كۇلتوبەدەن تابىلعان ەسكى كىتاپتار قالپىنا كەلتىرىلدى، ەندى ونى عالىمدار وقۋعا كىرىسسە بولادى - فوتو
قازىرگى كۇنى وسى ەسكى كىتاپتار قالپىنا كەلتىرىپ، رەستاۆراتورلار وسى باعىتتاعى العاشقى ماڭىزدى جەتىستىكتەرىمەن دە بولىسە باستاعان. ايتا كەتەرلىگى، ءبىر جارىم جىل ىشىندە «قىرىم ارالى» عىلىمي- قالپىنا كەلتىرۋ زەرتحاناسىنىڭ ماماندارى جىلدار بويى جەر استىندا جاتقان ءۇش كىتاپتىڭ ءبىرىنىڭ 200 گە جۋىق بەتىن وقۋعا بولاتىن ەتكەن.
ەسكە سالا كەتەيىك، «كۇلتوبە قالا جۇرتىنىڭ تاريحي نىساندارىن قالپىنا كەلتىرۋ» عىلىمي جوباسىمەن قازاق عىلىمي- زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى اينالىستى. جوبا اياسىندا ولار ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرۋمەن شۇعىلداندى. ەۋرازيالىق توپتىڭ (ERG) قارجىلىق قولداۋىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جوبا «كۇلتوبە قالاجۇرتى» ارحەولوگيالىق پاركىنىڭ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋگە باعىتتالعان.
ەكى دالالىق جۇمىستار كەزەڭىندە ارحەولوگتار ەجەلگى تۇركىستاننىڭ قۇپيالارىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كوپتەگەن باعا جەتپەس جادىگەرلەر تاپتى. سونىڭ ءبىرى 2019 -جىلدىڭ جازىندا تابىلعان ءۇش ەسكى كىتاپ ەدى. ءبىرىنشىسىن ارحەولوگتار XVIII- XIX عاسىرلارداعى تۇرعىن ءۇي قيراندىلارى اراسىنداعى پەشتەن تاپقان. سول كۇنى- اق ارحەولوگتار ايگىلى قازاقستاندىق سۋرەتشى- رەستاۆراتور «قىرىم ارالى» عىلىمي- قالپىنا كەلتىرۋ زەرتحاناسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قىرىم التىنبەكوۆپەن بايلانىسقا شىقتى. قىرىم التىنبەكوۆ باسقارعان عىلىمي ورتالىق 20 جىل ىشىندە ارحەولوگيالىق ولجالاردى جانە باسقا دا مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋمەن، كونسەرۆاتسيالاۋمەن جانە تولىقتاي قايتا قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسادى. ول سونداي- اق، كونسەرۆاتسيالاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ بىرنەشە ادىستەرىن پاتەنتتەگەن.
جيىرما جىل ىشىندە قىرىم التىنبەكوۆتىڭ زەرتحاناسىندا بىرنەشە مىڭ ارحەولوگيالىق مۇرالار قالپىنا كەلتىرىلىپ، قايتا جانداندى. كوپتەگەن ەجەلگى كوشپەندىلەر كيىمى مەن اتريبۋتتارىن دا وسى زەرتحانا جاڭعىرتقان. ەڭ تانىمال تۋىندىلارىنىڭ ىشىندە التىن ادام، بەرەل اتتارى، سارماتتار كوسەمى جانە سارماتتاردىڭ ءپىر ايەلى، ءۇرجار ساۋەگەي ايەلى، قيماق جىلقىسى جانە باسقالارى بار.
«بۇل اراب تىلىندەگى قۇرانعا تۇسىندىرمە كىتابى توڭكەرىستەن كەيىن مولدالاردى قۋدالاۋ باستالعان تۇستا پەشكە جاسىرىلىپ، امان قالعان. كەيىنىرەك كىتاپ جاسىرىلعان ءۇي قيراپ، ال ونداعى كىتاپ جىلدار بويى جەردىڭ استىندا كومىلىپ قالعان. تابىلعان زات تۋرالى ماعان ايتقان كەزدە، بىردەن سۋرەتتەرىن سۇراتتىم، سوسىن سىرتقى ورتانىڭ اسەرىنەن زاقىمدانباۋى ءۇشىن كىتاپتى قايتادان تۋرا سول توپىراققا كومىپ تاستاڭدار، دەدىم. سەبەبى، كەز- كەلگەن جادىگەر، مەيلى ول قاعاز، اعاش، مەتالل نەمەسە ماتا بولسىن، جەر استىندا قالعان كەزدە سول جەرگە، ياعني، ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن جىلدار بويى سوندا قالىپتاسقان تەمپەراتۋرا مەن ىلعالدىلىق رەجيمىنە بەيىمدەلەدى. ىلعال جادىگەرلەرگەرگە ءپىشىنىن ساقتاۋعا كومەكتەسەدى. ال اشىق اۋاعا شىعارعاندا ول بۋلاناتىن بولسا، 15-20 مينۋت ىشىندە- اق ءبۇلىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى باستالعانعا دەيىن كىتاپتى سول ورتادا قايتا ساقتاۋ وتە ماڭىزدى ەدى»، - دەيدى قىرىم التىنبەكوۆ.
