قازاقتىڭ الىپتارى
بۇل داتا رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن اتاپ وتىلۋدە. بالۋان ءسوزى قازاق تانىمىندا ەر، باتىر، قايسار، كۇشتى، حالىقتىڭ قورعانى دەگەن سياقتى ۇعىمدارعا ۇيلەس كەلەدى.
بايىرعى قازاق بالۋانى دەگەندە اۋەلى، بالۋان شولاق پەن قاجىمۇقان، ودان قالدى ەردىڭ سويى يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى ەسكە تۇسەدى. بۇلار تەك دۇلەي كۇش يەسى عانا ەمەس، ايتسا ءانى بار، جۇرسە ءسانى بار، ادامنىڭ ساراسى، اتانىڭ ارتىپ تۋعان بالاسى بولعان. تىرىسىندە جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي وتارلاۋشىلارمەن ارپالىسقان. سول ءۇشىن يمەكەڭ مەن بالۋان شولاق ورىستىڭ تۇرمەسىنە قامالسا، قاجىمۇقان الاشوردانىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولعان. قىسقاسى، بۇرىنعى قازاق بالۋاندارى قايراتكەر ەدى. قايران ارىستار وزدەرى تاپ بولعان قوعامدىق- الەۋمەتتىك جاعدايدى جىرعا قوساتىن اقىن، ءان قىلىپ ايتاتىن سازگەر ەدى عوي. مىسالى:
بالۋان شولاق:
بويىما كۇش بىتكەنگە ەتتىم شۇكىر،
قاجىسام اباقتىدا بەتكە تۇكىر.
ەسىگىن ەكى يتەرىپ تارتقانىمدا
كىرپىشى جەرگە ءتۇستى كۇتىر- كۇتىر.
يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى:
قىران ەدىم، قور بولدىم تورعا ءتۇسىپ،
اسپانىما شىعارمىن ءبىر كۇن ۇشىپ.
بار قاتىنى قازاقتىڭ ۇل تاپسا دا،
ءبىرى دە بولا المايدى يمانجۇسىپ!
قاجىمۇقان ايتادى:
قاجىمۇقانمىن قازاقتا
كۇشىم اسقان،
پالۋاندىقتان ايتايىن ءبىراز داستان،
«ورىس پالۋان» اتانىپ ون ەكى جىل،
جيىرما ءتورت پاتشالىقتىڭ
جەرىن باسقام.
بالۋان شولاق پەن قاجىمۇقان
جازۋشى قالماحان ءابدىقادىروۆتىڭ «قاجىمۇقان» حيكاياتىندا «بالۋان شولاقپەن كەزدەسۋ» اتتى ءبولىم بار. وسى كىتاپتا جانە «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1989 -جىلعى 9-شى سانىندا جازۋشى، ولكەتانۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆ «بالۋان شولاقتىڭ قاجىمۇقانمەن كەزدەسۋى» اتتى كولەمدى دۇنيە جاريالاعان ەكەن.
جوعارىداعى اۆتورلاردىڭ ەڭبەگىندە ايتىلعان وقيعاعا قۇلاق تۇرسەك، اكەسى مۇڭايتپاس دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن حابار جەتكەن قاجىمۇقان بالۋان قىزىلجار- كوكشەتاۋلاپ ەلىنە كەلە جاتادى. «پاتشا بالۋانىن» تىم بولماسا تۇستەندىرىپ جىبەرۋدى ابىروي- دارەجە كورگەن بايلار جولىن توسىپ الەك. بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ جاتتى. بۇل حابار بالۋان شولاققا دا جەتەدى. شوكەڭ: «ماعان قالايدا كەلەدى، سالەم بەرەدى» ، دەگەن ويمەن قام جاساپ، قاتتى كۇتەدى. ويتكەنى كۇرەجول تاستىوزەك قونىسىندا وتىراتىن بالۋان اۋىلىن ىرگەلەي وتەدى. دەمەك قاجىمۇقان قالايدا كەلۋى كەرەك.
