قازاق ساحناسىنىڭ شولپانى
سونىڭ ىشىندە التايدان اتىراۋعا سوزىلىپ جاتقان ۇشى- قيىرى جوق سايىن ساحارانىڭ كىندىگى - ارقا اتىرابى، اتاپ ايتقاندا، قاسيەتتى قارقارالى توپىراعى دارىندارعا ەرەكشە باي. قازداۋىستى قازىبەك بيدەن باستاپ سوزگە ۇستا، انگە شەبەر، ساحنادا ساڭلاق دۇلدۇلدەر مەن بۇلبۇلداردى تۋدىرعان بۇل ولكەنىڭ ءار تاسى - اقىن، ءار بۇتاسى - بۇلبۇل.
بۇگىن ءبىز سول كيەلى توپىراقتان تۇلەپ ۇشقان، قاسيەتتى ونەرگە ارقا تورىنەن قانات قاققان ايتۋلى تۇلعا، ۇلتتىق ساحنا ونەرىنىڭ ماقتانىشى، كسرو جانە قازكسر حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى شولپان يسابەك قىزى جانداربەكوۆا جايلى تولعانعىمىز كەلەدى.
جالپى، قازاق تەاتر ونەرى ءقازىر ءبىز كورىپ جۇرگەن شىرقاۋ بيىككە ءبىر كۇندە شىعا سالعان جوق. ونىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قاداۋ- قاداۋ ونەر تۇلعالارى، اتتارى بۇگىندە اڭىزعا اينالعان اياۋلى ونەر جۇلدىزدارى ۇشان- تەڭىز ەڭبەكپەن تەر توگىپ ءجۇرىپ قالادى. سولاردىڭ ىشىندە شولپان جانداربەكوۆا دا بار. نەگىزى شىن تالانتتىڭ حالىققا ورتاق تۇلعا ەكەندىگى كەيدە ونىڭ تۋعان جەرىن كوپ ايتىپ ماقتانا بەرمەيتىندىگىنەن، شىققان تەگىن كورىنگەن جەردە شەجىرەلەپ رۋحاني بيىكتەرگە رۋلىق دەڭگەيمەن تىربانبايتىندىعىنان-اق كورىنىپ جاتادى.
توپىراعى كيەلى، تەك تەاتر ونەرىنىڭ وزىنە ق. قۋانىشبايەۆ، ج. ەلەبەكوۆ، ر. قويشىبايەۆا، ح. ەلەبەكوۆا، ك. سىزدىقوۆا، ر. سالمەنوۆ، ش. جانداربەكوۆا سىندى تالانتتاردى بەرگەن قارقارالىمەن ءبىر ماقتانسا ءبىزدىڭ وسى كەيىپكەرىمىز ماقتانۋى كەرەك ەدى- اۋ... الايدا ول كىسىمەن جاقىن ارالاسقان جاندار بولماسا جانداربەكوۆانىڭ قارقارالى اۋدانىنا قاراستى №5-اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەنىن كوبىسى بىلە بەرمەپتى. بەلگىلى اكتەر كەڭەس جۇمابەكوۆ ءبىر ەستەلىگىندە جازعانداي ول كىسىنىڭ زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن دە، باسقا كىتاپتاردا دا تۋعان توپىراعى تۋرالى كوپ دەرەك كەزدەسپەيدى.