ايتا كەتەرلىگى، كىتاپ- جادىگەرلەر ارحەولوگيادا وتە سيرەك كەزدەسەدى. سوندىقتان، ءوزىنىڭ قالعان جۇمىسىن كەيىنگە شەگەرە سالا، قىرىم التىنبەكوۆ ماماندار توبىمەن جەدەل تۇردە تۇركىستانعا جەتكەن. رەستوۆراتورلار كىتاپتى توپىراق استىنان ارشىپ، ەرەكشە جاعدايدا كولىكپەن الماتىداعى زەرتحاناعا جەتكىزدى.
«ءبىزدىڭ زەرتحانا بۇعان دەيىن جادىگەرلەردى بلوكتارىمەن ورنىنان الۋ تەحنولوگياسىن جاساعان. جادىگەر جەر استىنداعى توپىراق قاباتىمەن بىرگە الىنىپ، تەگىس بەتكە قويىلادى. ءارى قاراي، سول ميكروكليماتتى ساقتاۋ ءۇشىن تابىلعان زات ءار جاعىنان توپىراقپەن قورشالادى جانە ىلعالدى ساقتاۋ ءۇشىن پلەنكامەن ورالادى. ونى زاقىمدانۋدان قورعاۋ ءۇشىن بلوك جۇمساق امورتيزاتورلىق ماتەريالمەن جابىلادى»، - دەپ تۇسىندىرەدى التىنبەكوۆ.
زەرتحاناعا جەتكەن سوڭ ساراپشىلار ەڭ الدىمەن تابىلعان زاتتى بالشىقتان تازارتىپ، كىتاپتىڭ رەنتگەن سۋرەتىن جاساپ، قاجەتتى اناليزدەرىن الدى. ساراپتاما تابىلعان زاتتىڭ قانداي قاعازدان جاسالعانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجەت ەدى. ءارى قاراي ارنايى قالپىنا كەلتىرۋشىلەر كەڭەسى قۇرىلىپ، ولار قالپىنا كەلتىرۋ ادىستەرىن تالقىلاعان. كونسۋلتاتيۆتى قولداۋ ءۇشىن ۇلتتىق كىتاپحانادان رەستاۆراتور- ماماندار شاقىرىلدى. الايدا ولاردىڭ ءوزى بۇرىن- سوڭدى عاسىرلار بويى جەر استىندا جاتقان كىتاپتارمەن ەشقاشان اينالىسپاعان ەكەن.
«كىتاپ قاعازىنىڭ ساپاسى وتە تومەن ەكەن. ونى رەنتگەن سۋرەتىنەن بايقادىق. سوندىقتان دا، جىلدار بويى توپىراقتا جاتقان كىتاپتىڭ ءبىرشاما بولىگى بۇلىنگەن. پاراقتارى نىعىزدالىپ، تۇتاس مونوليتكە اينالعان. ولاردى ءبىر- بىرىنەن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ شىقتى. سوندىقتان قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى اياقتالعاننان كەيىن كىتاپتى ەكسپوزياعا تاپسىرۋعا بولاتىنداي ەتىپ، قازىرگى كۇيىن ساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى»، - دەيدى «قىرىم ارالى» باسشىسى.