ءبىراق قاجىمۇقاندى اتىعاي بايى ءالجان مەن كەرەي بولىسى ساتىباي بۇرىپ اكەتەدى. بۇل ءىس بالۋان شولاقتىڭ قىتىعىنا تيەدى. «اكە قازاسى قيىن- اۋ، قايعىرىپ كەلە جاتقان ادام ەمەس پە، كەيىن ورالعاندا سوعار!» دەپ كۇتىپ وتىرادى. ءبىراق تا ءۇمىتى اقتالمادى. قاجىمۇقان توتە اقمولاعا اتتاندى دەگەن حابار الادى.
بالۋان شولاق ءتۇن ىشىندە اتقا قونادى. سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ، تاڭعا جاقىن قاجىمۇقان قونىپ جاتقان شورتانداعى شايمەردەننىڭ ۇيىنە تۇمسىق تىرەيدى. دۇرسىلدەگەن قاقپا داۋىسىنان ويانعان ءۇي يەسى شايمەردەن:
- اپىر- اي، باتىر، جەتى ءتۇن ىشىندە ەلدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، بۇل نە سۋىت ءجۇرىس؟ - دەپ قالجىڭداي قارسى الادى. شيرىعىپ كەلگەن شوكەڭ باسقا سوزگە اينالماي:
- الگى قاجىمۇقان دەگەن كورگەنسىز وسىندا ما؟ - دەپ سۇرايدى دا، وسىندا ەكەنىن بىلگەن سوڭ: - ەندەشە، مەنى قازىر تۋرا سونىڭ جاتقان جەرىنە باستاپ اپار. ەسىڭە تۇت، مەنىڭ كىم ەكەنىمدى تىسىڭنەن شىعارمايسىڭ، ونىڭ اتىن دا اۋىزعا المايسىڭ! - دەيدى ەركىن سويلەپ.
قاجىمۇقان قادىرلى قوناقتارعا ارنالعان تۇپكى بولمەنىڭ قاق تورىندە سالىنعان قۇس توسەكتە دوڭبەكتەي دوڭكيىپ جالعىز جاتقان- دى. ەسىك اشىلادى. بولمە ىشىنە جارقىراپ جارىق تۇسەدى. شوكەڭ بوساعادان اتتاي توقتاپ:
- ۋا، شايمەردەن، نەمەنە، ۇيىڭدە قوناق بار ما ەدى؟ تاپ تورىڭدە كۇمپيىپ جاتقان كىم بۇل؟ - دەيدى كىم ەكەنىن جورتا بىلمەگەنسىپ. ءۇي يەسى:
- وسىندا ءبىر جولاۋشى مەيمان ەدى، - دەپ سىلق ەتكىزىپ قويا سالدى.
- ە، سوندا، ءبىر ءۇيدى ءبىر ءوزى الىپ، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ جاتاتىن سونشالىقتى نە قىلعان مەيمان ول؟
قاجىمۇقاننىڭ جاتا بەرۋىنە ەندى بولماي قالىپ ەدى. جورتا ۇيقىدان جاڭا ويانىپ كەتكەنسىپ، كوزىن سىعىرايتا اشىپ قارادى.. . بوساعاعا سۇيەنىپ بىرەۋ تۇر، - ادام ەمەس سۋرەت. باستا سۋسار بورىك، ۇستىندە ومىراۋى اشىق جىبەك شاپان، اياقتا وكشەسى سىنىق سۇيەم، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن كوك ساۋىرلى، كىسى قۇنى دەرلىكتەي كەبىس.
- ەي، شايمەردەن، مالدىڭ قارنى جۋان، باسى ۇلكەنى - سوعىم، ادامنىڭ قارنى جۋان، باسى ۇلكەنى بوعىم دەۋشى ەدى، سەنىڭ مىنا قوناعىڭنىڭ قارنى كەبەجەدەي، باسى قارا باقىرداي بىردەمە ەكەن، ءسىرا، ناعىز بوعىمنىڭ ءوزى بولار.. .
