڭگىلىك مادەني جاۋھارى ەسەبىندە ءقادىر تۇتقانى. ال ءبىز ءالى كۇنگە ءال-فارابي بابامىز جايلى اڭگىمە ايتساق، سوزدەن سۇرىنە بەرەمىز. ونى مىسالعا العان سەبەبىمىز وسى. تراكتاتتارىمەن تاڭداي قاقتىرعان عۇلامانىڭ دانتەلىك دەڭگەيگە كوتەرسەك، ۇلت رۋحانياتى تاعى ءبىر تۇلەر ەدى.

egemen.kz

سوڭعى جاڭالىقتار