تورعايدى مەكەندەگەن ساقتار قانداي تاعام جەگەن - ارحەولوگپەن سۇحبات

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ارحەولوگ، ق ر ۇلتتىق مۋزەيى جانىنداعى «حالىق قازىناسى» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى اقان وڭعار ۇلى قازاقپارات تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

تورعاي دالاسىنان تابىلعان التىن كيىمدى ادام، بۇگىندە كوپشىلىككە بەلگىسىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارى، كيىم ۇلگىلەرى جانە مۋزىكالىق شىعارمالارى تۋرالى تىڭ دەرەكتەرمەن ءبولىستى.

- سۇحباتتىڭ ءالقيسساسىن ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان «حالىق قازىناسى» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنان باستاساق.

«حالىق قازىناسى» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - قازاقتىڭ ارحەولوگيالىق، بەيزاتتىق مۇرالارىن زەرتتەۋ، ساقتاۋ، قورعاۋ جانە ناسيحاتتاۋ. ءبىز 5 باعىت بويىنشا جۇمىس ىستەيمىز. ءبىرىنشى - ءارتۇرلى كەزەڭدەردەگى ارحەولوگيالىق مۇرالاردى زەرتتەۋ. ەكىنشى - مادەني بەيزاتتىق مۇرا. ياعني، ەتنوگرافيالىق مۇرالارىمىزدى تۇگەندەۋ. ءۇشىنشى باعىت - بۇل سيفرلىق زەرتتەۋلەر. اتالعان سالا توڭىرەگىندە 3 D، ك ا ر ج (كۇي اقپاراتتىق جۇيەلەرى) بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. ءتورتىنشى - تاريحي توپونيميكا باعىتى. بەسىنشى - ول فيزيكالىق انتروپولوگيا جانە باسقا دا لابوراتوريالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ. 5 باعىت بويىنشا 6 جىلدا ءار ءتۇرلى جوبالارعا قاتىسىپ، كورەي جانە جاپوندارمەن بىرلەسكەن حالىقارالىق 2-3 جوبانىڭ قوسالقى ورىنداۋشىلارى بولدىق. ق ر عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ 6-7 گرانتىن ۇتىپ الىپ، سونىڭ نەگىزىندە 40 تان استام كىتاپ شىعاردىق.

- «حالىق قازىناسى» ينستيتۋتى سالت- ءداستۇر، ءان- كۇي، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارى جانە كيىم ۇلگىلەرى تۋرالى دەرەكتەردى جيناقتايدى. ال ولاردى قوعام اراسىندا ناسيحاتتاۋ قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر؟

- قازاقستانعا تابان تىرەگەن كەز كەلگەن شەتەلدىكتىڭ نەگىزگى سۇرايتىنى - بۇل ۇلتتىق كيىم، ۇلتتىق تاعام جانە باسپانا. تەك كەيىن عانا مادەني مۇرالارىمىز تۋرالى اقپاراتتارمەن تانىسادى. ءبىزدىڭ ەتنوگرافتارىمىز بۇل باعىتتا دالالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ نەگىزىندە سوڭعى 5 جىلدا 250-دەن استام ۇلتتىق تاعامنىڭ تۇرلەرى تابىلدى. ياعني، ءبىز قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنا بارىپ، اتالارىمىز بەن اپالارىمىزدان قازاق حالقىنىڭ بەيمالىم ۇلتتىق تاعام تۇرلەرىن سۇراستىرىپ، ونىڭ ازىرلەنۋى مەن ءمان- ماڭىزى تۋرالى دەرەكتەردى جيناقتادىق. ەندى بۇل ەڭبەك تەك كەتپەس ءۇشىن ونى جانداندىرۋ ماڭىزدى عوي. سوندىقتان تابىلعان تاعام تۇرلەرىن نۇر- سۇلتان قالاسىنداعى مەيرامحانالارعا ۇسىندىق. ولار ونى ءوز مازىرىنە قوسۋعا نيەت ءبىلدىردى. ۇلتتىق اسحاناعا قاتىستى تاعى ءبىر تىڭ دەرەكپەن بولىسەيىن. ءبىز 2-3 جىل قاتارىنان تورعايداعى سابا دەگەن ساقتىڭ عۇرىپتىق كەشەنىنە زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بارىسىندا قىش ىدىستاردىڭ قابىرعاسىنان قىرىپ الىنعان قاقتاردى، توپىراق ۇلگىلەرىن جاپونياعا جىبەرگەن بولاتىنبىز.

