كوك بايراعىمىز - ەڭ بيىك شىڭداردا
سولاردىڭ بارلىعىن العاشقى بولىپ بۇل كۇندەرى 76 جاسقا تولىپ وتىرعان راينحولد مەسسنەر ەسىمدى ازامات باعىندىردى.
يتاليانىڭ وڭتۇستىك تيرول ايماعىندا ورنالاسقان برەسسانونە دەپ اتالاتىن شاعىن عانا قالادا تۋىپ- وسكەن ول ءوز ساپارىن 1970 -جىلى گيمالايدىڭ سولتۇستىك- باتىسىنداعى نانگاپارباتتان باستادى. سودان كەيىن الەمدەگى ەڭ بيىك شىڭداردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىنىڭ ۇشار بيىگىنە شىقتى. ءوز جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەسسنەر ءومىرىنىڭ 16 -جىلىن سارپ ەتتى.
ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە عۇلاما جازۋشى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەرنەست حەمينگۋەي «مەن ءۇش- اق سپورت ءتۇرىن مويىندايمىن. ولار - كورريدا، الپينيزم جانە اۆتوجارىس. ال قالعاندارى ءجاي عانا ويىن، بالانىڭ ەرمەگى» دەگەن ەكەن. راسىندا دا الپينيزمنىڭ وتە كۇردەلى ءارى ءقاۋىپتى سپورت ءتۇرى ەكەنى ەش داۋ تۋعىزباسا كەرەك.
ونىمەن تەك جولىن كەس- كەستەگەن كەدەرگىلەردەن قورىقپايتىن، ەشبىر قيىندىققا مويىمايتىن، قىسقاسى، جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ادامدار عانا اينالىسادى. كوز ارباعان بيىكتەرگە كوز تىگىپ، نار تاۋەكەلگە بارعان تالاي پەندەنىڭ دەنەسى ماڭگى مۇزدىڭ استىندا نەمەسە تاۋ مەن تاستىڭ اراسىندا قالعانى بارشا جۇرتقا ءمالىم. سوعان قاراماستان كوز ارباعان بيىكتەردى باعىندىرىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاۋىپ- قاتەرگە باس تىگۋدەن تايىنبايتىن ازاماتتاردىڭ قاتارى ەش كەمىگەن ەمەس. كەرىسىنشە، ولاردىڭ سانى جىلدان- جىلعا ارتىپ كەلەدى.
ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الەمدە بيىكتىگى 8 مىڭ مەتردەن اساتىن بارلىق 14 شىڭدى باعىندىرعان نەبارى 41 مۇزبالاق بار ەكەن. داڭقى جەر جارعان راينحولد مەسسنەردىڭ ەرلىگىن كەلەسى جىلى ايگىلى ەجي كۋكۋچكا قايتالادى. پولياك الپينيسى ءوز ساپارىن 1979 -جىلى باستاپ، 1987 -جىلى اياقتادى. نەبارى سەگىز جىلدا ول ءوز جوسپارىن جۇزگە اسىردى. ءبىراق پولياكتىڭ ءومىرى كەلتە بولدى. 1989 -جىلدىڭ كۇزىندە لحوسزەنى تاعى ءبىر مارتە باعىندىرۋعا ارەكەت ەتكەن كەزىندە ونىڭ سىم ارقانى ءۇزىلىپ، الپينيست شامامەن 2 مىڭ مەتر بيىكتەن قۇلادى. ەجيدىڭ ءمايىتى سول كۇيى تابىلمادى. اتاقتى الپينيست نەبارى 41 جاستا ەدى...
