ايەل قۇقىعى: الەمدە جانە قازاقستاندا
كوكتەمنىڭ كەلۋىمەن، جەر انانىڭ قاردان ارشىلىپ، كۇننىڭ شۋاعى جەر جۇزىنە تارايتىن ساتىنە ايەلدەر مەرەكەسىنىڭ قاتار كەلۋىندە سيمۆولدىق ءمان دە بار، دەپ جازادى strاtegy2050.kz.
جالپى، بۇل مەرەكەنىڭ پايدا بولعانىنا اسا كوپ ۋاقىت بولماعانىن، قازاق دالاسىندا ايەلدى، انا سىيلاۋ، ولاردىڭ قادىرىن ءتۇسىنۋ جانە باعالاۋ ءداستۇرى عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلگەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون.
بۇگىنگى ماقالامىزدا 8-ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ جالپى پايدا بولۋ تاريحى، الەمدەگى ايەل قۇقىقتارىن قورعاۋ باعىتىنداعى سان عاسىرلىق كۇرەس پەن حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى تۋرالى از- كەم باياندايتىن بولامىز.
ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ باعىتىنداعى كۇرەس. 8 -ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى
ادامزات تاريحىندا ماتريارحات، پاتريارحات كەزەڭدەرىنىڭ بولعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. اسىرەسە ەرلەردىڭ قوعامداعى ءرولى كۇشەيىپ، قارا كۇشكە قاجەتتىلىك، اڭ اۋلاۋ، سىرتقى جاۋمەن ارپالىس سىندى ماسەلەلەر كۇن تارتىبىنە شىققان زاماندا قوعام پاتريارحالدانىپ، ەر ازاماتتاردىڭ ءرولى ۇستەم بولىپ، ايەلدەر ەكىنشى ورىنعا ىعىستىرىلدى. ادامزات تاريحىندا سوڭعى پاتريارحالدى قوعام وسىدان التى مىڭ جىل بۇرىن، ياعني ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 4 مىڭىنشى جىلدارى باستالعانىن تاريح دەرەكتەرى راستايدى.
ول تەرىمشىلىك زامانىندا ۇستەمدىك ەتكەن ايەلدەر قاۋىمىنىڭ زامان تالابىنا ساي بىرتىندەپ ءوز ىقپالىنان، قوعامداعى رولىنەن ايرىلىپ قالعان ساتىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. قوعامدا ايەلدەردىڭ ەكىنشى ساتىعا سىرعۋىنان باستاپ ولاردىڭ ەزگىگە ءتۇسۋى نەمەسە ايەلدەرمەن ساناسپاۋ، ولاردى ەركەكتەرگە قىزمەتشى رەتىندە ساناۋ ءۇردىسى ەتەك جايا باستادى.
بىرنەشە مىڭجىلدىققا جالعاسقان بۇل ءۇردىس الەمنىڭ بارلىق تۇكپىرىندە كەزدەسكەنىن الەمدىك تاريح پاراقتارىنان بايقاۋعا بولادى. پوليگاميا، ايەلدەردى قۇلدىققا سالۋ، ولاردىڭ پىكىرىن باسشىلىققا الماۋ، قوعامدىق ىستەرگە ارالاستىرماۋ، زات نەمەسە كومەكشى قۇرال رەتىندە قاراۋ، ايەلدەرگە قاتىستى سەكسۋالدىق زورلىق- زومبىلىق فاكتىلەرى بۇگىنگى زامانعا دەيىن سانالى تۇردە جالعاسىپ كەلگەن ۇدەرىس دەۋگە بولادى. ايەلدەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ءىس-قيمىلدارى ХIII عاسىردا باستالسا دا, ونىڭ جۇيەلى ءارى ۇيىمداسقان تۇردە ارەكەت ەتۋى فرانسۋز توڭكەرىسىنەن باستاۋ الادى. مەري ۋولستونكرافت ءوزىنىڭ 1792 -جىلى جارىققا شىققان «ايەل قۇقىعىن دالەلدەۋ: ساياسي جانە مورالدىق تاقىرىپتارعا قاتىستى قاتاڭدىقتار» اتتى ەڭبەگىندە ايەل قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ويلارىمەن بولىسكەن بولاتىن.