ال تاياۋدا جاپوندىق «نارا» ۇلتتىق عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسكەن ونلاين سەمينار ءوتتى. سول جيىندا جاپون زەرتتەۋشىلەرى وسىدان 2 جىل بۇرىن قازاقستاننان العان ءتۇرلى ۇلگىلەر بويىنشا وزدەرىنىڭ قورىتىندىسىن باياندادى. ولاردىڭ مالىمەتى بويىنشا، تورعايدى مەكەندەگەن ساقتاردىڭ تارى جانە بەلگىسىز تەڭىزدىك ءبىر وسىمدىك داقىل جەگەنى انىقتالىپ وتىر. ءبىز قازىرگى تورعايدى ەلەستەتسەك، ونداي بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلاۋىڭىزعا بولادى.

دەگەنمەن وسىنداي تاعامنىڭ ارتۇرلىلىگى بولۋى سول كەزەڭنەن كەلە جاتقانىن تاعى ءبىر ايعاقتايدى. بۇل ءوزىمىزدىڭ انتروپولوگ، اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، قازاق جەرىندە 40 عاسىر بويى اۆتونومدى تۇردە ءبىرىن- ءبىرى قايتالاعان، ءبىر- بىرىمەن قاتارلاسىپ دامىعان ۇلتتىڭ بولعانىن جانە ول ۇلتتىڭ بۇگىندە قازاق دەپ اتالاتىنىن دالەلدەيدى.

ال ەندى كيىمگە توقتالساق. ءوزىم ارحەولوگ رەتىندە جۋرناليستەر اراسىندا «التىن ادام» دەپ اتالىپ جۇرەتىن التىن ادامداردىڭ اشىلۋىنىڭ كۋاسى بولدىم. ياعني، قالاي جاتقانى، ماڭايىنا قانداي زات قويىلعانى، كيىمى سياقتى دۇنيەلەردىڭ بارلىعىنا فيكساتسيا جاساعانمىن. ەندى سول جەردەگى كيىمنىڭ ەلەمەنتتەرى مەن كيىسىن قازىرگى قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق، ءداستۇرلى كيىمىنە اكەلىپ قوياتىن بولساڭىز، %100 بىردەي دەپ ايتۋعا بولادى. قولعا العان ۇلكەن زەرتتەۋ سالامىزدىڭ ءبىرى - تاريحي توپونيميكا. ەلوردامىزىڭ ورنالاسقان جەرى - سارىارقانىڭ ءتورى.

سوندىقتان ءبىز زەرتتەۋ تەرريتوريامىز رەتىندە وسى سارىارقا اۋماعىن العان بولاتىنبىز. نەگىزگى ماقسات - اۋىلدى جەرلەردىڭ تاريحي اتاۋلارىن عىلىمي نەگىزدەپ، قايتارۋ. ومبىنىڭ، الماتىنىڭ جانە تاعى دا باسقا ارحيۆتەرگە بارىپ، قوسىمشا ەل ءىشىن ارالاپ، حالىقتىڭ، قاريالاردىڭ ايتقاندارىن ەستىپ، ولارعا تالداۋ جاسادىق. وسىنىڭ نەگىزىندە اقمولا وبلىسى بويىنشا 45 تاريحي اتاۋدى تاريحي نەگىزدەپ، ۇسىنىس رەتىندە ىشكى ساياسات باسقارماسىنا بەرگەن جايىمىز بار. ولار قولداپ وتىر. سەبەبى ىشكى ساياسات باسقارماسى مىندەتتى تۇردە ءبىز بەرگەن ۇسىنىستاردى اۋىلدارعا جىبەرەدى. ال اۋىل- ايماق حالقى ونى تالقىلاپ، ءوز پىكىرىن ايتادى.

