ۇلجان پارماش قىزى: قازاق راديوسى - قازاق مادەنيەتىنىڭ بەل ومىرتقاسى
- ۇلجان اپاي، قازاق «مىڭنىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل» دەيدى. ءسىزدىڭ اتىڭىزعا قانىق حالقىڭىز، ءومىربايانىڭىزدان حابارسىز ەكەنى انىق. ەندەشە، اڭگىمەنى وزىڭىزبەن تانىسۋدان باستاساق...
- مەن 1947 -جىلى جامبىل وبلىسى جۋالى اۋدانى ىنتىماق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. سول وڭىردەگى شاقپاق اتا اۋىلىندا ساعىندىقوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن الماتىداعى ونەر ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونى 1970 -جىلى ءارتىس بولىپ ءبىتىردىم عوي. سول جىلدان باستاپ قازاق رەسپۋبليكالىق راديوسىندا 40 جىل ديكتور بولىپ قىزمەت ەتتىم.
- دەمەك ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرە سالا، بىردەن راديوعا كەلگەن ەكەنسىز عوي؟
- ءيا، رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن كەلەتىن حابارلارمەن قوسا، ونەر، تاعى دا باسقا سالا جايىندا راديوكومپوزيتسيالار جاسايتىن ەدىك. ول - ۇلى جىراۋ جامبىل جابايەۆ، قازاق توپىراعىنان شىققان اسا تانىمال ساياسي جانە مادەنيەت قايراتكەرى ءىلياس وماروۆ، قازاقتىڭ بەتكە ۇستار اقىندارى مۇقاعالي ماقاتايەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، الاشتىڭ ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى، حالىق باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلى، جازۋشى- اۋدارماشى قۇرمانبەك ساعىندىقوۆ، تاماشا عالىم ءمۇسىلىم بازاربايەۆ، جاسىنداي جارق ەتكەن باۋىرجان ۇسەنوۆ، جازۋشى دۇكەنباي دوسجان جانە تاعى باسقا دا تالانت يەلەرى جايلى «قالامگەر» حابارى بويىنشا جاسالعان راديوكومپوزيتسيالار ەدى. وسى ەڭبەگىمنىڭ ارقاسىندا قازاقستان مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ بىرنەشە مارتە «قۇرمەت» گروموتاسىمەن ماراپاتتالدىم، حالىقارالىق جامبىل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندىم، تەلەراديو بايقاۋىنىڭ «التىن جۇلدىز» يەگەرى، جەزتاڭداي ديكتور انۋاربەك بايجانبايەۆ اتىنداعى جانە اقىن ءابدىراشتىڭ جاراسقانى اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى بولدىم. بۇگىنگى تاڭدا ءوزىم تۋىپ- وسكەن جۋالى اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتانىپ وتىرمىن.
- ءبىر سوزبەن ايتقاندا ەلىمە ەتكەن ەڭبەگىم ەلەندى دەيسىز عوي؟
- ارينە، حالقىڭا قىلعان قىزمەتىڭ ەرتە مە كەش پە باعالانباي قويمايدى.
- ەندى اڭگىمە ارناسىن قىرىق جىل عۇمىرىڭىزدى ارناعان قاسيەتتى قارا شاڭىراققا قاراي بۇرساق... - قازاق راديوسى مەن ءۇشىن وتە قاستەرلى ۇعىم. ويتكەنى سانالى عۇمىرىمنىڭ 40 جىلعا تاياۋ ساليقالى ساتتەرىنىڭ دەنى وسى ۇيىمنىڭ قاسيەتىن سارالاۋدان تۇرادى. وزىنە دە تابانى كۇرەكتەي 100 جىل تولىپ وتىر. بۇل ءبىر عۇمىر ءۇشىن كوپ ۋاقىت كورىنگەنىمەن، تاريح ءۇشىن ءاپ- ساتتىك مەرزىم. اشارشىلىقتىڭ اشى زاپىرانى، قۋعىن- سۇرگىننىڭ قىم- قۋىت سوقپاقتارى، الاپات سوعىستىڭ وكپەك جەلى - ءبارى دە وسى راديو ارقىلى ەلگە جەتىپ جاتتى. ءبارى دە تاسپالانعان تاريح.