«شولپان اپايدىڭ تۋعان جەرىنە ەڭ سوڭعى رەت كەلگەنى ءالى ەسىمدە. گاسترولمەن «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» سپەكتاكلىن قويىپ، ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىن باسقارىپ قارقارالىعا سوقتى. سول كەزدەگى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى ر. وماربەكوۆا شولپان اپامىزدى قارقارالىعا جەتكىزىپ سالۋدى ماعان تاپسىردى. جول بويى اپاي كوپ اڭگىمەگە ارالاسپاي، كولىك تەرەزەسىنەن الىسقا كوز جىبەرىپ، مازاسىز ۇلكەن وي قۇشاعىندا بولدى. مۇمكىن تۋعان اكە- شەشەسىن، بال داۋرەن بالالىق شاعىن ەسكە الىپ، الماتىعا وقۋعا اتتانعانىنشا وسى وڭىردە وتكەن اۋىرتپاشىلىققا تولى قيىن كەزەڭنىڭ باسىنان وتكەن جاعدايلارىن ەسكە ءتۇسىردى مە ەكەن؟.. ويتكەنى ول جىلدار قازاق ەلىنىڭ اۋمالى- توكپەلى زوبالاڭ جىلدارىنىڭ قيىن كەزەڭى ەدى عوي. 1922-1935 -جىلدارداعى ءومىرى سول قارقارالى اۋدانى نۇركەن اۋىلىندا وتكەن. اپاي ءوزى ەشۋاقىتتا شاكىرتتەرىنە ءومىر جولىن ايتپايتىن كورىنەدى. كوپتەگەن كىتاپتى دا اقتاردىم، زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرىن دە وقىدىم، ءبىراق قارقارالى وڭىرىندەگى ەڭ ءتاتتى بالالىق شاعى تۋرالى ەشتەڭە كەزدەستىرمەدىم. شاكىرتتەرىنە تەك: «مەن قاراعاندى وبلىسى، قارقارالىدانمىن، رۋىم - قاراكەسەك» دەگەننەن ءارى ەشتەڭە دە ايتپايتىن كورىنەدى جانە تۋىستارى، اكە- شەشەسى كىم بولدى، ەشقانداي مالىمەت جوق. تەك اكەسىنىڭ اتى يسابەك ەكەنى عانا بەلگىلى» ، دەيدى ك. جۇمابەكوۆ.
ءبىراق شولپان جانداربەكوۆا تۋرالى جازعان س. ەسەنقۇلوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىندا ونىڭ اناسىنىڭ ەسىمى نۇرجامال ەكەنى انىق جازىلعان.
قازاق تەاتر ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزى جەتىنشى سىنىپتى بىتىرگەن جىلى الماتىداعى تەاتر- كوركەمسۋرەت ۋچيليشەسىنە قابىلدانىپ، ونى 1942 -جىلى ويداعىداي بىتىرەدى. كەيىن اتاقتى اكتريسا م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنا جۇمىسقا ورنالاسادى. جانداربەكوۆا جۇلدىزىنىڭ العاش جارقىراپ جانعان شاعى م. اۋەزوۆتىڭ «سىن ساعاتىنداعى» ءراش قىزدىڭ ءرولىن سومداعان كەزى ەكەن. جالپى، تەاترعا ەڭ العاشقى قادامى اۋىلعا كوشپەلى سيرك كەلىپ، اياقاستىنان اۋىرىپ قالعان اكتريسانىڭ ورنىنا، كىشكەنە كولباقا ءرولىن اۋىل بالالارىنىڭ اراسىنان ەتى ءتىرى، ۇشقىر شولپان ويناپ شىعۋىنان باستالىپتى. كەيىن ونىڭ حالقىمىزدىڭ ارداق تۇتار اياۋلى ارۋلارىنىڭ تۇتاس گالەرەياسىن جاساپ شىققان تاعىلىمدى دا تاريحي ءومىر ءھام ونەر جولى باستالادى.
ول ساحنالاعان نازىك يىرىمدەر اقتوقتى، بايان، ەڭلىك، قىز قۇرتقا، نازىم حيكمەتتىڭ «فارحات- شىرىنىنداعى» ليريكالىق ءارى رومانتيكالىق بوياۋى بولەك شىرىن - وزىندىك شىعارماشىلىق شەبەرلىكپەن سومدالعان ەرەكشە بەينەلەر. تەك بۇلار عانا ەمەس ش. جانداربەكوۆا ساحناعا ىشكى پسيحولوگيالىق بولمىسى تەرەڭ، جان دۇنيەسىن وڭاي اشتىرا قويمايتىن كۇردەلى كەيىپكەرلەردى دە سومداپ، ۇلت ونەرىنىڭ تاريحىنا ورنىقتىرادى. ولاردىڭ ىشىندە الەمدىك كلاسسيكاداعى بەلگىلى بەينەلەر ج. مولەردىڭ «ساراڭىنداعى» مارياننا، ۋ. شەكسپيردىڭ «وتەللوسىنداعى» دەزدەمونا تاعى باسقالارى بار.
