«قۇرمانجان داتقا» قانداي فيلم؟
راسىندا، كينو يندۋسترياسى ەڭ اۋەلى يدەولوگيالىق قۇرال جانە تابىس كوزى.
«بارلىق ونەر ءتۇرىنىڭ ىشىندە ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى - كينو» دەپ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا پرولەتاريات كوسەمى ۆ. لەنين تەگىن ايتقان جوق. ياعني كينو مادەنيەتى ارقىلى مەملەكەتتىك يدەولوگيانى ورىستەتۋگە، ەڭ باستىسى قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن وتارلانعان سانانى رۋحاني كەمباعالدىقتان ارىلتىپ، بۇقاراعا ءوزىنىڭ بايىرعى ۇلتتىق- تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ تەتىگى دەپ قاراعان ءجون.
اسىرەسە، وتاندىق كينەماتوگرافيادا ۇلتقا تىرەك بولعان تاريحي تۇلعالار وبرازىن سومداۋ - دارا ەتنوس ءۇشىن تاپتىرماس ولجا. بۇعان مىسال 2014 -جىلى قىرعىز اعايىندار تۇسىرگەن «قۇرمانجان داتقا» فيلمى. وسى ورايدا، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى جوعارىداعى پىكىرى ارقىلى وتاندىق كينو ءوندىرىسى مەن اتالمىش سالا ماماندارىنا وي تاستاپ، باعىت سىلتەپ وتىرعانى انىق.
سادىق شەردىڭ شەدەۆرى
ءبىزدىڭ وتاندىق كينو سالاسىنىڭ ماماندارى الەمدىك ماسشتابتاعى فيلم ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 50 ميلليون ا ق ش دوللارى كەرەك دەگەندى كوپ ايتادى. بۇل از اقشا ەمەس. عالامدىق كينو سالاسىندا قاتىپ قالعان تاعى ءبىر قاعيدات بار. وندىرىلگەن تۋىندى كەتكەن شىعىندى اقتاۋى ءتيىس.
بۇل الەمدىك كينو ءوندىرىسىنىڭ الپاۋىتتارى گولليۆۋد پەن بولليۆۋد ءۇشىن قالىپتى جاعداي. بۇل ەكى مونوپوليستىڭ كەسىرىنەن شاعىن مەملەكەتتىك (ءبىزدىڭ «قازاق فيلم» سياقتى) نەمەسە ەتنوفيلم قۇرىلىمدارى تۇنشىعىپ جاتىر. وعان سەبەپ كوپ. قازاقستاندىق كينوسەناريست سماعۇل ەلۋبايدىڭ پايىمىنا جۇگىنسەك، امەريكالىق كينوگەرلەردىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىگى مەن وقيعانى يگەرۋدەگى شەبەرلىگىنە ءبىز 100 جىلدا جەتە المايمىز. ونىڭ سىرتىندا گولليۆۋدتىق ستاندارت الەم حالىقتارىنىڭ ميىن جاۋلاپ العان.
سول سەبەپتى، بيىك مەجەگە كوزى ۇيرەنىپ، كوڭىلى سىڭگەن بۇقارا باسقا ءجۇردىم- باردىم دۇنيەلەردى مەنسىنە قويمايدى. ياعني الەم حالىقتارىن امەريكالىق رەجيسسەرلەر تاربيەلەپ جاتىر. بۇل ۇساق ۇلتتار ءۇشىن زور ءقاۋىپ. بۇدان قۇتىلاتىن جول دارا ەتنوسقا ءوزىنىڭ تاريحىن، دارا تۇلعالارىن گولليۆۋدتىق بولماسا دا، سول مەجەگە ىڭعايلاستىرىلعان فيلم جاساۋ ارقىلى امەريكالىق «تاربيەدەن» الشاقتاتۋ. ياعني كينو ارقىلى حالىققا ءوز تاريحىن، ءوز بولمىسىن، مادەنيەتىن، جەكە ەتنوس رەتىندەگى ەرەكشەلىگىن، ەڭ باستىسى بۇل عاسىرعا دەيىن جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتپەي ساقتاپ كەلگەن نازىك يىرىمدەرىن (سالت- ءداستۇرى، ونەرى، مىنەزى ت. ب. ) سۇيىنشىلەپ كورسەتۋ.