رەستاۆراتورلار العاشقى كىتاپتى قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسىپ جاتقاندا، ارحەولوگتار تاعى ەكى كىتاپتىڭ تابىلعاندىعى تۋرالى حابارلادى. ونى ەستي سالا قىرىم التىنبەكوۆ قايتادان جولعا شىقتى. جاڭا جادىگەرلەر تابىلعان ورىن ءبىرىنشى كىتاپ تابىلعان جەردەن ونشا الىس ەمەس ەكەن. بۇل كىتاپتار 30 سانتيمەتر تەرەڭدىكتە كومىلگەن اعاش قوراپتان تابىلعان، وسىنىڭ ءوزى كىتاپتاردىڭ ءجۇز جىل بويى بۇلىنبەۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن سەكىلدى. دەگەنمەن، ساقتالۋ جاعدايى دا ونشا ەمەس. كىتاپتار اگرەسسيۆتى ورتاعا جانە ميكروورگانيزمدەردىڭ ىدىراۋىنا ۇشىراعان، سوسىن تىشقانداردىڭ كىتاپتاردى كەمىرگەنى دە انىقتالعان.
ءۇش كىتاپتىڭ مۇقاباسى دا مۇلدەم ساقتالماپتى. سوندىقتان دا، بۇل جادىگەرلەردى بۇلىنۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن رەستاۆراتورلار ۇلكەن جۇمىس جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. تازارتۋ، ارنايى قوسىندىلار ءسىڭدىرىپ، نىعايتۋ سياقتى ۇزاق پروتسەستەن كەيىن زەرتحانا ماماندارى اعاش قوراپتا تابىلعان ەكى كىتاپتىڭ بىرەۋىنىڭ پاراقتارىن ءبىر- بىرىنەن اجىراتىپ كوردى. وسى كىتاپ بەتتەرى ەڭ جاقسى ساقتالعاندىقتان ولاردى ءبىر- بىرىنەن اجىراتۋ وڭايىراق كورىنگەن. رەستاۆراتورلار پاراقتاردى اجىراتىپ، ءاربىر بەتىن نىعايتاتىن، انتيسەپتيكالىق قوسپامەن وڭدەدى. اسا مۇقيات جۇمىستاردان سوڭ عانا ەجەلگى كىتاپتا جازىلعان ءماتىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار 100 -جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ قالدىرعان تاڭبالارى دا ايقىندالا باستادى.
«ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز - كىتاپتىڭ فيزيكالىق جاعدايىن، ونى قولعا الىپ، پاراقتاپ شىعۋ مۇمكىندىگىن قالپىنا كەلتىرۋ. تابىلعان زاتتاردىڭ كۇيى ايانىشتى بولعاندىقتان باسىندا ءبىز پاراقتاردى بولە الاتىنىمىزعا ونشا سەنبەگەن ەدىك. باقىتىمىزعا وراي، ءبىز ءۇشىن ءبارى ءساتتى ءوتتى، قازىردىڭ وزىندە 200-گە جۋىق پاراق قالپىنا كەلتىرىلدى، ولار بولاشاقتا زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن عالىمدارعا بەرىلەدى. قازىر ءبىز ءۇش كىتاپتىڭ دا XIX عاسىرعا تيەسىلى ەكەنىن بىلەمىز. ولار ارابتىڭ ورمە جازۋىمەن جازىلعان جانە تاشكەنتتە نەمەسە قازاندا باسىلىپ شىققان. قۇرانعا مۇنداي تۇسىنىكتەمەلەر، ادەتتە، ءدىني قىزمەتكەرلەر دايارلانعان مەدرەسەلەر ءۇشىن باسىلىپ شىعارىلعان. مەن اراب تىلىندە وقي المايمىن، سوندىقتان ول جەردە ناقتى نە جازىلعانىن بىلمەيمىن. مەنىڭ مىندەتىم - كىتاپتاردى عالىمدار زەرتتەي الاتىنداي ەتىپ قالپىنا كەلتىرۋ. بۇل اسا ماڭىزدى جادىگەر. ويتكەنى، ءاربىر جادىگەر وتكەن زاماننان اقپارات تاسىمالداۋشى بولىپ تابىلادى» ، - دەيدى قىرىم التىنبەكوۆ.
ءبىر جارىم جىل ىشىندە قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى وتە جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزدى. ازىرشە «قىرىم ارالى» زەرتحاناسىنداعى تولىق قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى قاشان بىتەتىنى بەلگىسىز. ايتا كەتەرلىگى، اعاشتان، ءتۇرلى مەتالداردان، سۇيەكتەن، جۇننەن جانە توقىمادان جاسالعان ەجەلگى ولجالاردى قالپىنا كەلتىرىپ جۇرگەن زەرتحانا ماماندارى بۇل جولى تاجىريبە جۇزىندە قاعاز جادىگەرلەرمەن العاش رەت جۇمىس ىستەگەن ەكەن.