جالپى، شولپان جانداربەكوۆا - الاشتىڭ اقتوقتىسى ەدى.. . ونى تاعى دا ءوز ەستەلىگىندە ك. جۇمابەكوۆ بىلاي دەپ جاقسى جازادى. «اسىرەسە ق. قۋانىشبايەۆ شولپان اپاي ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى - اقتوقتى» دراماسىنداعى اقتوقتى ءرولىن العاش سومداعاندا سپەكتاكل بىتكەن سوڭ ەرەكشە تەبىرەنىسپەن قۇتتىقتاپ تۇرىپ: «شولپان دەسە، شولپان عوي!» دەپ ماقتانىشپەن بارىنە جار سالعانى - ۇلتتىق ساحنا ونەرىنە تاماشا دراماتۋرگيامەن بىرگە جانداربەكوۆا اتتى جاڭا جۇلدىزدىڭ جارقىراعانىن بىلدىرمەي مە؟!
جانداربەكوۆانىڭ اقتوقتىسى - بۇگىنگى جاس ارتىستەر ءۇشىن بيىك مەجە. 1958 جىلى ماسكەۋدە وتكەن دەكادا كەزىندە اقتوقتىنى كورگەن ورىستار، اسىرەسە سىنشىلار شولپان اپايدىڭ اقتوقتىسىن سۇلۋلىق سيمۆولىنا تەڭەپ، جوعارى باعا بەرگەن. مەن ءوزىم 1966 -جىلدارى اقتوقتىنى كورگەندە شولپان اپايدىڭ ساحناداعى ءجۇرىس- تۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى ايدىندا جۇزگەن اققۋداي اسەرگە بولەدى. اقتوقتى شولپان اپايدىڭ ۆيزيتكاسى بولىپ، 25 جىلدان ارتىق ساحنا تورىنەن تۇسپەي، كورەرمەندەردىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، رۋحاني ءلاززات سىيلادى»، دەيدى ول.
ش. جانداربەكوۆا سونداي-اق تەاتر ساحناسىنان بولەك قازاق كينوسىندا دا دارا ءىز قالدىرعان دارىن يەسى. ونى تاعى تالانتتى شاكىرتى، بەلگىلى اكتەر تىلەكتەس مەيراموۆ ءوز ەستەلىگىندە تومەندەگىدەي ەسكە الادى: «بالا كۇنىمىزدە اۋدان ورتالىعىنان الىستاۋ جاتقان كولحوزعا جىلىنا ەكى- ءۇش رەت كوشپەلى اۆتوكلۋب كەلىپ كينو كورسەتەدى. ەڭ العاش كورگەن فيلمىم قازىر ەسىمدە جوق، ءبىراق ەرەكشە ەستە قالعانى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» . الگى فيلمنىڭ ۇناعانى سونداي، ءبىر توپ بالا جاياۋ- جالپى، كەيبىرى اتقا، ۆەلوسيپەدكە مىنگەسىپ كەلەسى اۋىلدان تاعى بارىپ كورەتىنبىز. قانشا دەگەنمەن بالامىز عوي، ءبىر-ەكى كورگەننەن كەيىن جاتتاپ الىپ، ءبىرىمىز قوزى، ءبىرىمىز قودار، ءبىرىمىز بايان بولىپ وزىمىزشە وينايتىن بولدىق. شولپان اپايدى تانۋىمىز وسىلاي، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا باستالعان... كەيىن «شاكىرتى بولامىن- اۋ، ساحنادا بىرگە وينايمىز- اۋ» دەگەن وي ول كەزدە تۇسىمىزگە دە كىرگەن جوق»، دەيدى ت. مەيراموۆ.
ساحناداعى، كينوداعى مول تاجىريبەسىنەن كەيىن ول الماتىنىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى ونەر كونسەرۆاتورياسىندا ۇستازدىق ەتەدى. شاكىرتتەرىنىڭ كوبى بۇل كۇندە وزدەرى ءبىر- ءبىر تاۋعا اينالعان ءىرى- ءىرى ونەر قايراتكەرلەرى.
