اشىربەكتىڭ «الىپپەسى»

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدىڭ باستى تىرەگى بولىپ تابىلاتىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە ءبىز كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى مول تاجىريبەمىزدى دە نازاردان تىس قالدىرماعانىمىز ابزال.

ويتكەنى سول كەزەڭدەگى زيالىلارىمىزدىڭ جوبالارى، ايتالىق، ىلگەرىرەكتەگى ق. قوجىقوۆ الىپپەسى (بۋكۆار)، بەرتىندەگى ءنازىر تورەقۇلوۆ نۇسقاسى مەن تەلجان شونان ۇلىنىڭ تالپىنىسى دا كوپشىلىك وقىرمانعا بەيمالىم، وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ تۋماسى اشىربەك ۇسەنوۆتىڭ «الىپپەسى» دە ءوز داۋىرىندەگى اعارتۋشىلىق جۇمىستاردىڭ اۋقىمدى دا ناتيجەلى جۇرۋىنە ءبىرشاما سەپتىگىن تيگىزگەنى انىق.

اراب ءالىپبيى كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ەلىمىزدە جوعارى ءبىلىمى بارلاردىڭ سانى جۇزگە ارەڭ جۋىقتاسا، گيمنازيا، ۋچيليشە، وقىتۋشىلار سەميناريالارىن بىتىرگەندەر 700-گە جەتەر- جەتپەس بولاتىن. 1926 -جىلعى حالىق ساناعى ەسەبىنە ۇڭىلسەك، ءارىپ تانىعان قازاقتىڭ سانىنىڭ %6,9- دى عانا قۇرايتىنىن كورەمىز. سوندىقتان توتە جازۋ ءتول جازۋىمىزعا اينالعان تۇستا دا، لاتىن ءالىپبيى كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگەن 1927-1940 -جىلداردىڭ بەدەرىندە دە ەل اراسىنداعى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. وسى ماقساتتا 1927 -جىلى رەسمي تۇردە رەسپۋبليكامىزدىڭ لاتىن جازۋىن قولداناتىندىعى ءمالىم بولعان سوڭ، كەلەسى جىلى قاز و ا ك- تىڭ شەشىمىمەن جەرگىلىكتى جەرلەردە جاڭا ءالىپبيدى ومىرشەڭ ەتۋگە باعىتتالعان كوميتەتتەر قۇرىلىپ، 80-گە جۋىق قوعامدىق ۇيىم جۇمىس جۇرگىزە باستادى.

اراب ءالىپبيى قولدانىلعان تۇستا ەلىمىزدە 12 مەرزىمدى باسىلىم (10 گازەت، 2 جۋرنال) جارىق كورگەن بولسا، 1932 -جىلعا قاراي لاتىن قارپىمەن باسىلعان ب ا ق- تىڭ سانى ارتىپ، 60 قا جەتتى.

ال وسى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ءالىپبي توڭىرەگىندەگى تاريحي تارتىستا ا. بايتۇرسىنوۆ باستاعان الاش زيالىلارى اراب الىپبيىندە قالا بەرۋدى كوزدەسە، لاتىنشانى جاقتاعاندار قاتارىندا ن. تورەقۇلوۆ، م. مۇرزين، ت. جۇرگەنوۆ، س. اسفەندياروۆ، و. جاندوسوۆ، ي. قابىلوۆ، ت. شونانوۆ جانە باسقالارى بولدى. ايتالىق، ت. شونانوۆ وسى باعىتتا دا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، «قازاقستان» باسپاسىنان 1935 جىلى م. جولدىباي ۇلىمەن بىرگە «الىپپە» وقۋ قۇرالىن وقىرماندارىمەن قاۋىشتىردى.