بۇل ەڭبەك فەمينيستىك فيلوسوفيانىڭ ەڭ العاشقى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى. اۆتور ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋىنا قاجەتتىلىك جوق دەگەن سول زامانداعى پىكىر يەلەرىمەن پولەميكاعا ءتۇسىپ، ايەلدەر بالا تاربيەسىنىڭ ۇيىتقىسى بولعاندىقتان ەڭ اۋەلى جان- جاقتى ءبىلىم الۋى قاجەت جانە ەرلەرمەن بىردەي قۇقىققا يە بولۋى ءتيىس ەكەنىن جازدى. وسى ەڭبەكتىڭ ءىزىن الا 1793 -جىلى فرانسۋز جازۋشىسى، جۋرناليست ولييمپيا دە گۋج دايىنداعان «ايەل ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى دەكلاراتسيا» ۇلتتىق كونۆەنت تاراپىنان كەرى قايتارىلدى.
ايەل ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى دەكلاراتسياسى
بۇل دەكلاراتسيا ۇلى فرانسۋز ريەۆوليۋتسياسىنىڭ ماڭىزدى قۇجاتى سانالاتىن ادام مەن ازامات قۇقىقتارى تۋرالى دەكلاراتسياسىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا جازىلعانىن ايتا كەتكەن ءجون.
ياعني، ولييمپيا دە گۋج ادام مەن ازامات قۇقىقتارى تۋرالى دەكلاراتسيادا ادامداردىڭ تەڭدىگى، بوستاندىعى، ءسوز بوستاندىعى، ولاردىڭ جەكە باس بوستاندىعى قورعالاتىندىعى جازىلعانىمەن، ايەل مەن ەركەكتىڭ اراسىنداعى تەڭدىك تۋرالى ەشتەڭە جازىلماعاندىعىن العا تارتىپ، ايەل ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى دەكلاراتسيانى قابىلداۋدى ۇسىندى.
بۇل دەكلاراتسيا قابىلدانباي كەرى قايتارىلعانىمەن، ايەل قۇقىعىن قورعاۋ، فەمينيستىك قوزعالىس ارەكەتتەرىنىڭ قارقىن الۋىنا زور ىقپال ەتتى. ايەل قۇقىقتارىنىڭ تاپتالۋى الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە جالعاسىپ جاتتى.
ماسەلەن ⅩⅨ عاسىردا ا ق ش- تا زاۋىتتاردىڭ قاراپايىم ەر جۇمىسشىلارى كاسىپوداقتار ارقىلى كۇرەسۋ ارقىلى ءوز قۇقىقتارىن قورعاپ، ەڭبەك سالاسىندا ەداۋىر جەتىستىكتەرگە (جالاقىسىن كوتەرۋ، دەمالىس ۋاقىتىن رەتتەۋ ت. ب. ) جەتكەنىمەن، نەگىزىنەن ايەلدەر قىزمەت ەتەتىن توقىما ونەركاسىبى سىندى سالالاردا ەڭبەك زاڭدارى ساقتالا بەرمەيتىن. تاۋلىگىنە 8 ساعاتتىڭ ورنىنا ەكى ەسە كوپ ۋاقىت ەڭبەك ەتەتىن ايەلدەر بولدى. بۇل ايەل قۇقىعىنىڭ جەتكىلىكتى قورعالماۋى، قوعامدا قالىپتاسقان كونسەرۆاتيۆتى كوزقاراسقا دا بايلانىستى بولاتىن.
ادام ەڭبەگىن قاناۋ جانە جىنىستىق تەڭسىزدىكتىڭ دەندەي ەنۋى قوعامدا ءبىر وزگەرىستىڭ بولۋىنا العىشارت بولدى.
وسىلايشا 1857 -جىلى 8 -ناۋرىزدا نيۋ- يوركتەگى زاۋىت- فابريكالاردا قىزمەت ەتۋشى مىڭداعان ايەل جاپپاي ەرەۋىلگە شىعىپ، ون ساعاتتىق جۇمىس كۇنىن بەكىتۋ، جىلى جانە جارىق بولمەلەرمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ەرلەرمەن بىردەي كولەمدە جالاقى الۋدى تالاپ ەتتى. ايەلدەر مانحەتتەن كوشەلەرىندە تەمىر ىدىس-اياقتاردى سىلدىرلاتىپ، ءوز تالاپتارى جولىندا كۇرەسە ءبىلدى. بۇل ەرەۋىلدى امەريكالىق جۋرناليستەر «بوس ىدىس اياقتار شەرۋى» دەپ اتادى. وسى وقيعادان كەيىن 8 -ناۋرىز ايەل قۇقىقتارىن تالاپ ەتۋدە ايرىقشا ءمانى بار كۇنگە اينالدى.
8 -ناۋرىزدا شىققان ەرەۋىلشىلەردىڭ تالابى ورىندالىپ، ەڭبەكاقى كوبەيگەنى، ايەل قۇقىعىنىڭ قورعالا باستاۋى، زاۋىت- فابريكالارداعى ايەل جۇمىسشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن ارنايى كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلۋى ايرىقشا تاريحي ماڭىزى بار وقيعاعا اينالدى.
