«تابالدىرىقتى باسپا». التىن وردا داۋىرىندە قانداي ديپلوماتيالىق داستۇرلەر بولعان
وسى ايتۋلى كۇنگە وراي قازاقپارات ءتىلشىسى التىن وردا كەزىندەگى ديپلوماتيالىق داستۇرلەردىڭ بۇگىنگى قازاق ديپلوماتياسىندا جۇرناعى بار ما دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورگەن بولاتىن.
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ PhD دوكتورى جاقسىلىق ءسابيتوۆ جوشى ۇلىسىنىڭ رەزيدەنتسياسى مەن مونەتارلىق ساياساتى، ساراي ماڭىنداعى ينتريگالار تاقىرىبىن ءبىرازدان زەرتتەپ ءجۇر. وسىعان وراي، ءبىز دە ماماننان اتالعان كەزەڭدەگى ديپلوماتيالىق داستۇرلەر مەن قازاق ديپلوماتياسىنداعى راسىمدەردىڭ ساباقتاستىعى تۋرالى ويىن سۇراعانبىز.
«وكىنىشكە وراي التىن وردا داۋىرىندەگى ديپلوماتيالىق قاتىناستارعا كۋا بولاتىن العاشقى دەرەككوزدەردىڭ كوبى ساقتالماعان. ءبىراق ەلشىلەردى قابىلداۋ كەزىندەگى ساتتەردى، ءسان- سالتاناتتاردى سيپاتتايتىن جازبالار مەن حانداردىڭ وزگە ەلدەرگە جولداعان حاتتارى تۋرالى دەرەكتەر بار. التىن وردا حاندارى كوپتەگەن ەلدەرمەن بايلانىستا بولعان. اسىرەسە باتۋدىڭ تۇسىندا ءتۇرلى بيلەۋشىلەر التىن وردامەن بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. ال دەربەس ديپلوماتيالىق بايلانىستار بەركە حاننىڭ بيلىگى كەزىندە باستالدى دەۋگە بولاتىن شىعار»، - دەيدى زەرتتەۋشى.
تاريحشى التىن وردانىڭ ديپلوماتيالىق بايلانىستارىنا ايعاق بولاتىن بىرەگەي قولجازبالار بەركە حان مەن بەيبارىس سۇلتان اراسىنداعى حات الماسۋلار ەكەنىن ايتادى.
«بەركە حاننىڭ 1263 -جىلى مىسىر سۇلتانى بەيبارىستىڭ قۇلاعۋمەن شايقاستان كەيىن جازعان العاشقى حاتىنا جاۋاپ بەرگەنى بىزگە ءمالىم. التىن وردانىڭ شەتەلمەن بايلانىسى تۋرالى بىزگە ءمالىم العاشقى دەرەك تە وسى. التىن وردانىڭ ديپوماتيالىق مۇراسى تۋرالى ايتساق، ول كەزدە ەلشى قابىلداۋ دەگەنىڭىز جوعارى دەڭگەيدە قوناق قابىلداۋ سالتىنىڭ ءبىر ءتۇرى سياقتى كورىنىستە بولعان. ياعني بۇل رەسمي تۇلعالاردىڭ كەزدەسۋىنەن گورى قوناق كۇتۋ جورالعىلارىنا كوبىرەك ۇقسايتىن»، - دەيدى جاقسىلىق ءسابيتوۆ.
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى التىن وردامەن ەڭ تىعىز بايلانىستا بولعان مەملەكەت ماملۇكتەر بيلەگەن مىسىر ەلى بولعانىن دا العا تارتادى.