قاجىمۇقاندا ءۇن جوق. وزىنە ءشۇيىلىپ، سوزبەن پىسپەكتەپ تۇرعان جاننىڭ وسال ەمەسىن ءىشى سەزىپ- اق جاتىر، ال ءبىراق ءدال وسى باۋلان شولاق بولار- اۋ دەگەن وي وعان قايدان كەلسىن؟ ! كىم دە بولسا ويساڭ دەنەسىن كورسەتىپ- اق جۇرەگىن شايلىقتىرىپ تاستاماقتى ويلاپ، كورپەنى تومەنىرەك ىسىرىپ، بۇلشىق ەتى بىلەۋ- بىلەۋ بالۋان بىلەگىن، ەسىكتەي كەڭ كەۋدەسىن جالاڭاشتايدى. ونى كورگەن شوكەڭ قارق- قارق كۇلەدى:
- ويباي- اۋ، مىنا جاماننىڭ تۇرىنە قاراڭدار! ءاي، وسىنىڭ ءوزى بالۋانسىماق بىردەمە بولماعاي.. . مەنىمەن كۇرەسەمىسىڭ؟ - دەيدى. قاجەكەڭ بۇدان ارىگە شىداي المايدى. «كۇرەسسەم كۇرەسەمىن!» دەپ، شامىرقانعان قيمىلمەن كورپەنى سەرپە لاقتىرىپ تاستاپ، سىلكىنە تۇرادى. شوكەڭ سول بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرعان كۇيى:
- شايمەردەن، قانە، بىزگە ەكى قىل شىلبىر اكەل، اربيعان ماستەكى نەمە ەكەن، ونەرىن كورەيىن! - دەيدى. ەكى شىلبىردىڭ ءبىرىن شولاق قاجىمۇقانعا «ال ۇستا» دەپ لاقتىردى، ءبىرىن شاپان سىرتىنان بەلىنە ءوزى بايلاي باستادى... قاجىمۇقاننىڭ كوزى شولاقتىڭ اياعىنداعى كەبىسىنە تۇسەدى.
- اعا، اياعىڭىزداعى كەبىسىڭىزدىڭ وكشەسى تىم بيىك ەكەن، ومىرىلىپ كەتەر، شەشسەڭىز قايتەدى؟ - دەيدى.
- كەت، يت، سويلەمەي! - دەپ شوكەڭ قاتتى قايىرىپ تاستايدى. - سەنىمەن ۇستاسۋعا جاراماعان كەبىستى مەن كيسەم- اۋ.
ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ابدەن باسىنىپ بىتكەنىنە ىزاسى قوزىپ، شيرىعا جاقىنداي بەرگەن قاجىمۇقاننىڭ بەلىندەگى شىلبىرعا شوكەڭنىڭ قولى سارت ەتىپ بۇرىن ءتيىپ قالادى. سول ساتتە قاجەكەڭ ىشقىنا داۋىستاپ جىبەرىپ:
- ويباي، اعا، ءسىز بالۋان شولاق ەمەسسىز بە؟!
- ەندى كىم دەپ ەدىڭ!
قاجىمۇقان ەدەندى ومىرىپ جىبەرگەندەي ءدۇرس ەتكىزە، جالپ ەتىپ وتىرا كەتەدى. جالما- جان ەكى قولىن كوكىرەگىنە باسىپ:
- ويباي، اعا، مەنەن ءبىر اعاتتىق بولدى، مەن جىعىلدىم!.. مەن جەڭىلدىم!
سول، سول-اق ەكەن، بالۋان شولاق ونى جەردەن الىپ، جەرگە سالادى.
- وڭباعان يت!.. سەن يت بولماساڭ، مەنىڭ باسىمنان اتتاپ كەتەر مە ەڭ! اۋەلى ماعان كەلمەس پە ەڭ، سالەم بەرمەس پە ەڭ؟ ! سودان كەيىن مۇڭايتپاس اعام ورنىنا سەنى ءوزىم الىپ بارماس پا ەم! كوركەيىپ بارماس پا ەڭ سەن!.. ساسىق بايلاردىڭ يتاياعىن جالايسىڭ!
قاجىمۇقان ءلام- ميم دەمەيدى. نە دەسىن، كىنا وزىنەن. ونى وسى ارادا عانا تۇسىنەدى. قولىنان بار كەلگەنى، اعانىڭ اياعىنا جىعىلىپ، كەشىرىم سۇراۋ عانا.