تاعى ءبىر ءىرى باعىتىمىز - بۇل مۋزىكالىق فولكلور. مۋزىكالىق فولكلور بويىنشا سوڭعى 5 جىلدا جارتىلاي تۇركىستان، الماتى وبلىستارى، تولىعىمەن قاراعاندى وبلىسى بويىنشا جۇمىستار اتقاردىق. جۇرتتى ارالاپ، ەل ىشىنەن مۋزىكالىق فولكلور شىعارمالارىن جينادىق. ال ونى ساقتاۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ينتيتۋتتىڭ ىشىنەن «رۋحاني مۇرا» دەگەن قور اشىپ، سول جەرگە توپتاستىرىپ جاتقان جايىمىز بار. ءتۇپتىڭ تۇبىندە جيناقتالعان ەڭبەكتەر بىرىگىپ، ۇلكەن ساندىق ورتالىققا ەنگىزىلۋى كەرەك. دەگەنمەن قازىرگى تاڭدا ول مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ءبىزدىڭ الەۋەتىمىز وعان جەتكەن جوق. سوندىقتان وسىنداي قور قۇرىپ، قولدا بار ماتەريالداردى سوندا ساقتاپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا «رۋحاني مۇرا» قورىندا 500 دەن استام مۋزىكالىق فولكلور بويىنشا شىعارمالار بار.

- اقان وڭعار ۇلى، ءوزىڭىز اتاپ وتكەن سابا وزەنى بويىنا جاساعان ەكسپەديتسياعا توقتالساق. بۇل سىزدەردىڭ سوڭعى جاساعان ەكسپەديتسيالارىڭىز. اتالعان جەردەن قانداي جادىگەرلەر تابىلدى جانە ول مەكەنگە تولىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى مە؟

- اقتاڭداق بولىپ جاتقان ولكە بۇل تورعاي بولاتىن. 2016 -جىلى وسى وڭىرگە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساۋدى قولعا الدىق. 4 جىلدىق جۇمىس ناتيجەسىندە تورعايدى مەكەندەگەن ساقتار تۋرالى كوپ مالىمەت جينادىق. تورعاي - ساقتار مەن سارماتتاردىڭ توعىسقان جەرى. سارمات الەمى - نەگىزى جەكە الەم. ولاردىڭ دۇنيەتانىمى باسقا، جاۋىنگەر حالىق. سول سياقتى ساقتاردىڭ دا دۇنيەتانىمى بولەك.

ءبىز ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرعان مەكەن - قاراتورعاي وزەنىنىڭ بويى، جاڭاقالا اۋىلىنىڭ ماڭايىندا ورنالاسقان - سابا قورىمى. ول جەردەن بىلتىر جۋرناليستەردىڭ تىلىمەن ايتقاندا كەزەكتى «التىن ادام» تابىلدى. بۇگىندە لابوراتوريالىق جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. قازىردىڭ وزىندە كيىمگە تىگىلگەن 14 مىڭ التىن بيسسەر تابىلدى.

قوسىمشا 20 دان استام قاڭالتىر بولىپ ەسەپتەلەتىن باسقادا اشەكەي بۇيىمدار بار. تاعى ءبىر جەرلەۋ ورىنىنان 149 جەبەنىڭ ۇشى شىقتى. مۇنداي ساقتىڭ جەرلەۋ ورىنىنان شىقپايدى. ول تەك سارماتتارعا ءتان. ياعني، بۇل ساقتار مەن سارماتتاردىڭ اراسىندا بايلانىس بولعانىن، ءتىپتى كەرەك بولسا، اسكەري شابۋىلداردىڭ ۇيىمداستىرىلىپ تۇرعانىن دالەلدەيدى. عىلىم ءۇشىن 4-5 جىل دەگەن قىسقا مەرزىم. دەسەك تە العاشقى ناتيجەلەرىن بەردى. جۇمىستار جالعاساتىن بولادى. تاياۋدا تاعى ءبىر جوبا ۇتىپ الدىق. وعان سايكەس، ءبىز سولتۇستىك ارال مەن ۇلىتاۋدىڭ اراسىنداعى بايلانىستى زەرتتەگىمىز كەلەدى.

كەزىندە وسى سولتۇستىك ارال مەن ۇلىتاۋدىڭ اراسىنداعى مادەني جانە باسقا دا بايلانىستار بولعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. مىسالى قازىر تاڭعالۋىمىز مۇمكىن، ءبىراق سول زاماندا بايلانىس بولدى. ياعني، مۇنىڭ بارلىعى سوڭعى 30 -جىلداعى شىنايى ۇلتتىق تاريحتى جازۋ جولىنداعى باستامالاردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەسەك بولادى. بۇل اقتاڭداقتار ءبىر- ءبىرىن تولىقتىردى. بۇگىنگى تاڭدا پرەزيدەنتىمىز قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، ۇلتتىق تاريح جازىلعالى جاتىر عوي. وعان تولىق نەگىز بار دەپ ەسەپتەيمىز.