مۇندا اۆتور نەگىزىنەن «جەڭىلدەن - قيىنعا» ۇستانىمىن نەگىزگە الا وتىرىپ، وقۋشىلاردى مەيلىنشە ساۋاتتى جازۋعا توسەلدىرۋ ارقىلى دۇرىس وقي بىلۋگە ۇيرەتۋدى كوزدەدى. 1929 -جىلعا دەيىن ەلىمىزدە قولدانىلعان توتە جازۋدا باس ءارىپ، كىشى ءارىپ، ءارىپتىڭ باسپا ءتۇرى، ءارىپتىڭ جازبا ءتۇرى بولماعاندىقتان، لاتىنشاعا بەت بۇرعان اۋەلگى جىلدارى بۇل ولقىلىقتار ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ايتارلىقتاي قيىندىقتار تۋدىردى، وقۋ ۇدەرىسىنىڭ قارقىندى جۇرۋىنە دە قاتتى كەدەرگى بولدى. سوندىقتان دا بۇل جيناقتى قۇراستىرۋشىلار ارىپتەردىڭ تاڭبالانۋىنا، ولاردىڭ باسپا جانە جازبا نۇسقالارىنىڭ ارنايى كورسەتىلۋىنە، بالانىڭ تانىم- تۇسىنىگىنە ساي وقۋلىقتىڭ سۋرەتتەرمەن بەزەندىرىلۋىنە باسا ءمان بەرگەن سياقتى.

جالپى ت. شونان ۇلى - بۇل تاقىرىپتا وتە كوپ قالام تارتقان قايراتكەر. ونىڭ سول كەزدىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارىندا جارىق كورگەن «بۇل دا الىپپە جايىندا» ، «لاتىن الىپپەسىن الۋدى نەگە تىلەيمىز؟»، «ەرەسەكتەردى ساۋاتتاندىرۋ ءادىسى»، «جاڭا الىپپەمەن ساۋاتتاندىرۋ جايىندا» ت. ب. ماقالالارى مەن 1927 -جىلى تاشكەنت قالاسىندا وتكەن ءارىپ ماسەلەسى تۋرالى ايتىستا لاتىن الىپپەسىن جاقتاپ سويلەگەن ءسوزى، 1929 -جىلدىڭ 2-4-ماۋسىمىندا قىزىلوردادا ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي- ورفوگرافيالىق كونفەرەنتسيادا جاساعان بايانداماسى وسىناۋ وزەكتى تاقىرىپقا دەگەن وزىندىك كوزقاراسىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا، ەڭ باستىسى، تاريحي شىندىقتى تانۋىمىزعا، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ، ءمان- جايعا تولىق قانىعۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ايتالىق، «لاتىن الىپپەسىن الۋدى نەگە تىلەيمىز» ماقالاسىندا ول: «...توڭكەرىستەن سوڭ قازاق تىلىندە مەكتەپتەر اشىلا باستادى، كىتاپتار جازىلا باستادى. گازەت- جۋرنال كوبەيە باستادى. بۇلاردىڭ بارىنە دە الىپپەنىڭ ۇلكەن قاتىسى بار. ءىس جۇزىندە اراب الىپپەسىنىڭ ۇيرەنۋگە قيىندىعى، جازۋ- باسۋ ىسىنە تيىمسىزدىگى كۇنبە- كۇن سەزىلە باستادى.

...لاتىن الىپپەسىنىڭ ءبىر زور كەمشىلىگى - ءارىپىنىڭ سانى ازدىعى. ءبىراق تۇرىك ەلدەرى ءتىلىنىڭ دىبىسىن تاڭبالاۋعا اراب الىپپەسىنەن لاتىن الىپپەسى ورالىمدى. اراب الىپپەسىندە 28 ءارىپ بار، ال لاتىن الىپپەسىندە 24 ءارىپ بار. ولاردىڭ 18 ى ءتۇرىن دە، دىبىسىن دا وزگەرتپەي، قازاق تىلىنە قولدانۋعا جارايدى»، دەپ اراب ءالىپبيىنىڭ 13 دىبىسىمىزدى، ال لاتىن ءالىپبيىنىڭ 18 دىبىسىمىزدى تاڭبالايتىنىن اتاپ كورسەتىپ، بۇل ماسەلەگە باسقادان گورى جاقىنىراق مادەنيەت تاراتۋشى وقىتۋشىلاردىڭ وتە- موتە زەيىن سالىپ، سىن كوزبەن قاراۋىن وتىنەدى، قوعامدى دۇرىس الىپپەگە بەت بۇرۋعا شاقىرادى. سونىمەن بىرگە ول جاڭا الىپپەمەن جۇرتتى ساۋاتتاندىرۋعا كوشۋدە بىرىنشىدەن، ءتىل مەن ەملەنىڭ ىڭعايىنا، ەكىنشىدەن ءارىپتىڭ تۇرىنە قاراي جاڭا ادىستەرگە بەت بۇرۋدىڭ جەمىستى بولاتىندىعىن دا كورسەتە كەتەدى. وسىناۋ ەڭبەكتەرىندە قايراتكەر جاڭا الىپپەگە كوشۋدىڭ ۋاقىت تالابىنان، جاڭا قوعام سۇرانىسىنان تۋىنداپ وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، قازاق تىلىنە قاي الىپپە ۇيلەسەتىنىن، وقۋ مەن جازۋعا، ساۋات اشتىرۋعا، تاسقا باسۋعا قاي الىپپە جەڭىل بولاتىنىن تارقاتا ءتۇسىندىرىپ، باتىل بايلام جاسايدى، ورنىقتى پىكىر بىلدىرەدى.