- قانەكي، تۇر- داعى، تەز كيىن! - دەپ ءامىر ەتەدى وعان شوكەڭ. - قازىر جۇرەمىز!.. اكە قازاسىنا اسىعىپ كەلە جاتقان قاجىمۇقان ءلام دەمەي بالۋان اعاسىنا ىلەسىپ جۇرە بەرەدى.
بۇل وقيعادان ءبىز نە تۇيەمىز: بايىرعى قازاق الىپتارىنىڭ سىيلاستىعى قانداي؟ ءبىر- بىرىنە دەگەن اعالىق وكتەمدىگى مەن ىنىلىك ىزەتى قانداي؟ ناعىز ۇلگى الاتىن وقيعا وسى ەمەس پە؟ قازىر شە، كىلەم ۇستىندە داۋلاسىپ، الاكوزدەنىپ، بالۋاندىقتىڭ قادىرىن قاشىرىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ازاماتتار ويلانسا ەكەن.. .
يمانجۇسىپتىڭ ۇكىمى
قالامگەر ءالىمقۇل بۇركىتبايەۆتىڭ «قاجىمۇقان» اتتى حيكاياتى 1990 -جىلى «جالىن» جۋرنالىندا العاش رەت جاريالانىپ، ارتىنان جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. وسى تۋىندىدا ۇلىتاۋ وڭىرىندە اتاقتى يمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى، بالۋان شولاق، قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى ۇشەۋى باس قوسىپ، دالانى دۋ- دىردۋعا بولەگەنى جايلى ايتىلادى.
ءبىرىن- ءبىرى كورىپ، باسقوسۋعا ىنتىزار بولىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ارىستارى القا- قوتان وتىرىپ ونەر كورسەتەدى. بالۋان شولاق بىلەكتەي تەمىردى ارقان سياقتى بىلەگىنە ءۇش- ءتورت قايىرا وراپ، ەكى ۇشىن تۇيىقتاپ تاستاي سالادى. ال قاجىمۇقان بولسا جۋان رەلس تەمىردى جوتاسىنا كولدەنەڭ كوتەرىپ، جينالعان حالىققا «ەكى باسىنا سىيعانشا مىنىڭدەر!» دەيدى. ەل رەلسكە جابىسادى. قاجىمۇقان رەلستى اينالدىرعاندا جۇرت كوبەلەكتەي شاشىراپ ۇشادى.
ودان كەيىن بالۋان شولاق اساۋ كوك قاسقا ايعىرعا ەر سالىپ، قىرىق قۇلاش قىل ارقاننىڭ ورتاسىنا ويىق جاساپ موينىنا ىلەدى دە، ارقاننىڭ ەكى ۇشىن قاجىمۇقان ىنىسىنە ۇستاتادى. اساۋ ايعىردى شۋ دەپ شابا جونەلەدى. ايعىردىڭ ەكپىنى قاتتى. قاجىمۇقان قانشاما تىرىسىپ تارتسا دا، شاماسى جەتپەيدى، ارقان قولىنان شىعىپ كەتەدى. كوك قاسقانى ويناقتاتىپ قايتا ورالعان بالۋان شولاقتىڭ موينى قانتالاپ كەتكەن ەكەن. اعاسىنىڭ الىپ كۇشىنە ەرىكسىز كۋا بولعان قاجىمۇقان:
- بار الەمدە بۇل ونەردى كورسەتەتىن ءسىز عانا بولارسىز؟! - دەپ باسىن شايقايدى. وسىلاي قوس ارىستىڭ الىپ كۇشىنە حالىق تامسانىپ، تاڭدانىپ، قايران قالادى. ويىن قىزعان ءبىر ساتتە جىلقىسى قويناۋعا سىيماي جاتقان اتاقتى باي ءسالىمباي ورتاعا شىعادى.
- ۋا، حالايىق، مەنىڭ ءبىر شارتىم بار!
- ءلابباي، بايەكە.
- ولاي بولسا، بالۋان شولاق پەن قاجىمۇقان كۇرەسسىن! قاي جەڭگەنىنە 100 جىلقى بەرەمىن!