- دەمەك، راديو - زامان تىنىسى، ءداۋىر ءۇنى دەيسىز عوي؟
- ءدال سولاي. ونىڭ ءبىر عانا «التىن قورىنىڭ» ءوزىن الايىق. كىمدەردىڭ ءۇنى، كىمدەردىڭ داۋىسى جوق دەيسىز؟ ! سول داۋىستار مەن اۋەندەر ءبىزدىڭ بۋىننىڭ، كەيىنگى تولقىننىڭ جۇرەگىنە جاقىن ۇندەر بولدى. ميلليونداردىڭ مىندەرى - قازاق راديوسى - رەسپۋبليكا مادەنيەتىنىڭ بەل ومىرتقاسى، ۇكىلى ءۇنى. سۋساپ وتىرعان حالىقتى اعىل- تەگىل حابارعا، جاڭالىققا قاندىرعان باستاۋ بۇلاعى. ول دۇنيەگە كەلگەن كەزدە قازاق ءالى تۇگەل ساۋاتتى دا ەمەس، حات تانىمايتىندار، قاعاز ۇستامايتىندار كوپ ەدى. ونداي قاۋىم ءۇشىن راديو تەك جارشى بولىپ قانا قويماي، اعارتۋشى دا بولا ءبىلدى.
- ءسىز راديوعا كەلگەن سوناۋ 70-جىلدار بۇل قارا شاڭىراق قازاق رۋحانياتىنىڭ مارقاسقالارى ات باسىن تىرەر اقورداسى ىسپەتتى ەدى؟
- ءال- فارابي بابامىز ءوز تراكتاتتارىنىڭ بىرىندە «ۇلى داڭق ەشقاشان قۇلامايتىندارعا ەمەس، قۇلاي ءجۇرىپ ءوز اياعىنان قايتا تۇرعاندارعا كەلەدى» - دەگەن ەكەن. سول سەكىلدى ۇلتتىق اقپاراتتىڭ قاستەرلى ورداسى - قازاق راديوسى دا ءتۇرلى كەزەڭدەردە ەلمەن بىرگە باسقا تۇسكەن ناۋبەتتى كەشىپ، ەلمەن بىرگە ەڭسە كوتەرىپ وتىردى عوي. جاڭا ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي، وسىناۋ قاسيەتتى شاڭىراقتىڭ بيىك مىنبەرىنە جىر الىبى جامبىل، قارا ءسوزدىڭ قايىعى مۇحتار اۋەزوۆ، قازاق عىلىمىنىڭ اتاسى قانىش ساتبايەۆ، كۇي پەرىشتەسى دينا، ەلىمىزدىڭ داڭقتى ۇلدارى باۋىرجان مومىش ۇلى، مالىك عابدۋللين، كۇمىس كومەي كۇلىش، ت. ب. قاتارلى ۇلت مۇددەسى جولىندا ايانباي تەر توككەن حالقىمىزدىڭ كوپتەگەن اياۋلى ۇل- قىزى ءجيى كوتەرىلىپ، كوكەيكەستى سوزدەرىن كوپشىلىككە ارنادى.
اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ، اتاقتى ءانشى ەرمەك سەركەبايەۆ، تالانتتى ساحنا ساڭلاعى زامزاگۇل ءشارىپوۆا قاتارلى اعا- اپكەلەرىمىز اۋەلى كوپشىلىككە راديو- ديكتور رەتىندە تانىلعان. قازاقتىڭ نەبىر كوريفەيلەرى - زيالىلارى، اكادەميكتەر، عالىمدار، اقىن- جازۋشىلار، ارتىستەر كەلەتىن ول كەزدە. كۇندەي كۇركىرەگەن سىرباي اعانى، مۇقاعاليدى، جۇمەكەن مەن سافۋاندى، عافۋ اعانى وسى راديونىڭ ماڭىنان ءجيى كورەتىن ەدىك. ءشامشى اعا مەن ءابىلاحات ەسپايەۆ تا وسى راديودان تابىلاتىن. ءبىر قىزىعا سول كەزدە قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ءبىرىن- ءبىرى ىزدەپ جۇرەتىن. ءبىر- ءبىرىن كورۋگە، اڭگىمەلەسۋگە، سىرلاسۋعا قۇشتار بولاتىن.