سونىمەن قاتار ت. شونانوۆ «ەرەسەكتەردى ساۋاتتاندىرۋ ءادىسى» ماقالاسىندا ەرەسەكتەردى ساۋاتتاندىرۋدا اسىرەسە وقىلاتىن نارسەنىڭ مازمۇنىن ناقتىلى تۇرمىسقا، باعدارلاماعا ۇيلەستىرۋ، الىنعان ءسوز بەن بۋىننىڭ، دىبىستىڭ وڭاي بولۋى، سول وڭايدان قيىنعا بىرتە- بىرتە كوشۋ، حات تانىمايتىن قازاققا ەكى قيىندىق بەرمەۋ سەكىلدى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ەسكەرىلۋى كەرەكتىگىن قاپەرگە سالادى. بۇل ەسكەرتپەلەر مەن وڭدى ۇسىنىستاردى ەرەسەكتەرگە ارنالعان وقۋلىقتى جازعان ءا. ۇسەنوۆ تە باستى باعدار ەتكەنگە ۇقسايدى.

وسى تۇستا ءبىز اشىربەك ۇسەنوۆتىڭ «الىپپەسىنە» توقتالماستان بۇرىن وقىرمانعا ەتەنە تانىس ەمەس كىشى ۇسەنوۆتىڭ (بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اقىن، پۋبليتسيست، باسپاگەر س. ۇسەنوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى) ءومىر جولى مەن قوعامدىق قىزمەتىنە دە قىسقاشا توقتالا كەتسەك دەيمىز.

1907 -جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شىمكەنت قالاسىنا قاراستى قاتىنكوپىر ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن ءا. ۇسەنوۆ سىرداريا وكرۋگتىك قازاق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا 1925-1929 -جىلدار ارالىعىندا ءبىلىم الادى.

وسى وڭىرىمىزگە بەلگىلى تامىر- تاريحى تەرەڭدە جاتقان ءبىلىم ورداسىنان تۇلەپ ۇشقان ول قازاق- وزبەك مەكتەپتەرىنىڭ I ساناتتى مۇعالىمى كۋالىگىن الىسىمەن، ءىلىم يگەرۋگە دەگەن ىزدەنىسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، 1929 -جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن 1932 -جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن الماتىداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ءتىل- ادەبيەت ءبولىمىن ويداعىداي ءبىتىرىپ شىعادى. مۇنى ارحيۆ قۇجاتتارى دا راستاپ وتىر. ماسەلەن 1929 جىلى 8 -شىلدەدەگى ر س ف ر- دىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جارلىعى بويىنشا ءا. ۇسەنوۆكە بەرىلگەن كۋالىكتە وعان بەلگىلى ءبىر ايماقتا ءۇش جىل مەرزىمىندە تۇراقتى جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگى مىندەتتەلىنىپتى.

ءوزىنىڭ تالايلى تاعدىرىندا ۇلت مۇراتى جولىندا تالاي جاۋاپتى قىزمەتتەردى ءمىنسىز اتقارىپ، ابىروي بيىگىنەن كورىنگەن ءا. ۇسەنوۆكە 1931 -جىلى 29 -قاڭتاردا الماتى قالالىق كەڭەسى جۇمىسشى كوميتەتىنىڭ VII شاقىرىلىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ارنايى كۋالىك تە (سەنىم حات) بەرىلىپتى. بۇل كۋالىكتىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى سوندا - ونى يەلەنگەن ازاماتقا الماتى قالاسىنداعى كەز- كەلگەن ۇيىم مەن مەكەمەگە كىرۋگە قۇقىق بەرىلەتىن بولعان.