ايتا كەتەرلىگى، قوعامدا قالىپتاسقان پاتريارحالدى ستەرەوتيپتەرگە بايلانىستى ايەلدەردى كەمسىتۋ، ولاردىڭ قۇقىعىن تاپتاۋ فاكتىلەرى توقتاۋسىز جالعاسا بەردى. سوندىقتان 1908 -جىلى نيۋ- يوركتە ءدال 8 -ناۋرىزدا سوتسيال- دەموكراتيالىق ايەل ۇيىمدارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ايەلدەردىڭ جاپپاي شەرۋى باستالدى. 15 مىڭعا جۋىق ەرەۋىلشى بيلىكتەن بالالار ەڭبەگىن پايدالانۋدى دوعارۋ، ايەلدەردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ جانە ايەلدەردىڭ سايلاۋ قۇقىعىن تالاپ ەتتى. پوليتسيانىڭ ەرەۋىلشىلەردى سۋمەن اتقىلاۋى، ولاردى كۇشپەن تاراتۋعا تىرىسۋى ناتيجەسىز اياقتالىپ، بالا جانە ايەل قۇقىقتارىنا قاتىستى وڭ وزگەرىستەردىڭ ورىن الدى. 1910 -جىلى دانيا استاناسى كوپەنگاگەندە وتكەن جۇمىسشى ايەلدەردىڭ ەكىنشى حالىقارالىق كونفەرەنسياسىندا گەرمانيا سوتسيال- دەموكراتيالىق پارتياسى ايەلدەر توبىنىڭ ليدەرى كلارا تسەتكين ايەلدەردىڭ ەرلەرمەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي تەڭدىگى جولىنداعى كۇرەسىنە ارنالعان حالىقارالىق كۇندى اتاپ ءوتۋ قاجەتتىگىن ۇسىنعان بولاتىن. 1911 -جىلدان باستاپ ەۋروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتىندە، كەيىننەن الەمنىڭ وزگە ەلدەرىندە، كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى قازاقستاندا دا 8 -ناۋرىز ايەلدەردىڭ حالىقارالىق مەرەكەسى رەتىندە اتالىپ وتە باستادى. قازىرگى تاڭدا ايەلدەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسى حالىقارالىق دەڭگەيدە رەسمي قۇجاتتارمەن بەكىتىلگەن، مويىندالعان. الايدا ونى ءىس جۇزىندە تولىق قولدانىسقا ەنگىزۋ الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ءالى دە كوپ جۇمىستى تالاپ ەتەدى.
قازاقستانداعى ايەلدەر ماسەلەسى
قازاق حالقىنىڭ داستۇرىندە اتا-انانى سىيلاۋ جانە قىز بالانى قۇرمەتتەۋ تۋرالى وسيەتتەر، ونىڭ تاجىريبە جۇزىندەگى جارقىن مىسالدارى كوپ. حالقىمىزدا ايەلدەرگە ارنالعان ارنايى كۇن بۇرىن بەلگىلەنبەسە دە كۇندەلىكتى ومىردە سىيلاستىق ءداستۇرى جالعاسىپ كەلدى. الايدا كەيدە جاپپاي بولماسا دا, ارا-تۇرا كەزدەسكەن پوليگاميا، قىزدى ءوز كەلىسىمىنسىز ۇزاتۋ سىندى تاريحي فاكتىلەر ايەلدىڭ، قىز بالاسىنىڭ قۇقىعىن تاپتاۋدىڭ مىسالى رەتىندە اتالىپ، سىنالىپ تا كەلەدى.
قازاقستاندا زاڭ جۇزىندە ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى جەتكىلىكتى قورعالعان، ءتيىستى نورماتيۆتىك- قۇقىقتىق بازا بار جانە ونى قامتاماسىز ەتۋشى جۇيە دە جولعا قويىلعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق- دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا قىزمەت ەتەدى.
گەندەرلىك ساياسات، ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءرولىن، بەلسەندىلىگىن كۇشەيتۋ باعىتىنداعى جۇمىس مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىلۋدا. 2009 -جىلى 8-جەلتوقساندا «ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارىنىڭ جانە تەڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەرى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2005 -جىلعى 29-قاراشاداعى № 1677 جارلىعىمەن «2006-2016 -جىلدارعا ارنالعان گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسى»، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2016 -جىلعى 6-جەلتوقسانداعى № 384 جارلىعىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى 2030 -جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياسات تۇجىرىمداماسى» قابىلداندى.