- ۇلجان اپاي، راديو ارداگەرلەرى اراسىندا ەرتەدەن قىزمەت ىستەگەن جانداردىڭ ءبىرى ءوزىڭىز ەكەنسىز. ءتىپتى ايگىلى مينا اپامىزدىڭ قاسىندا دا ونشاقتى جىل بىرگە ءجۇرىپسىز. راديو تاريحى جايلى، قۇرىلعان كەزى تۋرالى ايتۋشى ما ەدى سول كەزدەگى ۇلكەندەر؟
- ءوز بولمىسىمەن ەرەسەن ءىس تىندىرىپ كەلە جاتقان بۇل قارا شاڭىراق - قازاق راديوسى - ءاربىر كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ قازاققا ەتەنە تانىس. ءار ءساتى، ءار مەزەتى ەلەۋلى وقيعالارعا تولى. تۋعان ەلىمىز ءۇشىن، ءوز انا ءتىلىمىز ءۇشىن اۋاداي قاجەت. بىلىكتى مامان عالىمدارىمىزدىڭ مۇراعاتتاردى اقتارىپ، زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە راديو ءۇنىنىڭ العاش قازاق اسپانىنا، اۋە تولقىنىنا شىققان ءساتى ناقتى انىقتالدى. سول كەزدەگى قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مەملەكەتتىك راديو اشۋ جونىندەگى قاۋلىسى 1921 -جىلعى 29 -قىركۇيەكتە قابىلدانعان ەكەن. جانە ءبىر قۋانارلىعى بۇل يدەيانىڭ باسىندا الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇر ەمەس پە؟ ! قازاق راديوسى ەل باسىنا كۇن تۋعان نەبىر اۋىر كەزەڭدەردە، اسىرەسە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا ەرەسەن ءرول اتقاردى عوي. كەڭەس اسكەرىنىڭ نەمىس- فاشيست باسقىنشىلارىمەن سوعىسىنىڭ بەتالىسىن، قيان- كەسكى ۇرىستاردىڭ حابارىن، جەر- جاھاندا بولىپ جاتقان باسقا دا جاڭالىقتاردى، قالادا دا، دالادا دا كوشە- كوشەدە وزدەرى قولدان ىلگەن باعانا باسىنداعى ءۇنتاراتقىشتار (راديورەپرودۋكتور) ارقىلى ەستىپ، ءبىلىپ وتىردى عوي ول كەزدە. سوعىستان كەيىنگى اۋىر كەزەڭدە دە راديو جۇرتقا اقپارات تاراتۋمەن عانا شەكتەلمەي، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەرتەڭگە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋمەن بولدى. مال- جاننىڭ اماندىعىنان كەيىن «نە حابارىڭ بار؟» دەپ سۇرايتىن دالا تۇرعىندارى ءۇشىن بۇل ناعىز ۇمىتىلماس وقيعا ەدى. كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالعانى تۋرالى سۋىق حاباردى دا، سول سوعىستىڭ اياقتالعانى تۋرالى قۋانىشتى حاباردى دا جۇرت جينالىپ، وسى كوشە راديوسىنان ەستىگەن.
وسىناۋ بايتاق دالانى تەك راديو عانا يگەرە الدى. سودان جىلدار وتكەن سايىن ءومىر وزگەرە بەردى. بايلانىس تەحنيكاسى دا جاڭارا ءتۇستى. كوشەدەگى راديو ەندى ءۇي- ۇيگە كىردى، توردەن ورىن الدى.
ەندى وتباسى ادامدارى بىرگە تىڭدايتىن بولدى. ال شاعىن، قولعا ۇستاپ جۇرۋگە ىڭعايلى ترانزيستورلار شىققاننان كەيىن راديو ءاربىر ادامنىڭ جەكە سىرلاسىنا، ويشا سويلەسەتىن مۇڭداسىنا اينالدى. وتكەن عاسىردىڭ عالامات داۋىستارىن ەستيتىن بولدىق. امىرە مەن يسانىڭ، كۇلاش پەن شابالدىڭ، ەرمەكتىڭ، ديكتور بايجانبايەۆتىڭ ۇندەرى حالىق قۇلاعىندا قالىپ، ساناسىنا ءسىڭدى. «التىن قوردا» قانشاما جازۋشىلاردىڭ، عالىمداردىڭ داۋىستارى، ۇندەرى سوزدەرى قالدى. باعالاي باعالاي بىلسەك بۇل جادىگەرلەر قازاق ءۇشىن باعا جەتپەس بايلىق.
- راديونى راديو ەتىپ تۇرعان - ميكروفون سەكىلدى، مەنىڭ ويىمشا.