دەگەنمەن 1934 -جىلعا دەيىن اسكەري قىزمەتتەن ۋاقىتشا بوساتىلعان ءا. ۇسەنوۆكە بەرىلگەن اسكەري بيلەتتە ونىڭ 1936 -جىلى 26 ساۋىردە الماتىداعى پۋشكين كوشەسىنىڭ 45-ۇيىندە تۇرعاندىعى جازىلسا، تۇتقىندالعاندىعى جونىندەگى 1938 -جىلى 9 -ناۋرىزدا تولتىرىلعان انكەتادا وسى قالاداعى پرولەتارسكايا كوشەسى 29/31-ءۇيدىڭ تۇرعىنى رەتىندە تىركەلگەندىگى اتاپ كورسەتىلىپتى. سونداي-اق بۇل قۇجاتتا ونىڭ وتباسىلىق جاعدايى تۋرالى دا مالىمەتتەر كەلتىرىلىپ، جۇبايى ح. ۇسەنوۆانىڭ 24 جاستا، پەرزەنتتەرى - رابيعانىڭ 6 جاستا، راحيمانىڭ 5 جاستا، ءازىمنىڭ 3 جاستا، كەنجەسى سىرىمنىڭ 1 جاستا ەكەندىگى جازىلىپتى.

ال 1935 -جىلدان باستاپ كەڭەستىك اكىمشىل- ءامىرشىل جۇيە ءا. ۇسەنوۆتى قازاق ك س ر-نىڭ اۋماعىندا ۇلتتىق- تەرروريستىك، ديۆەرسيالىق - زيانكەستىك ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە انتيكەڭەستىك ارەكەتتەرگە باردى دەگەن جالامەن ايىپتاي باستادى. وسىلايشا ۇلت پەرزەنتى جۇرگەنوۆ، قابىلوۆ، بەردەنوۆ، جانسۇگىروۆ، قوڭىراتبايەۆ سەكىلدى زيالىلارمەن قاتار وسىناۋ ۇيىمنىڭ بەلدى مۇشەسى رەتىندە جازىقسىز جازالاندى.

س. ۇسەنوۆتىڭ جەكە قۇجاتتارىن قاراپ وتىرىپ ونىڭ 1936 -جىلى 19 -قاڭتاردا ك س ر و جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولىپ قابىلدانعانىن دا بىلدىك (№875 كۋالىك). ال 1938 -جىلى 9 -ناۋرىزدا تۇتقىندالعانعا دەيىن الماتىدا قاز ك س ر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقارعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە №12 مەكتەپتە مۇعالىم دە بولعان. 1938 -جىلى 8 -ناۋرىزدا ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ حاتشىسى باتنەردىڭ قولى قويىلعان ۇكىمدە ءا. ۇسەنوۆتىڭ الدىمەن 10 جىلعا اباقتىعا جابىلاتىندىعى، وعان قوسا 5 جىلعا بارلىق ساياسي قۇقىقتارىنان ايىرىلىپ، دۇنيە- مۇلكى تاركىلەنەتىنى كورسەتىلگەن.

الايدا، 1938 -جىلى 11 -قاراشادا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ءا. ۇسەنوۆ 1960 -جىلى 20 -قىركۇيەكتە كسرو جوعارى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ شەشىمىمەن تولىق اقتالدى. اقتالعانىمەن ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمى اتاۋسىز قالۋدا.

وڭتۇستىكتىڭ اپتال ازاماتى ءا. ۇسەنوۆ بەلگىلى الاش زيالىلارىنىڭ قاتارىندا ماسكەۋدەگى دون زيراتىندا جەرلەنگەن. مۇنى بەلگىلى جازۋشى ق. سارسەكەيەۆ ەل گازەتى - «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانعان ماقالاسىندا دا كەلتىرە كەتىپتى. ونىڭ جازۋىنشا، ءا. بوكەيحانوۆ پەن ن. نۇرماقوۆ ەكەۋى ماسكەۋدە ءبىر كۇندە اتىلىپ، «دون زيراتىنا» قويىلعان.