جوعارىدا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتىپ وتىرعانى وسى. ونىڭ سىرتىندا قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى ۇلتتىق كولوريتى مىعىم تاريحي تۋىندىنى ىسىراپشىلدىققا ۇرىنباي ازعانا قارجى جۇمساپ تۇسىرۋگە بولاتىنى جايلى ەسكەرتىپ وتىر. مىسالى، قىرعىز اعايىندار «قۇرمانجان داتقا» فيلمىن تۇسىرۋگە بار- جوعى 1,4 ميلليون دوللار جۇمساعان.
- بولىنگەن قارجىنىڭ 200 مىڭىنا (دوللار) زاماناۋي تەحنيكالىق جاراق ساتىپ الدىق. ويتكەنى بۇل فيلمدى حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا تۇسىرۋگە بۇرىنعى كەڭەستەن قالعان جابدىقتار جارادى بولدى. ياعني ءتۇسىرۋ اۋماعى كەڭ، جيىلىگى اۋقىمدى كورىنىستەردى تاسپالاۋ ءۇشىن ساپاسى اسا قۋاتتى قۇرالدار قاجەت بولدى. تاعى 200 مىڭ دوللار گوسپروداكشن، ياعني فيلمدى مونتاجداۋ، وڭدەۋ- ارلەۋ جۇمىستارىنا جۇمسالدى. بۇل ىستەر پەتەربوردا اتقارىلدى. جوعارىداعى 400 مىڭدى الىپ تاستاڭىز. سوندا قولىمىزدا 1 ميلليون دوللار قالدى. وسىدان100 مىڭ دوللار كاسكادەرلەرگە جۇمسالدى. 100 دوللار سالىققا تولەندى. سودان كەيىن ماسسوۆكادا ويناعان 600-700 ادامعا قىرعىز اقشاسىمەن 40 مىڭ سوم تولەدىك. قىسقاسى، از عانا قارجىنى جەتكىزدىك، - دەيدى تۋىندىنىڭ رەجيسسەرى سادىق شەر- نياز رەسەيلىك اقپارات كوزدەرىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
بىزدە شە؟.. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قىرعىز تۋىندىسىمەن قارايلاس فيلم «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» تۋىندىسىن تۇسىرۋگە 11 ميلليون ا ق ش دوللارى جۇمسالعان ەكەن. تۇسكەن پايدا - 1 ميلليون 800 مىڭ دوللار. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءدال وسى سياقتى ەشقانداي كينو مۇنداي قارجى تاپقان جوق دەيدى. ال قىرعىز اعايىنداردىڭ «قۇرمانجان داتقاسى» ءالى كۇنگە دەيىن تابىس كوزىنەن اجىراعان جوق. ايىر قالپاقتى تۋىسقاندار اراسىندا «سادىق شەردىڭ شەديەۆرى» دەگەن اتقا يە بۇل فيلم نەسىمەن قۇندى دەگەنگە جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
«الاي حانشايىمى» اتانعان ايەل
فيلمنىڭ باس كەيىپكەرى قۇرمانجان ماماتباي قىزى ومىردە بولعان ءھام قىرعىز حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن تۇلعا. قىرعىزستاندىق تاريحشى تۇرسىناي ومۇرزاكوۆانىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ايەل 1811 -جىلى قازىرگى وش قالاسىنا جاقىن جەردەگى وركە قىستاعىندا تۋعان ەكەن. رۋى - مۋنگۋش ىشىندە جاپالاق دەيتىن اتالىقتان. الاي ولكەسىن مەكەندەگەن قىرعىزدارعا قامقورلىق جاساپ، جۇرتتىڭ قامىن جەگەندىكتەن تاريحتا «الاي حانشايىمى» («الاي تساريتساسى» ) اتانعان. دەمەك بيىل بۇل حانشايىمنىڭ تۋعانىنا 210 جىل تولىپ وتىر.