وسىعان وراي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى 2030 -جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياسات تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا بىرنەشە كەزەڭنەن تۇراتىن (2017 - 2019 -جىلدار، 2020 - 2022 -جىلدار، 2023 - 2030 -جىلدار) ءىس-شارالار جوسپارى قاراستىرىلعان. جاڭا تۇجىرىمدامادا شەشىم قابىلداۋدىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە ايەلدەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ، گەندەرلىك الشاقتىقتى بارىنشا ازايتۋ، ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن جويۋ، وتباسى فۋنكتسيالارىن ورىنداۋدا ەرلى- زايىپتىلار قۇقىقتارىنىڭ، مۇمكىندىكتەرى مەن مىندەتتەرىنىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ بارلىق تۇرلەرىنە مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى قالىپتاستىرۋ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ومىردە كەمسىتۋشىلىككە، گەندەرلىك اسسيمەترياعا جول بەرمەۋ، گەندەرلىك ءوزىن- ءوزى تانۋدى قالىپتاستىرۋ جانە قوعامداعى گەندەرلىك ستەرەوتيپتەردى جويۋ، بارلىق ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني، ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتاردى جىنىسىنا قاراماي تەڭ قولدانۋدى قامتاماسىز ەتۋ، بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ، ولاردىڭ ءتاني، زياتكەرلىك جانە رۋحاني دامۋىنا جاردەمدەسۋ، گەندەرلىك ساياسات سالاسىنداعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ، سونداي-اق ونى حالىقارالىق ستاندارتتارعا, بۇۇ، تدم جانە ەىدۇ ۇسىنىمدارىنا سايكەس كەلتىرۋ، ەندەرلىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ بويىنشا ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ ءىس-قيمىلىن ءتيىمدى جوسپارلاۋ جانە ۇيلەستىرۋ ءۇشىن تەتىكتەر مەن جاعدايلار جاساۋ، بيلىكتىڭ اتقارۋشى، وكىلدى جانە سوت ورگاندارىندا, مەملەكەتتىك، كۆازيمەملەكەتتىك جانە كورپوراتيۆتىك سەكتورلاردا شەشىمدەر قابىلداۋ دەڭگەيىندەگى
ايەلدەردىڭ %30 وكىلدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ماتەريالدىق اكتيۆتەرگە (جەر، مۇلىك، كاسىپورىندار، ج ك جانە باسقا) يە ايەلدەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، ەڭبەك نارىعىنا, قارجىلىق جانە باسقا دا رەسۋرستارعا تەڭ قولجەتىمدىلىك جاساۋ ارقىلى ايەلدەردىڭ ەكونوميكاعا ارالاسۋىن كەڭەيتۋ، ايەلدەر كاسىپكەرلىگىن دامىتۋ تەتىكتەرى ارقىلى اۋىلدىق جەرلەردە ايەلدەرگە نىسانالى قولداۋ كورسەتۋ، وتباسى جانە گەندەرلىك ساياساتتى عىلىمي- ادىستەمەلىك قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋ جانە حالىقتى ۇزدىكسىز جالپىعا ورتاق گەندەرلىك ساۋاتتاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ورتاشا جالاقىسىنداعى گەندەرلىك الشاقتىقتى قىسقارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن شارتتاردى قامتاماسىز ەتۋ، مەملەكەتتىك جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىنە گەندەرلىك تاسىلدەردى ەنگىزۋ تۇرعىسىنان ساراپتاۋ مەن باعالاۋ جانە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى ازىرلەۋدە ولاردى ەسەپكە الۋ، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ايەلدەردىڭ قاتىسۋىن كەڭەيتۋ سياقتى باسىمدىقتار العا قويىلعان.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ پارمەنىمەن پارلامەنت پەن جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ اراسىندا ايەلدەر مەن جاستاردىڭ ۇلەس سالماعى ارتتىرىلدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ VII شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىنىڭ اشىلۋىندا سويلەگەن سوزىندە «ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتارعا بىلىكتى، ابىرويلى ادامدار كەلدى. بۇعان پارتيالىق تىزىمدە ايەلدەر مەن جاستار ءۇشىن 30 پايىزدىق كۆوتا بەلگىلەۋ ارقىلى قول جەتكىزدىك» دەگەن بولاتىن.
قورىتا كەلگەندە، قازاقستاندا ايەل قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ، گەندەرلىك تەڭدىك ساياساتىن ىسكە اسىرۋ باعىتىندا قىرۋار جۇمىستار اتقارىلۋدا. ونىڭ ناتيجەسى دە قوعامداعى ءتۇرلى سالالاردا كورىنىس تاۋىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى جانە بۇل ءۇردىس الداعى ۋاقىتتا دا جۇيەلى تۇردە جالعاسا بەرمەك.