ءسالىمبايدىڭ ۇكىمىن ەستىگەن ەلدە ەس جوق. توبىرعا قىزىق كەرەك. جەر توقپاقتاپ شۋلاپ جاتىر. «كۇرەسسىن! كۇرەسسىن!» ەلىرگەن ەلدىڭ شۋىنان جەر شايقالىپ تۇر. مۇنداي قيىن ساتتە كىم دە بولسىن ابدىراپ قالارى ءسوزسىز. بالۋان شولاق ءىنىسى قاجىمۇقانعا قارايدى، قاجەكەڭ كوزىن تومەن سالىپ ءۇنسىز ىڭىرانادى. ات ۇستىندە شىرەنىپ، سۋسار بورىگى جەلبىرەپ ءسالىمباي تۇر.
كوپتىڭ ايقاي- سۇرەڭىنەن كەيىن شىنىندا كۇرەسپەك بولىپ، بالۋان شولاق پەن قاجىمۇقان بەلدەرىنە شىلبىر بايلاپ دايىندالا باستايدى. وسى ساتتە ايۋداي اقىرىپ ورتاعا يمانجۇسىپ شىعادى.
- ەي، حالايىق! ەي، ءسالىمباي! ورگە تارتسا، سورعا تارتاتىن نەتكەن سورلى ەدىڭدەر! سەندەردىڭ باعىڭا تۋعان ەكى بالۋان كوزدەرىڭە كوپ كورىندى مە؟ ال بۇل ەكەۋىن كۇرەستىردىڭدەر، ءبىر- بىرىنە ءزابىر جاساۋعا يتەردىڭدەر! ءبىر- ءبىرىن مايىپ قىلسا، سەندەرگە پايدا تۇسە مە؟ نەتكەن سورلى ەدىڭدەر!
- ەي، شولاق، سەن ۇيالماي ارتىڭنان ەرگەن جالعىز ءىنىڭدى جەر قاپتىرماقسىڭ با؟
- ەي، قاجىمۇقان، سەن مىنا ەلدىڭ ايتاعىنا ەرىپ، جالعىز اعاڭنىڭ جاعاسىنا جارماسپاقسىڭ با؟
يمەكەڭنىڭ سوزىنەن كەيىن ەل ساباسىنا تۇسەدى. قاجىمۇقان بولسا ەڭىرەپ كەلىپ، «قايران اعام- اي، سەن بولماعاندا شوكەمنىڭ جاعاسىنان ۇستاپ، كۇناكار بولار ەدىم» ، دەپ ەكى اعاسىن قۇشاقتاپ سولقىلداپ جىلاپتى.
بۇل وقيعادان ءبىز نە تۇيەمىز: يمانجۇسىپ بولماعاندا ەكى ارىس ءبىرىن- ءبىرى مايىپ ەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. تەك مايىپ ەتىپ قويماي، اراسىنا ارازدىق تۇسپەي مە؟ ەلدىڭ ماڭدايعا باسقان ەكى ارىسى اراز بولسا، ەل بۇلىنبەي مە؟ مىنە، بايىرعى قازاق بالۋاندارى تاتۋلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن سىيلاستىقتى بۇزباعان. قازىر بىزدە وسى يمانجۇسىپتەر جوق.
قۇتپان ۇلىنىڭ قامشىسى
اتاقتى «قوياندى» جارمەڭكەسى. ءبىر بۇرىشتا ۇلكەن ءۇي تىكتىرىپ، سال- سەرى، ءانشى- جىرشىلار تاڭدى- تاڭعا ۇرىپ ونەر كورسەتەدى. انا ءبىر جاقتا ايبىنى اسقان بالۋاندار بازارشىلارعا بويىنداعى قۋات- كۇشىن پاش ەتىپ جاتىر.
جارمەڭكەگە يمانجۇسىپ اعاسىنا ەرىپ قاجىمۇقان دا كەلەدى. الىپ كۇش يەسىن كورگەن ەل ءماز. كەزەك- كەزەك قوناق ەتىپ كۇتەدى. قاجەكەڭ ءانشى مايرا ءۋالي قىزىنىڭ سىرنايلاتىپ سالعان ءانىن تىڭداپ، ءوزى دە ءبىر دۇركىن جۋان داۋىسىمەن شولاق اعاسىنىڭ ءانىن ايتىپ، رەتى كەلگەندە تسيركتە ۇيرەنگەن نەبىر عاجايىپ ونەرىن كورسەتەدى.