1862 -جىلى كۇيەۋى الىمبەك داتقا ساراي بۇلىگى كەسىرىنەن ءولتىرىلىپ، داتقالىق بيلىك قۇرمانجاننىڭ قولىنا كوشەدى. ياعني ول 1863 -جىلى بۇقار ءامىرى سەيىت مۇزاففار مەن قوقان حانى قۇداياردىڭ ۇكىمىمەن «داتقا» اتاعىنا يە بولعانى جايلى دەرەك بار. وسى تۇستا ورتالىق ازيادا پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتى كۇش الىپ، ورىستار تاراپىنان جەرگىلىكتى حالىققا اسكەري كۇش قولدانۋ ءۇردىسى كەڭ ەتەك العاندىقتان، قۇرمانجان اۋەلى قىرعىز حالقىن قوقاندىقتاردىڭ قىسپاعىنان قۇتقارىپ، زەڭبىرەگىن سۇيرەتىپ جەتكەن ورىستاردىڭ ويرانىنان امان الىپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسقان ادام.
فەرعانا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى ك. ك. ابازا: «بىردە قۇدايار حان الايلىق كوشپەندى قىرعىزدارعا سالىق سالماقشى بولدى. ءبىراق بۇعان قۇرمانجان داتقا جول بەرمەي، قايتا قوسىمشا جەڭىلدىكتەر بەرۋ جونىندە كەلىسىمگە كەلۋىنە ءماجبۇر ەتكەن» دەپ جازسا، (ابازا. ك. ك. «زاۆويەۆانيە تۋركەستانا»)، «تۇركەستانسكيە ۆەدوموستي» اپتالىعىنىڭ 1878 -جىلى جارىق كورگەن كەزەكتى سانىندا: «قوقان حاندىعى جويىلعاننان كەيىن پولوت حاننىڭ كوتەرىلىسىنە دەم بەرۋشى قىرعىزدار ابدىلدابەك پەن ونىڭ ىنىلەرى بااتىربەك، مامىتبەك، اسانبەكتەر ورىستارعا قارسى كوتەرىلىس باستادى. بۇل قوزعالىستىڭ باسىندا قۇرمانجان داتقا تۇردى» دەگەن دەرەك بار.
قايران انا پاتشا اسكەرىنە قارسى كوتەرىلگەنى ءۇشىن ۇلى قامشىبەكتى رەسەيلىك جازالاۋشىلار كوز الدىندا دارعا اسىپ جاتقاندا اراشا تۇسپەگەن. ۇلىم ءۇشىن تىزە بۇكسەم، قىرعىز ەلىنىڭ تىزە بۇككەنى دەپ ەسەپتەسە كەرەك قايسار انا. قايتا ۇلىنا قايرات بەرىپ: «اجالعا تىكە قارا» دەپ ايقايلاپتى. وسى ءىسى ارقىلى گەنەرال م. د. سكوبەليەۆپەن كەلىسىپ، كوتەرىلىسشىلەردى جازالاماۋ، تۇتقىنداردى بوساتۋ، بوسىپ كەتكەن ەلدى قايتارۋ، الىم- سالىقتى ازايتۋ، دىنگە شەك قويماۋ تۋرالى 7 ءتۇرلى شارت جاساسقان. قىسقاسى، ۇلىن اجالعا بەرىپ، حالقىن امان الىپ قالعان. بۇل وقيعا كينودا كەرەمەت بەينەلەنگەن. ءتىپتى ءفيلمنىڭ وزەگى وسى دەسە دە بولادى.