سەبەبى 30 جىلدا «مادەني مۇرا» جانە تاعى دا باسقا باعدارلامالار ارقىلى كوپتەگەن شەتەلدىك ارحيۆتەردەن دەرەكتەر اكەلدىك. وتاندىق زەرتتەۋلەر بويىنشا كوپتەگەن اقيقاتتار اشىلدى. وسىنىڭ بارلىعىن بىرىكتىرىپ، وزىمىزگە سايكەستەندىرىپ ەمەس، شىنايى تاريح جازاتىن ۋاقىت كەلدى.

- ءسىز نەگىزىنەن ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋمەن اينالىساسىز. وسى باعىتتا زەرتتەۋدى تالاپ ەتىپ تۇرعان قانداي وڭىرلەر بار؟

- ەرتە تەمىر ءداۋىرى بويىنشا ءوزىمدى ءىرى مامانمىن دەپ ايتا المايمىن. الدىمىزدا جول كورسەتەتىن اعا بۋىن اعالارىمىز بار. دەگەنمەن ءوزىمىزدىڭ كوزقاراس، 20 جىلدىق تاجىريبە بويىنشا ءالى دە زەرتتەلمەگەن ءوڭىردىڭ ءبىرى تورعاي دالاسى دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار تورعاي مەن مۇعالجاردىڭ اراسى تاعى جاتىر. بۇدان بولەك، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى زەرتتەلمەگەن.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز نەعۇرلىم سول قوعام تۋرالى كوبىرەك اقپارات الۋ. ياعني ول توپىراقتان، كەرەميكادان جانە باسقا دا كوپ زاتتاردان الىنادى. وسىلاردى ءبىز لابوراتوريالىق تۇردە وڭدەپ جىبەرەمىز. ءبىر وكىنىشتىسى قازىرگى تاڭدا لابوراتوريالىق تالدامالى جۇمىستاردىڭ كوبىن ءبىز شەتەلدە جاساۋعا ءماجبۇرمىز. وعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سوڭعى ۇلگىدەگى تەحنولوگيالاردىڭ بولماۋى سەبەپ.

- ال شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋگە قىزىعۋشىلىق بىلدىرە مە؟ اسىرەسە قاي ەلدەر؟

- قازاقستان ەۋرازيانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان. قانداي پروتسەستى زەرتتەسە دە بىزدەن اينالىپ ءوتىپ كەتە المايدى. ماسەلەن، قىتاي، موڭعوليا، كورەيا نەمەسە ءوزىمىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى كورشىلەرمىز زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن بولسا، قازاقستانسىز بولمايدى. وسىعان دەيىن ەۋرازيانى مەكەندەگەن حالىقتار شيكىزاتتى قازاقستاننان العان نەمەسە قازاقستان ارقىلى وتكەن مادەنيەتكە قاتىسى بولادى.

«حالىق قازىناسى» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى بىرنەشە شەتەلدىك زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن سەرىكتەستىكتە جۇمىس ىستەيدى. اتاپ ايتساق، وڭتۇستىك كورەيانىڭ تەدجون قالاسىندا ورنالاسقان «ۇلتتىق مادەني مۇرا» ينستيتۋتىمەن تىكەلەي قىزمەت اتقارادى. سوڭعى ەكى جىلدا جاپونيانىڭ نارا قالاسىندا ورنالاسقان «ۇلتتىق مادەني قۇندىلىقتاردى زەرتتەۋ» ينستيتۋتىمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ءبىز ولارمەن بىرلەسىپ، تىكەلەي ءپانارالىق زەرتتەۋ ءادىسى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەمىز. سونداي- اق قازاقستاندا كەيىن قالىپ جاتقان كەرەميكالىق زەرتتەۋلەر جانە رەستاۆراتسيالىق جۇمىستاردى جەتىلدىرۋدەمىز.

اقان وڭعار ۇلى، ورامدى وي، پايىمدى پىكىرىڭىزگە راحمەت! ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.

اۆتور: ءاليحان اسقار