قاجىمۇقان ءبىر ۇيدە تاسىپ- شالقىپ، قىمىزعا ەلتىپ وتىرسا، ەسىكتەن شىنىشاقتاي شال كىرىپ كەلىپ:
- ءاي، ۇيگەن بوق، نەمەنەگە توردە شالجيىپ وتىرسىڭ، ماعان تۇرىپ نەگە سالەم بەرمەيسىڭ؟ - دەپ شاقىلدايدى. ءىستىڭ بايىبىن اڭعارماعان بالۋان شاقار شالدى كوتەرىپ الىپ، شاڭىراقتان شىعارىپ جىبەرەدى. ەل كۇلىپ جىرعاپ جاتىر.
سويتسە، بۇل شالىڭ وڭاي- وسپاق ادام ەمەس ەكەن. ارقاداعى قىپشاق ەلىنىڭ قادىرلى اقساقالى. ءتىپتى ونىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن اتاقتى يمانجۇسىپتىڭ ءوزى جەرگە تاستامايتىن قادىرى بار. ونى قاجەكەڭ بىلمەگەن.
شال شاۋىپ يمانجۇسىپكە بارادى:
- انا اقىماق ءىنىڭ مەنى كوپتىڭ كوزىنشە مازاق ەتتى؟
يمەكەڭ قاھارىنا مىنەدى. قاباعىنان قار جاۋىپ، اقساقالدى الدىنا سالىپ قاجىمۇقان وتىرعان ۇيگە كەلەدى.
- ەي، قاجىمۇقان، شىق ۇيدەن!
ەل ابدىراپ قالادى. ەسىك الدىندا قارشىعاداي ءشۇيىلىپ يمەكەڭ تۇر. قاجىمۇقان وزىنەن ءبىر اعاتتىقتىڭ كەتكەنىن اڭعارادى. ۇيدەگى ەلگە باسۋ ايتىپ، اعاما ءوزىم جالعىز بارايىن دەپ تابالدىرىق اتتايدى.
- الديار اعا!
اتان تۇيەدەي الپ- الپ باسىپ جەتىپ كەلگەن ىنىسىنە يمەكەڭ: «مىنا اقساقالدى تانيسىڭ با؟ « دەپ قامشىنىڭ ۇشىمەن ماناعى قاريانى نۇسقايدى.
- تانىمادىم، كوكە!
- تانىماساڭ مىناۋ، - دەپ يمانجۇسىپ دىراۋ قامشىمەن ءىنىسىنىڭ جون ارقاسىنان جۇقا تارتادى دا اتىنىڭ باسىن بۇرىپ جۇرە بەرەدى. قامشىنىڭ قۋاتى سونداي، قاجىمۇقان بالۋان قيرالاڭ ەتىپ، شوكە ءتۇسىپ وتىرىپ قالادى. قاراپ تۇرعان قاۋىم: «ياپىرىم- اي، باتىر ءسىزدى قاتتى ۇردى- اۋ» دەپ جاناشىرلىق تانىتادى. سوندا قاجەكەڭ:
- اعام مەنى قامشىمەن جاي عانا سيپاپ ءوتتى ەمەس پە، شىن ۇرسا قاق ءبولىنىپ قالمايمىن با؟ - دەپتى.
بۇل وقيعادان ءبىز نە تۇيەمىز: اعا مەن ءىنىنىڭ تەرەڭ سىيلاستىعى جانە قازاق ءداستۇرىنىڭ ۇزدىك ۇلگىسى جاتىر. قاجىمۇقاننىڭ: «اعام مەنى قامشىمەن جاي عانا سيپاپ ءوتتى ەمەس پە، شىن ۇرسا قاق ءبولىنىپ قالمايمىن با؟ « دەگەن ءبىر اۋىز سوزىندە ۇلكەن قۇدىرەت جاتىر.