قۇرمانجان داتقانى 1906 -جىلى رەسەي ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى كارل گۋستاف ەميل ماننەرحايم (كەيىن فينليانديا ەلىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى) بىرنەشە پوزيتسيادا فوتوعا تۇسىرگەن. بۇل فوتولاردى تاريحشى انۆاربەك حاسانوۆ تاشكەنت ارحيۆىنەن تاۋىپ اكەلىپ، ناتيجەسىندە حانشايىمنىڭ انىق كەلبەتى بەلگىلى بولىپ، ول قىرعىزدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى- سومىنا بەدەرلەندى. 1907 -جىلى 1-اقپاندا 95 جاسىندا قۇرمانجان داتقا دۇنيەدەن قايتقان تۇستا «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتى 16-اقپانداعى سانىندا «تساريتسا الايا» دەگەن اتپەن كولەمدى قازاناما جاريالاعان ەكەن.
تاريحتان تامىر تارتقان تۋىندى
- بۇل فيلمدە حالقىمىزدىڭ داستۇرىنە، مادەنيەتىنە قىلداي قيانات جاسالعان جوق، سونىمەن قاتار وقيعا جەلىسىن شيراتۋ ارقىلى ءجۇز جىلدىق تاريحتى شىمىرلاتىپ سىيدىرعان ەرەكشە تۋىندى بولدى، - دەيدى رەجيسسسەر سادىق شەر- نياز. راسىندا سولاي. ال فيلم كوتەرگەن تاقىرىپقا كەلەر بولساق، قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ««قۇرمانجان داتقا» قىرعىز حالقىنىڭ ءار كەزەڭدىك تاريحىن قامتىعان جانە وتە جوعارى دەڭگەيدە تۇسىرىلگەن تۋىندى» دەگەن باعاسىنان اسىرىپ نە ايتپاقپىز.
سول سياقتى، قىرعىز تۋماسى، تالانتتى ءارتىس ءازيز بەيشەناليەۆ: «حالىق تاريحتان تىرەك ىزدەيدى. سوندىقتان، تاريحي جانرداعى كينو قازاقتا دا، قىرعىزدا دا سۇرانىسقا يە. «قۇرمانجان داتقا» - تاريحي فيلم. بۇل كورەرمەن ءۇشىن ەرەكشە تارتىمدى. حالىق قۇرمانجان مەن الىمبەك داتقانىڭ بويىنان ۇلتتىڭ نامىسى مەن رۋحىن ىزدەيدى. رەجيسسەرلەر حالىقتىڭ قالاعانىن كينو تىلىندە زەردەلەگەندە حالىقتىڭ رۋحى اسپانداپ كەتتى» دەگەن جۇرەكجاردى ءسوزىن ايتىپتى.
فيلم كوپتەگەن شەتەلدە كورسەتىلدى. رەسەيدە وتكەن پرەمەراسىندا اتاقتى رەجيسسەر، ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ۆلاديمير مەنشوۆ، بۇل تۋىندى - تاريحي وقيعا مەن رەجيسسەرلىك شەبەرلىك ءۇنسىز جىمداسقان كەرەمەت كوركەم وقيعالار ءورىمى، دەپتى.
ال امەريكالىق اكتريسا شەرون ستوۋن «MaximoTV» ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «بۇل ءفيلمنىڭ «وسكاردى» يەلەنۋگە ۇلكەن مۇمكىندىگى بار. وتە كەرەمەت تۋىندى. تەرەڭ ماعىناسى بار تاريحي فيلم. ماعان بۇل ءفيلمدى كورۋگە شاقىرۋ كەلگەندە، «سۋبتيترلى ءۇش ساعاتتىق فيلم جونىندە نە ويلاماقپىن؟» دەگەن وي كەلگەن- ءتىن. ءبىراق فيلم مەنى باۋراپ الدى، ءاربىر مينۋتى وزىنە تارتادى. مەن ونىڭ اسەمدىگىنە تامساندىم. بۇل فيلمدى كورۋگە كەڭەس بەرەر ەدىم.