- دۇرىس ايتاسىڭ. ميكروفون دەگەن كەرەمەت قاسيەتتى كۇش. ال راديونىڭ قاسيەتى - سەنىڭ ۇيىڭنەن ءتور ىزدەمەيدى، سەنىڭ ۋاقىتىڭدى المايدى. ونى سەن شارۋاڭدى تىندىرىپ ءجۇرىپ تە تىڭداي بەرەسىڭ. بۇل - راديونىڭ قۇدىرەتى، ەرەكشەلىگى. تىڭدايتىنىڭ - ديكتوردىڭ ءۇنى، داۋىسى.
- ديكتور دەمەكشى، ءومىر بويى ديكتورلىقپەن اينالىستىڭىز عوي، وسى تۋرالى ايتىڭىزشى؟
- ديكتور - حابار دايىنداۋشى رەداكتور مەن راديو تىڭداۋشىنىڭ اراسىنداعى دانەكەر، بار جاڭالىقتى جەتكىزۋشى ادام. جان الەمىڭىزدى باۋراپ، ادەمى سەزىمگە بولەيتىن داۋىستىڭ اسەرىنەن كوپكە دەيىن ارىلا الماي، قايتا- قايتا تىڭداۋعا قۇشتار ەتىپ قوياتىن قوڭىر ءۇن بولادى. شىعارماشىلىق دەگەنىمىز ادامعا ەشقانداي ءدارى- دارمەكتى، كۇش- قۋاتتى كەرەك ەتپەي-اق، عاجايىپ ءساتتى باستان وتكەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن، تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن تىلسىم ءبىر دۇنيە. داۋىس ىرعاعىن ورىندى پايدالانۋ، ءماتىننىڭ قاي تۇسىنا اسا ءمان بەرىلۋى كەرەك، قاي سوزگە ەكپىندى ەرەكشە تۇسىرگەن دۇرىس، وسىنىڭ بارىنە اسا زەيىن قويىپ، تارازىلاپ المايىنشا، حاباردىڭ بار بولمىسىن تىڭدارمانعا جەتكىزۋ قيىن. ديكتورلىق - جاسىرىناتىن جەرىڭ جوق، ەل الدىنداعى كاسىپ. اسا جاۋاپكەرشىلىگى مول، قيىن دا، قىزىقتى ەڭبەك.
ءسال ءمۇلت كەتسەڭ كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن قالدىرۋىڭ مۇمكىن. ءارى ونى كىرپياز تىڭداۋشى كەشىرە دە بەرمەيدى. جاراتۋشى يەمىز ادامزات بالاسىنا دارىن با، الدە قابىلەت پە، ايتەۋىر ءبىر نارسەگە بەيىم قاسيەت سىيلايتىن سەكىلدى. راديو ديكتورلارىنىڭ سويلەپ تۇرعان داۋىسىن عانا ەستىپ، سول داۋىس ارقىلى ساناڭىزدا بەينە جاسايسىز، ويشا سۋرەت سالاسىز، مىنەز- قۇلقىن سارالايسىز. داۋىس ەرەكشەلىگى سول - ءبارى ءبىلىنىپ تۇرادى.
داۋىس ارقىلى ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ءبىر مۇشەسىندەي ساعىنا قاۋىشاسىز. ءوزىم بالا كەزىمدە وسى اسەم ىرعاق پەن سۇيكىمدى ۇندەردى تىڭداپ وتىرىپ، وزدەرى دە كەلىستى، ادەمى ادامدار شىعار دەپ ويلايتىنمىن. كەيىن ءبىلىم الىپ، ەسەيىپ، راديو ۇيىنە ديكتورلىققا قىزمەتكە ورنالاسىپ، بارىمەن تانىسىپ، كوزىم جەتكەنى - شەتىنەن داۋىستارى سەكىلدى ادەمى ادامداردى كوردىم.
