قايران، التىن ارالىق
كوپ جازعان، وقىعانى تەلەگەي تەڭىز، وي قورىتۋى دومنا پەشىندەي قۋاتتى قالامگەر كوز الدىمىزعا باعزىداعى ابىزداردى ەلەستەتەدى.
مۇزافار الىمبايەۆتىڭ «مۇزافاريزمدەرى» سياقتى، قادىر مىرزا ءالىنىڭ دە دالدىگى مەن تاپقىرلىعىنا ءدان ريزا بولىپ جۇرگەندەر كوپ. مىسالى، «وقۋلىعى - جۇقا، تاريحى - قالىڭ حالىقپىز» دەيدى ول. شىنىندا، تاريحىن تاسقا قاشاپ جازىپ كەتتى دەسەك تە، بابالارىمىزدان قالعان دەرەكتەردىڭ كوپشىلىگىن بۇگىندە قىتايدىڭ، رەسەيدىڭ باسقا دا ەلدەردىڭ ارحيۆتەرىنەن ىزدەپ جۇرگەنىمىز بەلگىلى.
بىرنەشە عاسىر وتار بولعان كەزدە تاريحىمىزدى ءوزىمىزدىڭ عالىمداردىڭ تۇگەندەۋىنە تولىققاندى مۇمكىندىك بولماعانى، بەتكە ۇستار تاريحشىلارىمىز قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانى بەلگىلى. بۇل تۋرالى قادىر مىرزا ءالى:
«سارعايدىق قوي ارتىن كۇتىپ ءالىپتىڭ،
سىرىن نەگە جاسىرامىز الىپتىڭ؟ !
جامان بولسا جامان بولسىن،
جارقىنىم،
ءوز تاريحىن وزىنە بەر حالىقتىڭ»، دەپتى.
عالىمدارىمىز بەن قالامگەرلەرىمىزدىڭ جۇمىر باسىن قاتەرگە تىگىپ، ماعاۋين ايتقانداي «جاڭبىر- جاڭبىردىڭ اراسىمەن جۇگىرىپ ءجۇرىپ» جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا عانا ءبىراز ولقىلىقتىڭ ورنى تولدى.
ءوز تاريحىن ءوزى زەرتتەۋگە مۇمكىندىگى بولماي، ەزۋىنە باتقان اۋىزدىقتان ابدەن زارەزاپ بولىپ، قاتالاپ قالعاننىڭ كەسىرى مە، الدە بۇل باسقا حالىقتارعا دا ءتان قۇبىلىس پا، كىم ءبىلسىن؟ ! ايتەۋىر ەركىندىك تيگەننەن كەيىن ەكى قازاقتىڭ ءبىرى ءوزىن تاريحشى سەزىنەدى.
ءبىر قىزىعى، بۇرىن تاريحپەن ماقتاناتىندار كوپ بولاتىن. جالاڭبۇت جۇرگەن ەۋروپاعا شالبار كيۋدى ۇيرەتكەن كىم؟ تۇركىلەر - ءبىزدىڭ بابالارىمىز. جابايى جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەن؟ ءبىز! دوڭگەلەكتى، ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپقان - ءبىز.. . وسىلاي تىزبەلەي بەرۋگە بولادى.
راس، الەمدىك وركەنيەت كوشىن ىلگەرىلەتۋگە بابالارىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى قوماقتى. دەگەنمەن وتكەنىڭمەن ورىندى- ورىنسىز ماقتانا بەرۋدىڭ دە بولاشاق ءۇشىن بەرەرى كوپ بولماسا كەرەك. ۋاقىت وتە كەلە، وسى قۇبىلىس سايابىرلاعانداي كورىنگەن. الايدا كەيىنگى كەزدە كەرىسىنشە وتكەندى مانسۇقتاۋشىلاردىڭ قاراسى كوبەيدى: «ەۋروپا بۋ ماشيناسىن ويلاپ تاۋىپ جاتقاندا قازاقتار بارىمتا- قارىمتانىڭ قامىمەن شاپقىلاپ ءجۇردى». «ا ق ش «تيتانيكتى» سۋعا ءتۇسىرىپ، مۇحيتتى كەسىپ ءوتىپ بارا جاتقاندا قازاقتار قارماقپەن بالىق اۋلاۋدى دا بىلمەيتىن». «وزگەلەر ءزاۋلىم- ءزاۋلىم عيماراتتاردى سالىپ جاتقاندا قازاقتار مال سوڭىندا ءجۇردى». اتالارىڭ تۇك بىلمەگەن، تۇك تىندىرماعان سياقتى. وزگە دامىعان ەلدەرگە قاراپ، اۋزىن اشىپ، الاقانىن جايىپ وتىرعان ەكەن دەپ قالاسىڭ. ايتەۋىر اقىننىڭ:
«شەجىرەمىز قيۋ- قيۋ،
شىرعالاڭ.
شىرعالاڭدى ۇقپاي مەنىڭ ءجۇر بالام.
جەرۇستىندە ءبىر شاھارىم ەرجەتىپ،
جەراستىندا شوگىپ جاتىر ءبىر قالام!» دەگەنى ەسكە ءتۇسىپ جۇباناسىڭ.
تاعى دا: «ءوز حالقىن ءوزى توبىر سانايتىن توپاس پاتشالار تاريحتا كوپتەپ كەزدەسەدى»، دەگەنى ەسكە تۇسەدى.
پاتشالار ەمەس، قاراپايىم ازاماتتار دا حالقىن، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامنىڭ وكىلدەرىن توبىر، نادان سانايتىن بولعانى عوي. ساناي بەرسىن، كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ؟ ! ءبىراق اجەپتاۋىر وقىعان- توقىعان ازاماتتار تاريح تۋرالى تەرىس پىكىرىن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى جالپاق جۇرتقا جايىپ جاتقانى قىنجىلتادى. اقپاراتتىڭ استارىنا ۇڭىلۋگە ادەتتەنبەگەن، سىني ويلاۋعا ساناسى بەيىمدەلمەگەن، دەرەكتىڭ دۇرىس- بۇرىسىن اجىراتىپ جاتپاي جۇتا سالاتىن جاستار شىنىمەن ءوز حالقىن وزگەلەردەن قور ساناسا، كۇيكى تىرلىكتەن باسقا تۇك بىتىرمەگەن نادان، توبىر دەپ ويلاپ قالادى- اۋ.
«بابالاردىڭ شوق باسقان تابانىمەن،
بىردەي ەكەن جاقسىسى جامانىمەن.. .» دەيدى قادىر مىرزا ءالى. بەس شۋماق ولەڭدە قازاقتى اسىرا ماقتاماي، قاتتى قۇلدىراتپاي، جاقسىلىعى مەن كەمشىلىگىن تارازىعا تارتىپ بەرگەن. التىن ارالىقتى ايقىن اڭعارعانى تاڭعالدىرادى ءھام ءتانتى ەتەدى. تاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى ادام تەرىسكەيدەگى كولەڭكەنى كورمەيتىنى سياقتى، تەرىسكەي بەتتەگى ادامعا كۇنگەيدەگى جارقىراعان اسەم الەم كورىنبەيتىنى حاق. تەك شىرقاۋ بيىكتەگى ادام عانا ەكى تاراپتى تۇگەل شولاتىنى تۇسىنىكتى. ياعني حالقىنىڭ جاقسىسى مەن جامانىن سارالاۋ ءۇشىن دە ادامنىڭ وي- ساناسى بيىك بولۋى كەرەك- اۋ.
ارنۇر اسقار، جۋرناليست
egemen.kz