ⅩⅩ عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى تاعى ءتورت الپينيست بارلىق بيىك تاۋدىڭ ۇشار باسىنا شىعىپ، تورتكۇل دۇنيە جۇرتشىلىعى نازارىن وزدەرىنە اۋداردى. ولار - شۆەيتساريالىق ەرحارد لورەتان (1982-1995)، مەكسيكالىق كارلوس كارسوليو (1985-1996)، پولشالىق كشيشتوف ۆەليتسكي (1980-1996) جانە يسپانيالىق حۋانيتو ويارسابال (1985-1999). ال قالعان ساڭلاقتار جاڭا عاسىر تابالدىرىقتان اتتاعاننان كەيىن ۇلكەن ءىس تىندىرىپ، ءوز ەسىمدەرىن تەك الپينيزم عانا ەمەس، ادامزات تاريحىنا دا التىن ارىپتەرمەن جازىپ كەتتى.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن يتاليانىڭ - جەتى، يسپانيانىڭ - التى، وڭتۇستىك كورەيانىڭ - بەس، پولشا مەن نەپالدىڭ - ءۇش، شۆەيتساريا، مەكسيكا، ا ق ش، ەكۆادور، گەرمانيا، فينليانديا، اۋستراليا، پورتۋگاليا، اۋستريا، جاپونيا، چەحيا، سلوۆاكيا، يران جانە قىتايدىڭ ءبىر ازاماتى الەمدەگى ەڭ بيىك 14 شىڭنىڭ بارلىعىن باعىندىردى. بايقاساڭىزدار، نەبارى 20 مەملەكەتتىڭ وكىلدەرىنە عانا تاريحتا قالۋ باقىتى بۇيىرعان ەكەن.
ءبىر كەرەمەتى، الەمدىك الپينيزم تاريحىندا ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزدىڭ دا ەسىمدەرى التىن ارىپتەرىمەن جازۋلى. جوعارىدا اتاپ وتكەن جومولۋنگما (8848 مەتر)، چوگوري (8611)، كانچەندجانگا (8586)، لحوتسزە (8516)، ماكالۋ (8481)، چو-ويۋ (8201)، دحاۋلاگيري (8167)، ماناسلۋ (8156)، نانگاپاربات (8126)، انناپۋرنا (8091)، گاشەربرۋم (8080)، بروۋد-پيك (8051)، گاشەربرۋم (8035) جانە شيشابانگما (8027) سەكىلدى بارلىق 14 شىڭدى باعىندىرعان 41 ساڭلاقتىڭ قاتارىندا قازاقستاننىڭ ءۇش بىردەي ازاماتى بار.
ولار - دەنيس ۋرۋبكو، ۆاسيلي پيۆتسوۆ جانە ماقسۇت جۇمايەۆ. بۇل شىڭداردىڭ بارلىعى دا گيمالاي مەن كاراكورۋم تاۋلارى جۇيەسىندە قىتاي، نەپال، ءۇندىستان جانە پاكىستان ەلدەرى اۋماعىنداعى ورنالاسقان. ەندى سول ساڭلاقتاردىڭ ءارقايسى جايىندا وقىرماندارىمىزعا قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتەيىك.
دەنيس ۋرۋبكو 1973 -جىلدىڭ 29-شىلدەسىندە رەسەيدىڭ ستاۆروپول ولكەسىندە تۋدى. بوزبالا شاعىندا ول قازبەك ۆاليەۆ پەن يۋري مويسەيەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن قازاقستاندىق الپينيستەردىڭ گيمالايداعى دحاۋلاگيريگە ەكسپەديتسياسى جايىندا تارتىمدى ماقالانى كوز الماي وقيدى. سول كەزدەن بەرى دەنيستىڭ سپورتتىڭ وسى تۇرىنە اڭسارى اۋادى.