«دون زيراتى» - ماسكەۋ تۇبىندەگى اتاقتى موناستىر اۋدانى اتالعان بايىرعى مەكەن. بايىپپەن قاراساق، ازاپتاۋ مەن ايىپتاۋدىڭ سان ءتۇرىن باستان كەشكەن ارىستارىمىز كەڭەس وكىمەتىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتسە دە، ۇلت باسىنا تونگەن بۇل ناۋبەتتەن امان قالماعان. جوعارىداعى ماقالادا مىناداي دەرەكتەر دە كەلتىرىلىپتى:

«...ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان دەرەكتەر موسكۆادا شىققان «مەموريال» قوعامىنىڭ («زۆەنيا» باسپاسى) «1935-1953 -جىلدار ارالىعىنداعى اتىلعاندار ءتىزىمى» كىتابىندا تولىق كەلتىرىلەدى. اتالمىش جيناقتاعى «موسكۆا- سەنتر» 1-يا كاتەگوريا» دەگەن تىزىمدە 111 ادامنىڭ اتى-ءجونى كەلتىرىلگەن. سولاردىڭ قاتارىندا 15 - بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ، ال 76-بولىپ نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ەسىمدەرى انىق جازىلعان. ءارى 27 -قىركۇيەك كۇنى اتىلعان تۇتقىنداردىڭ ورتەلمەگەنى، جەرگە كومىلگەنى ايتىلادى. دەمەك موناستىردىڭ جەرلەۋ مەكەمەسىنىڭ تىركەۋ جۋرنالىندا شەيىت بولعانداردىڭ رەتتىك انىقتامالارى بار دەگەن ءسوز.

ال «1935-1953 -جىلدار ارالىعىندا اتىلعاندار» كىتابىنداعى «كازاحسكايا س س ر» دەگەن قۇپيا تاراۋداعى زۇلمات زاماننىڭ جازىقسىز قۇرباندارىنىڭ تىزىمىندە 2-كاتەگوريادا ي. اماندىقوۆ، ي. بايمەنوۆ، ا. بەكبايەۆ، ا. كۋچمار ت. ب بىرگە 14 - بولىپ ءا. ۇسەنوۆتىڭ دە ىلىنگەنىن كورەمىز.. جالپى ۇزىن-سونار بۇل ءتىزىمنىڭ 5000 نان اسىپ جىعىلاتىنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، كەڭەس داۋىرىندە تاعدىردىڭ ايداۋىمەن ماسكەۋدە توپىراق بۇيىرعان ساياسي- قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سانى 40 مىڭعا جۋىقتايدى ەكەن. ءا. ۇسەنوۆ تە وسى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ الدىڭعى لەگىمەن بىرگە اتىلعاندىعى انىق بولىپ وتىر.

