بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك - بۇگىن ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ كوشباسشىسى، ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستىڭ نەگىزگى تۇلعاسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.

ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان (1870-1937) - كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، عۇلاما عالىم، ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن سالۋشى ءارى كوسەمى، قازاقتىڭ تۇڭعىش ساياسي پارتياسىن ۇيىمداستىرۋشى جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى.

ول XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى ەرەكشە تۇلعا، ۇلت-ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليتسيست، عالىم، اۋدارماشى، بىلىكتى ساياساتكەر، ءبىلىمدى ادەبيەتتانۋشى، تۇڭعىش ەنتسيكلوپەديست. ول بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنداعى قارقارالى ۋەزىنىڭ توقىراۋىن بولىسى، قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا تەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تارايتىن تورە تۇقىمى.

ارعى اتاسى اتاقتى كوكجال باراق. قازاقتىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى بوكەي حان وسى كوكجال باراقتىڭ بالاسى. بوكەيدەن باتىر، ودان مىرزاتاي، ودان ءاليحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد. ءاليحان بوكەيحان بىرەگەي تالانت يەسى بولدى.

وسى قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن ءبىر ارناعا قوسىپ، مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن ايانباي تەر توكتى. تاريحشى پروفەسسور مامبەت قويگەلدى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاعدىرىن قازاق ۇلتىنىڭ ومىرىنەن ءبولىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ايتادى.

«ول سەبەبى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوسەمى بولاتىن. كەز كەلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ كوسەمىنىڭ تاعدىرى وسىلاي قايعىلى اياقتالعان. ءتىپتى، رەسەي اۋماعىنداعى ۇلتتاردىڭ ءاليحان بوكەيحان سياقتى كوسەمدەرىنىڭ تاعدىرى باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى»، - دەيدى ول.

1886 -جىلى ول ومبىعا كەلىپ، جەرگىلىكتى 4 جىلدىق تەحنيكالىق ۋچيليشەگە «پانسيونەر» بولىپ قابىلداندى.

ول 1890-1894-جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. وسى جىلدارى ول بارلىق ستۋدەنتتىك قوزعالىستارعا بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، اسىرەسە سولشىلداردىڭ كوزقاراسىنا بەيىم بولدى.

ءا. بوكەيحان رەسەي جاندارمەريا باسقارماسىنىڭ نازارىنا العاش رەت ستۋدەنت بولعان جىلدارى-اق ىلىگىپ، «ساياسي سەنىمسىزدەردىڭ» قارا تىزىمىنە الىندى. ءاليحان بۇل تىزىمنەن پاتشا وكىمەتى كۇيرەپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعان جىلدارى دا - 1937-جىلدىڭ قىرقۇيەگىندە «حالىق جاۋى» بولىپ اتىلىپ كەتكەنگە دەيىن دە شىققان جوق.

ءاليحان بوكەيحانتىڭ بەلسەندى ساياسي قيمىلدارى پاتشا وكىمەتىن سەسكەندىرىپ، ونى قازاق دالاسىنان الاستاپ، سامارا قالاسىنا جەر اۋدارادى. الەكەڭ، وندا 1908-1917-جىلدارى تۇرىپ، قازاق قوعامىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن قول ۇزبەي «قازاق» گازەتىنە «قىر بالاسى» دەگەن اتپەن ەل تىرشىلىگىنىڭ وتكىر دە تۇيتكىل ماسەلەلەرىنە دەن قويعان ماقالالار جازادى.

اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ، وڭتايلى ساياسي احۋالدى قالت جىبەرمەي پايدالانىپ قازاق ەلدىگىنىڭ دەربەستىگى ءۇشىن بەلسەنە قيمىلدايدى.

1917-جىلدارى شىلدە جانە جەلتوقسان ايلارىندا وتكەن جالپى قازاقتىق سيەزدەردى ۇيىمداستىرىپ، وندا «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرۋعا قول جەتكىزەدى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعالىعىنا سايلانادى. ازامات سوعىسى جىلدارى قازاق حالقىنىڭ اق پەن قىزىلدىڭ تەكە تىرەسىندە تەكتەن-تەككە قوساق اراسىنا كەتپەۋىنە كۇش سالادى. وسى باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىلەدى.

كەڭەس كەزەڭىندە وكىمەت ورىندارى قازاقستاندا تۇرعىزباي، ماسكەۋدە ۇستايدى، ساياساتپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. جاڭا جاعدايعا بايلانىستى، بۇرىنعى الاش زيالىلارى وزدەرىنىڭ كۇرەسكەرلىك جولىن ءوز حالقىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن وقۋلىقتار جازىپ، فولكلورلىق ءار ءتۇرلى جيناقتار شىعارىپ، عىلىممەن شۇعىلدانىپ، اۋدارمالارمەن اينالىسىپ، قازاق شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋدا باسقا جۇرتتىڭ وزىق مادەني تۇرلەرىن پايدالانۋدىڭ جولدارىن كورسەتىپ ناسيحاتتاۋعا باعىتتايدى.

كەڭەس ورىندارى ءاليحان بوكەيحانعا تىنىشتىق بەرمەي، 20- جىلدارى ەكى رەت تۇتقىنداپ، وندا امالسىز بوساتىپ، اقىر اياعىندا 1937-جىلدىڭ ناۋقانىندا قاندى شەڭگەلگە الادى.

«ەشكىمنىڭ ءاليحانعا بار ما ءسوزى، دەمەيدى قانداي قازاق ونى وڭ كوزى. سەمەي تۇرسىن، جەتى وبلىس - بار قازاقتان، تالاسسىز جەكە- دارا تۇر عوي ءوزى»، - دەپ س. تورايعىروۆ ايتقانداي، ءاليحان بوكەيحان ءارقاشان دا قازاق جۇرەگىندە جەكە دارا تۇلعا بولىپ قالا بەرمەك.


سوڭعى جاڭالىقتار