اتاپ ايتقاندا، شاكىرتتەرى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى ت. مەيراموۆ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى س. قاجىمۇراتوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرى م. وسپانوۆ، ب. ىبىرايەۆ، ءا. ورازبەكوۆ، ك. نۇرلانوۆ، ب. قۇرمانقوجايەۆ بۇگىندە وزدەرى دە ۇلاعاتتى ۇستاز، حالىقتىڭ سۇيىكتى ۇلدارىنا اينالعان ارداقتى ەسىمدەر. ۇستازىنان مول ءبىلىم مەن ونەگە ۇيرەنگەن شاكىرتىنىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، پروفەسسور جۇماگۇل ءومىرزاق قىزى اپايى تۋرالى «ءبىر تاڭعالارلىعى بولاشاق اكتەر تاڭداۋدا اپامىز بىردە- ءبىر رەت قاتەلەسكەن ەمەس، اسىرەسە قىزداردى تاڭداۋعا كەلگەندە ەرەكشە ەدى. بۇكىل ينستيتۋت بولىپ «شىركىن، شولپان اپايدىڭ قىزدارى- اي!» دەپ تامسانىپ جۇرەتىن... شىنىمەن دە ول كىسىدەن وقىپ، كەيىن ءبىتىرىپ شىققان قىزدار دارىندى عانا ەمەس، شەتىنەن ادەمى، ناعىز ساحناعا لايىق جۇلدىزدار بولدى. جۇزدەگەن جاستىڭ اراسىنان قالاي تاڭدايدى، سىرت ءپىشىنى كوزگە كورىنگەنىمەن، ىشتە جاتقان قابىلەتىن قالاي بىلەدى، ءبىز ءۇشىن ول ءالى دە جۇمباق. جىگىتتەردىڭ دە كىلەڭ بويشاڭ، ءتۇر- سىمباتى كەلىسكەندەرىن ىرىكتەپ الاتىن. تەك ءوز شاكىرتتەرىنە عانا ەمەس، جاس اكتريسالاردىڭ بارىنە اقىل- كەڭەسىن ايتىپ، قامقور بولىپ ءجۇرۋشى ەدى...» دەپ ەسكە الادى.
س. سەيفۋللين اتىنداعى وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنىڭ اكتريساسى بيجامال كەمالوۆا دا ش. جانداربەكوۆا كلاسىن بىتىرگەن شاكىرت. ب. كەمالوۆا دا ۇستازىن ساعىنىشپەن ەسكە الىپ: «وتە قاراپايىم بولاتىن. 3-4 كۇندىك مەرەكەلەردە اۋىلى جاقىندار ەلدەرىنە كەتىپ قالعاندا، الىس وبلىستىڭ قىزدارىن ۇيىنە الىپ كەتىپ قوناق قىلاتىن»، دەيدى.
شاكىرتتەرىن سونشالىق جاقسى كورەتىن ۇستاز رەتىندە شولپان اپاي ولار تۋرالى ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتىپ كەلىپ: «مەن كەيدە شاكىرتتەرىمە ءوزىم ۇيرەتەم، كەيدە ولاردان ءوزىم ۇيرەنەم. ونەر زاڭىنىڭ ءوزى سولاي ەمەس پە؟»، دەيدى.
جالپى، ونەرتانۋشىلاردىڭ بارلىعى جانداربەكوۆا جۇلدىزىنىڭ جارقىراۋىنا سول شاقتاعى اكتەرلەر قۇرامىنىڭ مىقتىلىعى، تەاتر رەپەرتۋارلارىنىڭ ەرەكشەلىگى سەپ بولعاندىعىن جازادى. ق. قۋانىشبايەۆ، س. قوجامقۇلوۆ، ە. ءومىرزاقوۆ، ش. ايمانوۆ، ق. جانداربەكوۆ، ى. نوعايبايەۆ، ن. ءجانتورين، ح. بوكەيەۆا، ب. ريموۆا سىندى الىپتارمەن بىرگە ءبىر ساحنادا ونەر كورسەتكەن شولپان جانداربەكوۆا ەسىمى شىن مانىندە ساحنا ءتورىنىڭ شىرايى، اتى دا ايتىپ تۇرعانداي ساحنانىڭ جارىق شولپانى دەۋگە ابدەن تۇرارلىق. ءوزى دە ەستەلىگىندە: «مەنىڭ تەاترىم، مەنىڭ ساحنام - بۇل ەكەۋى مەن ءۇشىن ەگىز ۇعىم. تەاتر - مەنىڭ ەكىنشى ءۇيىم بولسا، ساحنا - ونەرىمنىڭ وركەن جايىپ كوپشىلىكپەن تىلدەسەر جەرىم. وسى تەاتردا العاش رەت ۇلكەن ءومىردىڭ ەسىگىن اشتىم. قازاقتىڭ اياۋلى دا ارداقتى دارىندى تۇلعالارىمەن ءبىر ساحنادا، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءجۇرىپ سان جىل جۇمىس ىستەپپىن. ول كىسىلەردىڭ ومىردەگى، ونەردەگى ۇلگىسى مەنى ۇنەمى جاقسىلىققا تالاي رەت جەتەكتەدى. ءاردايىم رولدەرىم ءبىر- بىرىنە ۇقساماسا ەكەن، ءوز- ءوزىمدى قايتالاماسام ەكەن دەدىم. ونىڭ ۇستىنە جەڭىل- جەلپى ويناي سالۋعا بۇعان دەيىنگى جاساعان وبرازدارىم دا، وسكەلەڭ بۇگىنگى كورەرمەن تالابى دا جىبەرمەدى»، دەيدى شىن تالانت شولپان يسابەك قىزى.
