وزگە ۇلتتار كەلگەن بەتتە جەر-سۋ اتاۋىن وزگەرتىپ وتىرعان - پروفەسسور زارقىن تايشىباي

پەتروپاۆل. قازاقپارات - پەتروپاۆلدا «سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ توپونيمدەرى» اتتى عىلىمي ەڭبەكتىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

«سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ توپونيمدەرى» كىتابى جيىرما جىلعا جۋىق ەڭبەكتىڭ جەمىسى. كىتاپتىڭ اۆتورلارى - س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاتۋ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ساۋلە يمانبەرديەۆا، م. قوزىبايەۆ اتىنداعى س ق ۋ-دىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، پروفەسسور زارقىن تايشىباي جانە سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساۋلە مالىكوۆا. «ۇلان-بايتاق قازاق جەرىنىڭ ءار تۇكپىرىنىڭ، ءار مىسقال جەرىنىڭ ءوز اتاۋى بار. 1865-66 -جىلدارى رەسەي قازاق دالاسىن وتارلاۋدى اياقتاعان كەزدە، قۇجات شىعارىپ، قازاقتىڭ جەرى مەملەكەتتىڭ جەرى دەپ سانادى. الايدا ەش قازاق ەشكىمگە جەرىن ساتپاعان. ونداي قاعاز جوق. تەك قاراعاندى وبلىسىندا كومىرلى ايماقتاردا ءبىر-ەكى جەر بار 150 رۋبلگە، 500 رۋبلگە ساتىلعان. س ق و جەرىنىڭ ساتىلعاندىعى تۋرالى بىردە-ءبىر قاعاز جوق. رەسەي يمپەرياسى ۇلان-بايتاق جەرىمىزدەن قازاقتارعا ۇلەس بەرىپ، قالعانىن بوس جەر دەپ ەسەپتەپ، كەلىمسەكتەردى قونىستاندىرعان. ولاردىڭ ورنالاسقان جەرىنە ورىسشا ات قويعان. توپونيميكا، جەر-سۋ اتاۋلارىن زەرتتەۋ - ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، بۇل تاريحي قۇجات. بىرنەشە جىل ەڭبەكتەنىپ، سونى كىتاپ قىلىپ شىعارۋ ءۇشىن تالاي رەت عىلىمي ەڭبەكتەرگە بەرىلەتىن گرانتتى الۋعا ۇسىندىق، وتپەدى. تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىقتى. بۇل كىتاپ س ق و - ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەرى ەكەندىگىنىڭ تاڭباسى»، - دەيدى كىتاپ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى زارقىن تايشىباي. قازاقستاندا ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋدىڭ 2020-2025 -جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتى «تاريحي- دياحرونيالىق ءادىستى قولدانۋ ارقىلى ونوماستيكالىق اتاۋلاردى جۇيەلەندىرۋ قىزمەتى» جوباسى قولعا الىندى. بۇل ەڭبەك - سونىڭ ناتيجەسى. عىلىمي ەڭبەكتە ⅩⅤ - ⅩⅩ عاسىرلاردا، كەڭەس ۇكىمەتىندە، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنەن باستاپ نەشە اتاۋ وزگەردى، اتاۋلار قالاي وزگەردى، وزگەرۋگە نە نەگىز بولدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋعا بولادى.

«وزگە ۇلتتار كەلگەن بەتتە جەر سۋ اتاۋىن وزگەرتىپ وتىرعان. كۇشپەن وزگەرتكەن. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا نەشە ءتۇرلى قىزىل تۋ، العاباس، ەكپىن دەگەن سياقتى اتاۋلاردى قويدى. ول دا حالىقتىڭ ساناسىن شاتاستىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل قازاقتىڭ جەرى ەمەسكە تىرەۋ. قازاق جەر- سۋ اتاۋلارىن توبەدەن الىپ قويا سالماعان. ولاردىڭ كەيبىرى سول جەردىڭ تۇسىنە بايلانىستى، ماسەلەن اقكول، قاراسۋ سياقتى، ەندى ءبىرى سول جەردىڭ پايدا- زيانىن ءبىلدىرىپ، جاقسىكوڭ، قىزىلبۇلاق دەپ اتالعان. قازاقتىڭ اتاۋلارى اتا- بابالارىمىزدىڭ جەر اتاۋلارى ارقىلى جازىپ كەتكەن تاريحي قۇجاتى، حاتى، ەسكەرتكىشى دەۋگە بولادى»، - دەيدى زارقىن تايشىباي. س ق و بويىنشا توپونيمدەر كول، وزەن، باتپاق، جول، ورمان، مولا، ەلدى مەكەن، تاۋ، قالا اتاۋلارىنىڭ شىعۋ تەگى عىلىمي تۇرعىدان سارالانعان.

«كوپتەن جيناقتالعان ماتەريالدى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، ناتيجەسىندە س ق و-نىڭ ەلدى مەكەن، جەر-سۋ اتاۋلارى العاش رەت باسىلىپ شىقتى. وبلىس، رەسەي ارحيۆىنەن الىنعان دەرەكتەردى قولدانىپ، اتاۋلاردىڭ نەگىزىن عىلىمي دالەلدەپ، شىعارىپ وتىرمىز. بۇل ەڭبەك عالىمدارعا، توپونيمدەردى زەرتتەپ جۇرگەن جاستارعا، ستۋدەنتتەرگە ارنالادى. بولاشاقتا وسىنىڭ نەگىزىندە قالىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولاتىنداي ەتىپ شىعادى، كىتاپتى دايىنداپ جاتىرمىز. زەرتتەۋ بارىسىندا كوپتەگەن قىزىقتى دەرەكتەر انىقتىلدى. ماسەلەن ايىرتاۋ اۋدانىنداعى بۇكىل قازىرگى ورىسشا اتاۋلاردىڭ ءبارىنىڭ قازاقشا اتاۋى بولعان. سول جەرگە ⅩⅨ عاسىردىڭ 60 -جىلدارىنان باستاپ قونىس اۋدارۋشىلار كەلە باستاپ، ولار ءبارىن ورىسشاعا اۋىستىرىپ جىبەرگەن. بۇل وزگەرىس كەڭەس ۇكىمەتىنەن بۇرىن بولعان. تاعى ءبىر بايقاعانىمىز جەر- سۋ اتاۋلارى نەگىزىنەن جەردىڭ بەدەرىنە قاتىستى قويىلسا، ال ەلدى مەكەن اتاۋلارى سول ەلدىڭ، رۋدىڭ بەدەلى ازاماتتارىنىڭ اتىمەن اتالعان»، - دەيدى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆىنىڭ ديرەكتورى ساۋلە مالىكوۆا.

اۆتورلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى تاقىرىپتا تاعى دا ءبىر كىتاپتى جارىققا شىعارۋعا ماتەريال دايىن. وعان قاراجات قولبايلاۋ. ال «سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ توپونيمدەرى» ازىرگە 50 دانامەن عانا شىقتى.