بۇل شابىتتاندىراتىن فيلم. بۇل فيلم كوز تارتادى، كوستيۋمدەرىنىڭ تۇستەرى، قورشاعان ورتا، ءبارى كەرەمەت. مەن بۇل فيلمدى ەڭ جاقىن دوستارىممەن بىرگە وتىرىپ، قايتا تاماشالادىم. دوستارىمنىڭ ءبىرى جارناما اگەنتتىگىنىڭ يەسى ەدى. ول فيلم كورىپ وتىرعان ساتتە «و توبا، بۇل فيلم ماعان قانشاما يدەيا بەردى؟!»، دەپ تامساندى...» دەيدى گولليۆۋد جۇلدىزى.
فيلمنىڭ الەمدىك پرەمەراسى 2014 -جىلى تامىزدا ءوتتى. سودان بەرى ءوز كورەرمەندەرىن ەش جالىقتىرعان جوق. حالىقارالىق ارەنادا بەدەلدى باعاسىن دا الىپ جاتىر. سونىڭ كەيبىرىنە توقتالار بولساق:
فيلم مونرەال حالىقارالىق كينوفەستيۆال باعدارلاماسىنا كىردى؛
2016 -جىلى ماسكەۋدەگى «كارو» كينوتەاترلار جەلىسىندە كورسەتىلدى؛
2014 -جىلى وسكار سىيلىعىنا «شەتەل تىلىندەگى ۇزدىك فيلم» اتالىمى بويىنشا ۇسىنىلدى؛.
2015 -جىلى تەگەراندا وتكەن 33-حالىقارالىق «فادجر» كينوفەستيۆالىندە تورەشىلەردىڭ ارنايى Golden Flag جۇلدەسىمەن ماراپاتتالدى؛
2015 -جىلى كاليفورنيادا وتكەن تيبۋرون حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندە باس جۇلدە جانە ەڭ جاقسى وپەراتورلىق جۇمىسى ءۇشىن بەرىلەتىن سىيلىقتى جەڭىپ الدى... تاعىسىن تاعىلار.
ءتۇيىن ءسوز
ءسوزىمىزدى تۇيىندەپ ايتار بولساق، گولليۆۋد تۋىندىلارى ارقىلى ءبىز حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق- تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرا المايمىز. ۇلتتىق بولمىستى جەتىلدىرەتىن «قۇرمانجان داتقا» سياقتى فيلمدەر. بۇل تۋىندىدا ءجۇز جىلدىق تاريحي وقيعالار تىزبەگى باياندالۋىمەن قاتار، حالىقتىق ەتنوگرافيا: قازانى كۇيمەن ەستىرتۋ، قوناق كۇتۋ ت. ب. بەينەلەنگەن. ياعني رەجيسسەر ⅩⅨ عاسىرداعى ءومىر سالتىن كەرەمەت كورسەتە بىلگەن. ەكىنشىدەن، فيلمدە مىنەز بار. اسىرەسە قۇرمانجان داتقانىڭ «قىرعىز توسەكتە جاتىپ ولمەيدى» دەگەن ءسوزى نەمەسە شەكارا اسىپ بارا جاتقان ۇلىنىڭ «مەن قايدا بولمايىن، مەنىڭ جۇرەگىم مىنا تاۋلاردىڭ اراسىندا» دەپ ماڭ دالانى جاڭعىرتىپ، ءۇن تاستاۋى ەرىكسىز سانانى تەربەپ، رۋحتى وياتادى. دەمەك، اتالمىش تۋىندىدا، ەرلىك رۋح پەن حالىقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى ارپالىسى كەرەمەت كورىنىس تاپقان.
وسى ورايدا، مەملەكەت باسشىسى ماقالاسىندا «مەن قۇزىرلى ورگاندار مەن وتاندىق تەلەارنالارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن مىندەتتى تۇردە تاريحي تاقىرىپتارعا باعىتتاۋدى تاپسىرامىن» دەگەنىن حالقىمىزدىڭ رۋحىن وياتاتىن، تاريحي تاقىرىپتا تۋىندىلار جاساۋ كەرەك دەپ تۇسىنگەن دۇرىس. بۇل ماقساتتا جاقسى شارۋالار اتقارىلادى دەگەن سەنىمدەمىز!
بەكەن قايرات ۇلى