ال ءا. ۇسەنوۆتىڭ رۋحاني مۇراسىنا كەلەر بولساق، اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن قاتار قالامگەرلىگىن دە قاتار الىپ جۇرگەن ول «ويلى بالا»، «ەلەۋلى باتىر» سەكىلدى شىعارمالارىمەن اقىن، پۋبليتسيست رەتىندە بەلگىلى بولۋمەن بىرگە، اۋدارما سالاسىنىڭ وركەندەۋىنە دە بەلسەنە ارالاسىپ، ۆ. ۆنۋكوۆتىڭ «سوعىس بىزگە قورقىنىشتى ما؟»، س. يۋشكوۆتىڭ «جورىقتا» جانە «جاياۋ اسكەرلەردىڭ تىنىعۋى مەن ساقتانۋى»، س. ستەرليننىڭ «سوعىس كەزىندەگى قىزىل ارمياعا حالىق نەمەن جاردەم ەتەدى؟» ت. ب كىتاپتاردى قازاقشا سويلەتتى. سونداي- اق ول 1925 -جىلدىڭ شىلدەسىنەن تاشكەنتتەن شىمكەنتكە كوشىپ كەلگەن سول كەزدەگى ەڭ بەلدى باسىلىم - «اق جول» گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا دا ءوز اعاسى س. ۇسەنوۆ، سونداي- اق ب. مولداليەۆ، ت. وتاربايەۆ، ءا. بايجاساروۆ، ج. بارقيەۆ، جاس تىلشىلەر ت. رايىمبەكوۆ، ي. ىرىسمەتوۆ، ءا. سۇلەيمەنوۆ سىندى قالامگەرلەرمەن بىرگە ءوڭىردىڭ قوعامدىق- ساياسي ومىرىنە وزىنشە ءۇن قوسىپ، پۋبليتسيستيكا اتتى جاۋىنگەر جانردىڭ قىر- سىرىن تانىدى، قالامى ۇشتالا ءتۇستى. ال «اق جولدىڭ» ەڭ سوڭعى ءنومىرى 1926 -جىلدىڭ 30 -ناۋرىزىندا شىققانىن نازارعا الار بولساق، ءا. ۇسەنوۆ كوسەمسوزدەرىنىڭ ءالى دە بولسا ارحيۆ قويمالارىندا شاڭ باسىپ جاتقاندىعى كۇمان تۋدىرمايدى. سوندىقتان دا بۇل باعىتتا دا تىڭ ىزدەنىستەرگە بارىپ، قالامگەردىڭ ءتول تۋىندىلارىن قايتا جارىققا شىعارۋىمىز كەرەك- اق.

سونىمەن قاتار ءا. ۇسەنوۆ كەڭەستىك قازاق ادەبي سىنىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا ب. كەنجەبايەۆ، ع. توعجانوۆ، ە. ىسمايلوۆ، ءا. قوڭىراتبايەۆ، ءى. قابىلوۆ، ءا. تاجىبايەۆتارمەن بىرگە ءبىرشاما ۇلەس قوستى. ال اعارتۋشى رەتىندە ءبىرقاتار وقۋلىق جازىپ قالدىرىپ، 9-سىنىپقا ارنالعان «ادەبيەت حرەستوماتياسى» مەن ۇلكەندەر مەكتەبىنە ارنالعان لاتىن تىلىندەگى «الىپپەنى» جارىققا شىعارعان ءا. ۇسەنوۆ ۇلت رۋحانياتىنىڭ دامۋىنا دا شاما- شارقىنشا قىزمەت ەتتى.

ءا. ۇسەنوۆتىڭ ۇلكەندەر مەكتەبىنە ارنالعان «الىپپە» وقۋلىعى قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنان 1937 -جىلى جارىق كوردى. جالپى رەداكسياسىن ءا. ۇسەنوۆ باسقارعان بۇل وقۋلىقتىڭ جالپى 230000 تيراجبەن تارالۋىنا قاراعاندا، وقۋلىققا دەگەن سۇرانىس زور بولعانعا ۇقسايدى. ال العاشقى شىعارىلىمى 50 000 داناعا دەيىن جەتكەن. بىزدىڭشە بۇل ەڭبەك ن. تورەقۇلوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ت. شونانوۆ وقۋلىقتارىمەن ءبىر قاتاردا كەڭەستىك كەزەڭدەگى حالىق اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىنە وڭ باعا بەرۋدە كەڭىرەك قاراستىرىلىپ، بولاشاقتا جان- جاقتى تالداۋعا الىنۋى ءتيىس دۇنيە دەپ بىلەمىز. جالپى قازاق مەملەكەتتىك باسپاسى بۇل كىتاپتىڭ شىعۋىنا مۇددەلىلىك تانىتىپ، تۇركىستان ولكەسىندەگى وقۋ ءىسى، حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ شارالارىنىڭ ءوز دەڭگەيىندە ءجۇرۋى ءۇشىن جەرگىلىكتى اعارتۋشى قالامگەرگەرلەردى دە بارىنشا جۇمىلدىرعان.

نەگىزى ءا. ۇسەنوۆ تە، ت. شونانوۆ سەكىلدى ءوز «الىپپەسىندە» «ءبىر ءارىپ- ءبىر دىبىس» قاعيداسىن قاتاڭ ۇستانۋعا تىرىسقان. وسىلايشا اۆتور ءبىر جاعىنان قازاق تىلىندە ساۋات اشۋعا سەپتەسەتىن وقۋلىقتاردىڭ ارتۋىنا وزىنشە ۇلەس قوسقان بولسا، ەكىنشى جاعىنان لاتىن ارىپتەرىن قازاقتىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە مەيلىنشە ىڭعايلاپ، جاڭاشىل ءادىس- تاسىلدەردى دە كەڭىنەن قولدانىپ وتىرعان.