«مىسىر التىن وردانىڭ قۇلاعۋ بيلىك ەتكەن يرانعا قارسى وداقتاسى ەدى. سوندىقتان ەڭ كوپ بايلانىس وسى ەلمەن بولدى. ەكىنشى تىعىز بايلانىستا بولعان ەل - سول يراننىڭ ءوزى. ويتكەنى قۇلاعۋ باسقاراتىن يران التىن وردانىڭ باستى قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى ەدى. ودان كەيىن شاعاتاي، حايدۋ ۇلىستارىمەن قارىم- قاتىناسى تىعىز بولعان»، - دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، التىن وردا سارايلارىندا ەلشىلەر قابىلداۋدىڭ حاتتامالارى مەن داستۇرىنە قاتىستى جازبالار ساقتالماعان. تەك قانداي ەلشىلەردىڭ، حان- سۇلتانداردىڭ كەلگەنى تۋرالى مالىمەتتەر جەتكەن كورىنەدى. سونداي- اق، ول اتالعان جازبالاردىڭ بارىندە جوشى ۇلىسىنداعى بيلەۋشى رەزيدەنتسياسى نە اق وردا، نە التىن وردا دەپ جازىلعانىن ەسكە سالدى. ياعني باتۋدان قالعان رەزيدەنتسيا اتاۋى ابىلاي، جاڭگىر حاندار ارقىلى تاۋەلسىز قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ رەزيدەنتسياسىنا دەيىن ساباقتاستىقپەن جەتىپ، مۇرا بولىپ وتىر دەگەن ءسوز. تاريحشى باتۋدىڭ كەي دەرەكتەردە ورىستىڭ تۇڭعىش پاتشاسى دەپ اتالاتىن دانيلل گاليتسكيدى قالاي قابىلداعانى تۋرالى مالىمەتتەر ساقتالعانىن ايتادى.
«دانيل گاليتسكي التىن وردا حانىنىڭ الدىنا كىرمەس بۇرىن ەكى وتتىڭ ورتاسىنان ءجۇرىپ وتكەن. بۇل ادامنىڭ وي- نيەتىن تازارتۋ ءراسىمى رەتىندە سيپاتتالعان. تاعى ءبىر ەرەكشە ءداستۇر تابالدىرىقپەن بايلانىستى. ەلشى وردانىڭ تابالدىرىعىن باسسا، بۇل جامان ىرىم دەپ سانالعان. ياعني، التىن ورداعا كەلگەن ەلشىلەر تابالدىرىقتان وتەر كەزدە ساق بولۋعا تىرىسقان»، - دەيدى عىلىم دوكتورى.
ءسوز سوڭىندا عالىم سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا دا باعىتتاپ ەرەكشە ۇسىنىس ايتقان ەدى. وسىنى دا جەتكىزگىمىز كەلەدى.
«قازىر بىزدەگى ديپلوماتيالىق راسىمدەر مەن پروتوكولداردىڭ ءبارى ەۋروپالىق ستاندارتتار بويىنشا جاسالعان. بۇل دۇرىس تا شىعار. ايتكەنىمەن، مەنىڭ ويىمشا، بۇل پروتوكولدارعا التىن وردا مۇراسىنان ەكى نارسەنى ەنگىزۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە التىن وردانىڭ الەمگە ايگىلى تۋى تۇرۋى كەرەك. بۇل تۋ ⅩⅣ عاسىردان ساقتالىپ قالعان. كەسكىنى قاراپايىم. وسى تۋدى سيمۆوليكالىق كاپيتال رەتىندە پايدالانۋعا بولاتىن سياقتى. ونى ءبىزدىڭ ەجەلگى تۋىمىز رەتىندە كورسەتىپ، بارلىق پروتوكولدىق كەزدەسۋلەردىڭ بارىندە دە قولدانۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىنىڭ اق وردا دەگەن اتاۋى التىن وردادان مۇراعا قالعانىن كوبىرەك ايتۋىمىز كەرەك. وسى ەكى سيمۆولدى سىرتقى بايلانىستاردا بەلسەندى پايدالانا بەرسەك دەپ ەسەپتەيمىن»، - دەپ تۇيىندەدى تاريحشى.