قاجىمۇقان جانە بەلگىسىز بالۋان
قاجىمۇقان بالۋان سەمەي قالاسىندا ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەن ءبىر وتىرىستا وعان: «وسى ءبىزدىڭ قازاقتا ءدال وزىڭىزدەي كۇشتى بار ما؟ بولدى ما، كەزىكتى مە؟» دەگەن سۇراق قويىلىپتى. قاجەكەڭ وزىنەن كۇشى مىعىم ءبىر ادامنىڭ كەزىككەنى جايلى ايتادى. ءبىراق ونىڭ اتى- ءجونىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى. ولكە تانۋشى مارقۇم قاليحان التىبايەۆ بۇل ادامدى مولداباي بالۋان دەپ جورامال جاساسا، تاعى ءبىر ازاماتتار ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «جولداستار» رومانىنىڭ كەيىپكەرى ماردان بالۋان بولۋى مۇمكىن دەيدى. ەندى قاجەكەڭنىڭ جاۋابىنا كەزەك بەرەيىك.
- بىردە وسى سەمەيدە بەلگىسىز ازامات جالعىز ءوزىمدى قوناققا شاقىردى. كوبىنە ەلگە سىيلى ازاماتتار، انشىلەر مەن ونەرپازدار بىرگە ىلەسىپ جۇرەتىن. شاقىرعاندار بارلىعىن قوسا شاقىراتىن دا، وتىرىستىڭ ءوزى كوڭىلدى، قىزىقتى وتەتىن. شاقىرعان ءۇيدىڭ مول داستارقانىنىڭ تورىندە جالعىز مەن. ءۇي يەسى سوزگە ساراڭ، الدەنەگە الاڭداۋلى. ءبىر ۋاقىتتا پار ات جەككەن پاۋەسكە سارتىلداتا، قاتتى ەكپىندەتىپ كەلىپ، ەسىك الدىنا توقتاي قالدى. ودان دەمبەلشە كەلگەن جىگىت ءتۇسىپ: «اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ سالەم بەرە كىرىپ كەلدى. ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، نان اۋىز ءتيدى دە، ماعان قاراپ:
- قاجى اعا! ۋاقىتىم از، اسىعىسپىن. ءسىزدى قوناققا شاقىرا كەلدىم. وسى قازىر ءجۇرىڭىزشى! - دەپ تۇرەگەلدى. اتىپ تۇرىپ، ەرە جونەلدىم. پاۋەسكەگە وتىرىپ، ەرتىسكە كەلدىك. ءبىر قايىقشى قايىعىمەن توسىپ تۇر ەكەن. قايىققا وتىردىق. سودان وزەن ورتاسىنداعى تۇيەمويناق ارالىنا الىپ كەلدى. ارالدا ءبىر جىگىت تايقازانعا ەت اسىپ جاتىر ەكەن. داستارقان جايىپ، تاماقتى ءتۇسىرىپ بولعان سوڭ، مەنى اكەلگەن جىگىت قايىقشى ەكەۋى كەتىپ قالدى. ارالدا الگى جىگىت ەكەۋمىز عانا. تاماق ءىشىپ بولدىق. سوندا عانا الگى باۋىردىڭ شاقىرعان سەبەبىن تۇسىندىرگەنى.
- اعا، ارمانىم ەلدىڭ داڭقىن كوتەرگەن ءسىزدى ءبىر كورۋ، قوناق ەتىپ، قۇرمەت كورسەتۋ ەدى. اللا بۇل تىلەگىمدى قابىل ەتتى. ەندى سىزدەن ءبىر ءوتىنىشىم، مەنى ءبىر سىناپ كورىڭىزشى. ويتكەنى ءوز كۇشىمدى سىنايتىن ادامدى جولىقتىرا الماي ءجۇرمىن، - دەگەنى.
- قالاي، كۇرەسىپ پە؟ - دەپ سۇرادىم.
- ءيا.
ارالدا ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق بولسا دا، اعاشتاردىڭ اراسىنداعى تاسالاۋ جەردەگى الاڭقايعا ەرتىپ بارىپ:
- جول سىزدىكى، جاسىڭىز ۇلكەن، - دەپ اياعىن الشاقتاۋ قويىپ تۇرا قالدى. الگىنى ولاي- بۇلاي يتەرەمىن، تارتامىن. تارتىپ تۇرىپ، يتەرىپ قالام. يتەرىپ تۇرىپ، تارتىپ قالام. تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن ەمەن سەكىلدى، بىلق ەتپەيدى. تۇرعان ورنىنان قوزعالتا الماي- اق قويدىم، قاقيعان موينى دا يىلمەيدى.