جالپى ايتپاعىمىز، ەرەكشە تالانت يەسى بولعان، قازاق تەاتر ونەرىن ورگە سۇيرەۋدە ۇركەردەي توپتىڭ ىشىندەگى وسى شولپان جانداربەكوۆانىڭ ۇلەسى ۇلكەن. كەلەر جىلى اياۋلى اكتريسانىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. كەلەر جىلى دەگەندە تۋرا 1-قاڭتار كۇنى 1922 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن اتاقتى دارىن يەسىنىڭ مەرەيتويى. بۇل ورايدا ارداقتى تۇلعانىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋدا ۇلت بولىپ ۇيىمداسقانىمىز دۇرىس. دوڭگەلەك داتاعا بايلانىستى دايىندىق شارالارىن وسى باستان قاۋزاعان ءجون. ايتالىق جاڭا جوعارىدا ءبىز اتاپ كەتكەن، شولپان جانداربەكوۆامەن ساحنادا قاتار ونەر كورسەتكەن تەاتر جۇلدىزدارىنىڭ ەسىمدەرى بۇگىندە ءبىر- ءبىر ونەر وشاقتارىنا بەرىلگەن. 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ش. جانداربەكوۆانى ەسىمىن دە ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار شارا اتقارىلسا ارتىق ەمەس.
الدىمەن ءوزى ءومىر بويى ەڭبەك ەتكەن الماتى قالاسىنان كوشە اتاۋى بەرىلسە، سونداي- اق 2022 جىلى ش. جانداربەكوۆا اتىنداعى رەسپۋبليكالىق تەاترلار فەستيۆالى وتكىزىلسە قانداي جاراسىمدى بولار ەدى. ودان بولەك جىل سايىن وتەتىن تەاتر فەستيۆالدارىنىڭ بىرىنە ش. جانداربەكوۆا اتىنداعى جۇلدە تاعايىندالسا، سول سياقتى اياۋلى ونەر يەسى تۋرالى كىتاپ جارىققا شىعارىلىپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟ ەڭ باستىسى، تەاتر ونەرىنىڭ جارىق جۇلدىزى تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىلىپ، ءوزىنىڭ تۋعان ءوڭىرى قاراعاندى وبلىسىنىڭ ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ بىرىنە ش. جانداربەكوۆانىڭ ەسىمى بەرىلۋى كەرەك. بۇل ۇسىنىستاردىڭ بارلىعىنا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى، ءوڭىر باسشىلارى، اتاپ ايتقاندا، الماتى قالاسى، قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمدەرى مۇددەلى دەر ەدىك. ولاردان بولەك ۇستاز تاربيەلەگەن قانشاما شاكىرت تە بۇل ۇسىنىستاردى جان- جاقتى قولداپ، يگى ىسكە ءبىر كىسىدەي جۇمىلاتىنىنا سەنىمدىمىز.
قازاق رۋحانياتىنا قارلىعاش قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي قايراتكەرلىك قىلعان وسىنداي تۇلعالار ءارقاشان ناسيحاتتالۋى ءتيىس. بۇگىنگى ۇرپاق قازاق ەلىنىڭ رۋحاني، مادەني دامۋىنا، كوركەيۋىنە ايتۋلى ۇلەس قوسقان ارداقتى تۇلعالارىن ەشقاشان ۇمىتپاۋى كەرەك. ونىڭ ىشىندە قازاق ساحناسىنىڭ شولپانى، الاشتىڭ اقتوقتىسى اتانعان جانداربەكوۆانىڭ ەسىمى جاس ۇرپاققا ۇنەمى ۇلگى بولۋى كەرەك.
egemen.kz