«ءبىز ورگانيكالىق جادىگەرلەرمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ جالپى ءپرينتسيپىن بىلەمىز. ال كونە كىتاپتارعا قاتىستى بۇعان دەيىن ەش تاجىريبەمىز بولماسا دا، ءبىز كۇلتوبەدە تابىلعان جازبا ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ەڭ جاقسى ادىستەرىن بىرتىندەپ تاپتىق دەپ ويلايمىن. ءارتۇرلى حيميالىق ەرىتىندىلەردى قولداندىق جانە ولاردىڭ ەسكى قاعازدارعا قالاي اسەر ەتكەنىن باقىلادىق. جالپى كىتاپتاردىڭ زەرتحانادان تىس جەردە قانشا ۋاقىت ساقتالاتىنىن ءبىلۋ دە ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەدى. زەرتحانامىزداعى بارلىق جادىگەرلەر ءبىز ءۇشىن ناۋقاس- پاتسيەنت سياقتى. ءارقايسىسىنىڭ «اۋرۋ» تاريحىن جازامىز: دياگنوزىن قويامىز، «ەمدەۋ» پروتسەدۋرالارىن تاعايىندايمىز، ساقتاۋ جانە پايدالانۋ شارتتارىن جاسايمىز»، - دەيدى زەرتحانا باسشىسى.
تابىلعان كىتاپتارعا كەلەتىن بولسا، قۇراننىڭ ماعىناسىنا تۇسىندىرمە جازۋ يسلام تاريحىنداعى ماڭىزدى مىندەتتىڭ ءبىرى. ۋاقىت وتە كەلە ول اراب- يسلام مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى جانرلارىنىڭ ءبىرى - تاپسىرگە اينالدى. «ءتاپسىر» تەرمينى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «ءتۇسىندىرۋ، تۇسىنىك بەرۋ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. تاپسىرلەردىڭ ماقساتى - قۇران اياتتارىنىڭ ماعىناسىن قاراپايىم جانە تۇسىنىكتى تىلمەن ءتۇسىندىرۋ.
ءداستۇرلى تاپسىرلەر ورتالىق ازيا مەن قازاقستان مۇسىلماندارى اراسىندا وتە تانىمال بولدى. شىعىستىڭ كورنەكتى ويشىلدارى مۇحاممەد ءابدۋ، ءراشيد ريدا، ساييد قۇتب، ابدىراحمەن ءاس- ساادي جانە باسقالارىنىڭ تاپسىرلەرى كەڭ تارادى. بۇل جانرعا ليتوگرافيالىق ادىسپەن جاسالعان جانە پالەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ەگيپەت جانە تۇرىك باسىلىمدارىنا ۇقساس كۇلتوبەدە تابىلعان كىتاپتار دا كىرەدى. كىتاپتاردىڭ كوپ جەرى بۇلىنۋىنە بايلانىستى اۆتورىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى.
«كەيبىرەۋلەر كىتاپحانادان ۇلگىلەرىن تابۋعا بولاتىن سونشالىقتى كونە ەمەس، XIX عاسىرداعى كىتاپتاردى قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش جۇمساۋدىڭ قاجەتى قانشا دەپ تە سۇرايدى. شىندىعىندا، مۇنداي كىتاپتار كىتاپحانالاردان تابىلۋى دا مۇمكىن. ءبىراق ولار كىتاپحاناعا جەكە جيناقتاردان نەمەسە جىلدار بويى ءبىر وتباسىندا ساقتالىپ كەلگەن جەكە تۇلعالاردان الىنعان. ال ارحەولوگيالىق قازبا كەزىندە تابىلعان كىتاپتار وتە از. ءتىپتى مۇنداي وقيعا جادىگەردىڭ ءوزى ءۇشىن دە، ول تابىلعان ءوڭىر ءۇشىن دە مۇلدەم باسقاشا تاريح پەن مۇلدەم باسقاشا قۇندىلىق ۇسىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا، بۇل ءبىزدىڭ زەرتحانا ءۇشىن كەرەمەت ءارى وتە قۇندى تاجىريبە بولدى»، - دەيدى قىرىم التىنبەكوۆ.