ايتالىق، ت. شونانوۆ تا، ءا. ۇسەنوۆ تە جىڭىشكەلىك بەلگىسىن ى دىبىسى ورنىنا قولدانسا، Q دىبىسىن ق، س دىبىسىن ش، R دىبىسىن ر، J دىبىسىن ي دىبىسى ت. ب رەتىندە بەلگىلەگەندى قولاي كورىپتى. كىتاپتا ۇلتتىق ءتول سوزدەرىمىزگە دە بارىنشا باسىمدىق بەرگەن اۆتور «سيىر»، «ساعات»، «ءۇي»، «وقۋدا»، «جەمىس»، «گاۋھار» سەكىلدى تىلگە ورالىمدى وڭاي ماتىندەرمەن قاتار، ۇلكەندەردىڭ ساياسي ساۋاتىن، ورە- دەڭگەيىن كوتەرۋگە دە، «بالام قىزىل اسكەر»، «ەكپىندى كولحوزشىلار سەزى»، «پاروۆوز»، «مەكتەپتە»، «ۇلى ەڭبەك»، «لەنيننەن ۇيرەنەيىك»، «حالىقتار دوستىعى» ت. ب سەكىلدى كەڭەستىك كەزەڭدە وزەكتى بولعان ساياسي تاقىرىپتارعا، ماتىندەرگە دەن قويىپ قانا قويماي، شاعىن اڭگىمە، ولەڭدەرگە دە كوپ ورىن بەرگەن. اسىرەسە، ءا. ۇسەنوۆ ءوز وقۋشىلارىنىڭ بۇل وقۋلىقتى جاتسىنباۋى ءۇشىن حالقىمىزدىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە ابدەن ءسىڭىستى بولعان بايىرعى ءتول سوزدەرىمىزدى دە ورىندى كەلتىرىپ، حالىققا قارا تانىتۋدا ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن.

ماسەلەن، اۆتور قوزى، دالا، ماقتا، ۇستا، بالىق، قالا، كەن، جەمىس، وقۋ، ساياحات سەكىلدى بۇرىننان ءسىڭىستى سوزدەرمەن بىرگە جاڭا داۋىردەگى پويىز، ناسوس، زاۋىت ۇعىمدارىن دا ەل ساناسىنا سىڭىرۋگە كۇش سالعان. سول سەبەپتى دە كەڭەستىك كەزەڭدەگى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ەلدى يندۋستريالاندىرۋ مەن جاڭعىرتۋعا وزىنشە سۇبەلى ۇلەس قوسىپ، جاڭا الىپپە ارقىلى ءبىلىم ساپاسىن جاڭا بيىككە كوتەردى دەۋگە ابدەن- اق بولاتىن سياقتى. ولاي بولسا قازاقستان وقۋ حالىق كوميسسارياتى بەكىتكەن ءا. ۇسەنوۆ «الىپپەسىنىڭ»، بۇل ەڭبەكتى رەداكتسيالاۋعا اتسالىسقان ت. بەردەنوۆ، س. ۇكەنوۆ، ر. مومىنوۆتاردىڭ ەسەلى ەڭبەگى بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان دا مەيلىنشە زەرتتەپ- زەردەلەنۋى، تالداپ- تارازىلانۋى، تيىسىنشە باعالانۋى كەرەك. بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت بۇرعان قوعامىمىزدا دا كەشەگى كەڭەستىك وسىناۋ تاجىريبەنى دۇرىس پايدالانا ءبىلىپ، ۇتىمدى تۇستارىن كادەگە جاراتا بىلسەك، ۇتىلمايتىنىمىز انىق. ويتكەنى ءالىپبي اۋىستىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس، ول - ۇلت بولاشاعىنىڭ باستى كەپىلى.

سەيدەحان الىبەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، م. اۋەزوۆ اتىنداعى وقۋ كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى

Egemen Qazaqstan