- ال ەندى ءوزىڭ كور، - دەپ كەزەكتى بەردىم. سول- اق ەكەن ول ءبىر قولىمەن يىعىمنان قاپسىرا ۇستادى دا، شىر اينالدىرىپ، دەدەكتەتە جونەلدى. ءبىر ۋاقىتتا ەكىنشى قولىمەن قوسا ۇستادى دا، جەردەن كوتەرە اينالدىردى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ قانشاما مىقتىلارىمەن كۇرەسسەم دە، ەشۋاقىتتا مۇنداي كۇيگە تۇسپەگەن ەدىم. الگى جىگىتتىڭ قولىندا ورامالداي جەلپىلدەپ، اينالا ۇشىپ ءجۇرمىن. ءبىر ۋاقىتتا تىك كوتەرىپ الدى دا، جەرگە ەكى اياعىممەن دىك ەتكىزىپ قويا قويدى. سوسىن باسىن ءيىپ، تىزەسىن بۇگىپ، ەڭكەيە تاعزىم ەتىپ:
- كەشىرىڭىز، اعا، جاۋىرىنىڭىز جەرگە تيمەسىن! - دەدى.
كۇشى اسىپ تۇر، تاعى اعا دەپ سىيلاپ، جىقپاي تۇر. باسىن ءيىپ تۇر. ەشكىمدى ماڭايىنا جولاتپاعانى دا مەنىڭ ابىروي- داڭقىما سىزات تۇسپەسىن دەگەن ساقتىعى ەكەن.
مەن قازاق بولىپ تۋعانىما، ۇلكەندى سىيلاعان ادەت- عۇرپىما، ونى بىلەتىن ىنىلەر بارىنا قۋانىپ، جۇرەگىم ەلجىرەپ، يىلگەن باسىن كوتەرىپ، قۇشاقتاپ الدىم. كوزىمنەن جاس تا شىعىپ كەتتى. وسىنداي ءىنىنى كوتەرىپ، باعىن اشسام، ارمانسىز بولاتىندايمىن.
- ءجۇر، باۋىرىم، مەنىمەن بىرگە. دۇنيە جۇزىندە ساعان تەڭ كەلەر ەشكىم جوق. ءوزىم ارالاتامىن، ۇنەمى جانىڭدا بولامىن. دۇنيە ءجۇزىنىڭ بالۋاندارىن ەندى سەن جىعاسىڭ. ءجۇر، مەنىمەن بىرگە! - دەدىم. سوزىمە، كوڭىلىمە ريزا بولىپ تۇر، ءبىراق باسىن شايقايدى. ءومىر بويى كورە الماي جۇرگەن تۋىسىن تاپقانداي، ەلجىرەپ اعالاي بەرەدى.
- اعا! جان اعا! دۇنيە ءجۇزىنىڭ بالۋاندارىن جىعىپ، قازاقتى الەمگە تانىتىپ جۇرگەن ءسىز بارسىز عوي! مەن نەسىنە بارامىن؟ مەنىڭ جولىم باسقا بولىپ تۇر عوي، - دەگەنى.
بايقاعانىم، از سويلەيدى. ايتقانىنان قايتپايدى. قانشا شاقىرعانىممەن ەرمەدى. سودان كەيىن ول جىگىتتى جولىقتىرا المادىم، - دەپ بالۋان قاجىمۇقان ءسوزىن اياقتاعان ەكەن.
بۇل وقيعادان ءبىز نە تۇيەمىز: بەلگىسىز بالۋاننىڭ سىيلاستىعىن قارامايسىز با؟ كۇشى جەتىپ تۇرىپ: «كەشىرىڭىز، اعا، جاۋىرىنىڭىز جەرگە تيمەسىن!» دەگەنى قانداي ابزال ۇعىم. قازاقتىڭ بايىرعى بالۋاندارى قانداي ءمارت، اقىلدى بولعان. حالىق سىيلاعان ادامنىڭ قادىرى تۇسپەسىن دەپ جالعىز ءوزىن شاقىرعانىن كورمەيسىز بە؟
بەكەن قايرات ۇلى
ەگەمەن قازاقستان گازەتى