- راديوديكتورلىققا قابىلاۋدا قانداي تالاپ قويىلاتىن ەدى؟
- راديو بولسىن، تەلەارنا بولسىن ول كەزدە اسىرەسە ديكتورلىققا جايدان- جاي قابىلداي سالمايدى. «ديكتور - راديونىڭ ايناسى» دەيتىنى دە سودان بولار. ونىڭ دا اسا جاۋاپتى، جوعارى تالاپ، تالعام، كەز كەلگەننىڭ ءتىسى باتپايتىن كۇردەلى شارتتارى بولاتىنى بەلگىلى. قاي جىلدارى بولماسىن راديو ءۇيىنىڭ ەسىگىن يمەنە اشىپ، ميكروفونعا قورقا- قورقا جاقىنداعان جاستاردىڭ الدىڭعى اعا- اپكەلەردەن كورگەنى، تۇيگەنى - ۇلكەن مەكتەپ ەدى. ولار - انۋاربەك بايجانبايەۆ، مامبەت سەرجانوۆ، مىرزابەك قۋاتبايەۆ، اپايلار - مينا سەيىتوۆا، قاتيرا ازىمبايەۆا، سارا ومارحودجايەۆا، جاڭىل ءبىرجانوۆا، جانەل اسقاروۆالار. ءبىز وسى مەكتەپتەن ۇيرەنگەن ەدىك. الدىڭعىلار سالعان سوقپاقپەن جۇردىك. ءومىر ساباقتارى ۇيرەتتى.
ول كىسىلەردىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن سىيلاستىعى، نيەتتەرى ەرەكشە بولاتىن. ءبىر- ءبىرىن ەركەلەتىپ، «انەش»، «ماكە»، «ساكە» دەپ قانا سويلەيتىن ەدى. وسى ۇلكەندەردىڭ ىشىندە سۇراپىل سوعىسقا قاتىسقان تەك انۋاربەك اعا بولاتىن. سانسىز ۇرىستىڭ بىرىندە باسىنداعى كاسكاسىن وق تەسىپ، اۋرۋحاناعا تۇسەدى. ۇزاق ەمدەلىپ، ەلگە 1943 -جىلى قايتادى. سول كەزدە الماتىنىڭ كىشكەنتاي راديو ۇيىندە حابار جۇرگىزىپ تەك مينا اپاي عانا وتىرادى. سول جىلدارى حالىققا العاشقى حابارلاردى جەتكىزگەن - مينا سەيىتوۆا اپامىز. سوعىس كەزى عوي. انۋاربەك اعا جۇمىس ىزدەپ راديو ۇيىنە كەلەدى. سوعىس سالعان جاراسى ءالى جازىلماعان ادام اۋىر جۇمىسقا جارامايدى. ەڭ وڭتايلىسى وسى بولار دەپ ميكروفون الدىنا وتىرىپ، ءماتىن وقۋدى باستايدى. مينا اپام جيىرما جاستاعى جارالى جاۋىنگەرگە ىزەتىن جاساپ، جۇمىسقا قابىلدانعانىن ايتىپ وتىراتىن.
- راديو ارداگەرلەرىنىڭ اڭگىمەسىنەن مينا سەيىتوۆا اپامىز جايلى ءجيى ەستيمىز. ول كىسىنىڭ احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جيەن كەلىنى ەكەنىن دە بەرتىن بىلدىك. جالپى مينا اپامىز جايلى ايتىپ بەرىڭىزشى؟
- مارقۇم مينا اپامىزبەن سەكسەنىنشى جىلدارعا دەيىن - ون جىلداي قىزمەتتەس بولدىم. قازاق راديوسىنىڭ وركەندەۋىنە بارلىق كۇش- جىگەرىن جۇمساعان كىسى ەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە، ءتىپتى ءار كۇنى راديو ۇيىنە كەلىپ، ءبىر عانا كونسەرت جۇرگىزىپ كەتەتىن. ۇنەمى اقىلىن ايتىپ وتىراتىن.
«سەنى تىڭداپ وتىرعان جاننىڭ ساناسىنا جەتكىزىپ، اسىقپاي، ءاربىر ءارىپتى دوڭگەلەنتىپ وقۋعا تىرىسىڭدار. ورناتقان جەرىنە قورعاسىنداي قۇيىلا قالاتىن اسەم ەستىلەتىن، ورنىقتى ءسوز بار دا، قىلپىلداپ ۇشىپ كەتكەلى تۇرعان تورعايداي ۇشقالاق ءسوز بار. سەندەردى راديوتىڭدارمان «ءۇن دارابوزدارى» دەپ قابىلدايدى. ۇلگى الادى» - دەيتىنى ەسىمدى. ءيا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمىن، دۇنيەتانىمىن، وسكەلەڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. سول كەزدە بۇل ءبىزدىڭ قاسيەتتى بورىشىمىز بولعان ەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!