تاۋ- تاستى ارمانسىز شارلاپ، ءبىراز تاجىريبە جيناعان سوڭ ول 1993 -جىلى قازاقستانعا قونىس اۋداردى. ءبىزدىڭ ەلدە ۋرۋبكونىڭ ناعىز كاسىپقوي الپينيست رەتىندە قالىپتاسۋىنا بارلىق جاعداي جاسالدى. قازاقستان قۇراما كومانداسى ساپىندا ول تالاي ەكسپەديتسيالارعا قاتىستى. ال بيىكتىگى 8 مىڭ مەتردەن اساتىن بارلىق شىڭدى باعىندىرۋ ءۇشىن اتالعان ازامات تاپجىلماي توعىز جىل بويى تەر توكتى (2000-2009). جەرلەسىمىز - وسىنداي دارەجەگە جەتكەن الەمدەگى 15-شى جانە ت م د- داعى تۇڭعىش الپينيست. سونداي-اق دەنيس سول بەلەستەردىڭ بارلىعىن وتتەگىن قولدانباي-اق باعىندىردى.
1975 -جىلى الماتى قالاسىندا تۋعان ۆاسيلي پيۆتسوۆ پەن 1978 -جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن ماقسۇت جۇمايەۆ اقباس شىڭدارعا 2001 -جىلى كوز تىكتى. سودان قاۋىرت جۇمىس باستالدى. بۇل رەتتە «ءبارى بىردەن كەرەمەت بولدى» دەپ ەش ايتا المايمىز. تاۋلار دا ءوز تاكاپپارلىعىن كورسەتتى. جەرلەستەرىمىزدىڭ جولى بولماي، جارتى جولدان كەرى قايتقان كەزدەرى دە جوق ەمەس. دەسەك تە بۇل ساتسىزدىكتەر ولاردىڭ ساعىن سىندىرا العان جوق. تاباندىلىق مەن توزىمدىلىكتىڭ، باتىلدىق پەن باتىرلىقتىڭ جانە وزدەرى تاڭداعان كاسىپكە ادالدىقتىڭ ارقاسىندا ۆاسيليي تالعات ۇلى مەن ماقسۇت ساعىنتاي ۇلى اراعا 10 جىل سالىپ، كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتتى. بارلىق بيىك نۇكتەگە تاباندارى تيگەن تۇلعالاردىڭ تىزىمىندە ايتۋلى قازاقستاندىق جۇپ 25 جانە 26-شى ورىنداردا تۇر.
الپينيزم جايىندا ءسوز قوزعاعاندا، كوزى تىرىسىندە اتى اڭىزعا اينالعان اناتوليي بۋكرەيەۆ جايىندا ايتپاي كەتۋگە بولماس. ول رەسەيدىڭ چەليابى وبلىسىنىڭ كوركينو قالاسىندا تۋعانىمەن، ناعىز كاسىپقوي الپينست رەتىندە قازاقستاندا قالىپتاستى. ايگىلى باپكەر ەرۆاند يلينسكيدىڭ قول استىندا جاتتىقتى. ستۋدەنت كەزىندە كسرو اۋماعىنداعى حان- ءتاڭىرى، پامير، ەلبۋرس جانە تاعى باسقا دا تاۋلارعا شىعىپ، ۇلكەن تاجىريبە مەكتەبىنەن ءوتتى. سودان گيمالايعا ساپارى باستالدى. ءتۇرلى ەكسپەديتسيا قۇرامىندا ول «سەگىز مىڭدىق» شىڭداردىڭ 11ىنىڭ باسىنا شىقتى. ءبىراق 1997 -جىلدىڭ 25-جەلتوقسانىندا انناپۋرنانى باعىندىرماق بولعان كەزىندە قازا تاپتى. ونىڭ دا دەنەسى تابىلمادى. اناتوليي ول كەزدە 40 جاسقا دا تولماعان ەدى...
قاتەرلەردەن قورىقپاي، ۇلكەن سىناقتاردان سۇرىنبەي ءوتىپ، قازاقستاننىڭ كوك بايراعىن قۇزار شىڭداردىڭ بيىگىندە جەلبىرەتكەن باتىر ۇلدارىمىزعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.
عالىم سۇلەيمەن
«ەگەمەن قازاقستان»