قازاق ەملەسى: مەكەن- جاي ما، مەكەنجاي ما
«زات پەن قۇبىلىستى اتايتىن كۇردەلى سوزدەر ورفوگرافيادا ءۇش ءتۇرلى تاڭبامەن بەرىلەدى: بولەك جازۋ، دەفيسپەن جازۋ جانە بىرگە جازۋ. بولەك جازۋ - سويلەمدە ءسوز ماعىناسىنىڭ دەربەستىگىن بىلدىرەتىن، تىركەستە سىڭاردىڭ تۋرا ماعىنادا تۇرعانىن بىلدىرەتىن ورفوگرافيالىق تاڭبا. دەفيس/قوسارلىق - كۇردەلى ءسوز سىڭارلارىنىڭ تەڭدىگىن جانە جاقىندىعىن بىلدىرەدى جانە بىرگە جازىلۋدىڭ الدىنداعى پروتسەستى بىلدىرەتىن سىڭارلاردى قوسۋشى ورفوگرافيالىق تاڭبا. ال بىرگە جازۋ - كورشى سىڭارىمەن بىرىگىپ قانا تولىق ماعىناعا يە بولاتىن، ءسوزجاسام پروتسەسىن بەكىتەتىن ورفوگرافيالىق تاڭبا»، - دەيدى فيلولوگ.
سونىمەن، بىرگە، بولەك، دەفيسپەن تاڭبالانۋ - ءسوز ماعىناسىنداعى ۇدەرىستەردى - ماعىنالىق جىلجۋ، اۋىسۋ، جالپىلانۋ، تارىلۋ سياقتى وتە باياۋ پروتسەستەردى تاڭبالاماي تۇرا المايتىن ەملەدەگى جازۋ تۇرپاتى، دىبىستىق ەمەس گرافيكالىق بەلگى.
«بىرىككەن سوزدەر - ءسوزجاسامنىڭ ءبىر ءتاسىلى. قازاق تىلىندەگى بىرىككەن سوزدەر تابيعي جولمەن بىرىگەدى جانە جاساندى جولمەن بىرىكتىرىلەدى. تابيعي جولمەن بىرىگەتىندەر ءسوزجاسامدىق اينالىمدا ۇنەمى قوزعالىستا بولادى. مىسالى: قولدىڭ سىرتىنان كيەتىن قابى <قولعا كيەتىن قابى <قولدىڭ قابى <قولقابى <قولقاپ <قولعاپ سياقتى پروتسەستەردەن «جىلداپ وتكەن» بىرىككەن سوزدەر قازاق تىلىندە بارشىلىق .
سوندىقتان قازاق تىلىندە بىرگە نەمەسە بولەك جانە دەفيس ارقىلى جازىلاتىن سوزدەردىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ ەكىنشىسىنە اينالىپ جاتاتىن پروتسەستەر توقتامايدى. ەملە سوزدىگى ونى كەيدە تىركەپ ۇلگەرەدى، كەيدە تىركەلمەيدى، ءبىراق جازۋ تاجىريبەسىندە نورماعا اينالىپ وتىرادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى مامان.
قازاق تىلىندە بىرنەشە كۇردەلى اتاۋدىڭ قۇرامىندا قايتالانىپ، ماعىنالىق دامۋعا ءتۇسۋى، ءسويتىپ بىرىككەن ءسوز جاساۋدىڭ ءبىر جولىنا اينالعان سىڭارلار بار. ولار نەگىزىنەن سوڭعى سىڭار بولىپ كەلەدى. جانە الدىڭعى سىڭارمەن بىرىككەندە عانا زات نە ۇعىم اتاۋى بولادى. ونداي سىڭارلار مىنالار: ارالىق، ارا، ىشىلىك، قۇمار، جاندى، تانۋ، تانىم، جاي، حات، اقى، قاپ، باۋ، توي جانە ت. ب.
«كوپشىلىك «مەكەنجاي ءسوزىن دەفيسپەن جازامىز با الدە بولەك جازامىز با؟» دەپ سۇرايدى. قازىرگى قازاق ەملەسىندە جاي ءسوزى تەك مەكەنجايدا ەمەس، قوناقجاي، ەرۋجاي تىركەسىنەن باستاپ، ەگىنجاي، ورىنجاي، جاعاجاي، ساياجاي، اۋەجاي، جىلىجاي، كەمەجاي، قونىسجاي (مەكەنجاي، ورىن)، پاناجاي (ۋاقىتشا باسپانا)، تۇراقجاي سوزدەرىندە بىرگە جازىلادى.
بۇل ءسوز قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءسوز ساپتامىندا «بەلگىلى ءبىر مەكەن، ورىن، تۇراق» جانە «ءۇي، عيمارات» ماعىناسىندا جۇمسالدى جانە جۇمسالىپ كەلەدى. مىسالى، «اۋىلدىڭ ارعى شەتىندە ەداۋىر وقشاۋ تۇرعان جاتاعان جالعىزباستى ءدۇريا كەمپىردىڭ جايى» (ءا. تارازي، «قۇيرىقتى جۇلدىز» ) دەگەندە ءۇي، قورا- قوپسى، بولسا، باۋ- باقشاسىمەن قوسا اتاعانى. بۇل قولدانىس جالپى ماعىنادا جۇمسالا كەلە، الدىنان انىقتاۋىشتى تالاپ ەتە باستادى. بۇلاردىڭ العاشقىسى مەكەن ءسوزى بولدى. ءبىراق جاي مەن مەكەن ءسوزى سينونيمدەس بولعاندىقتان قوسارلاما قوس ءسوز تۇرىندە 70-جىلداردىڭ ورتاسىنان بەرى دەفيس ارقىلى جازىلىپ كەلدى (مەكەن- جاي). ءبىراق سوڭعى سىڭار كومەكشى ماعىناعا كوشە باستادى. ءسويتىپ، مەكەن- جاي ءسوزى 2000 -جىلداردىڭ باسىنان بىرەسە دەفيسپەن، بىرەسە بىرگە جازىلا كەلە، ەملە سوزدىگىندە بىرگە جازىلۋى زاڭداستىرىلدى»، - دەيدى ق. كۇدەرينوۆا.
بۇل ءسوزدىڭ جالپى ماعىنادان كومەكشى ماعىناعا، ءسوز جاسايتىن قىزمەتكە كوشۋى تەك مەكەن- جاي سوزىندە ەمەس، قوناقجاي، ەرۋجاي، ەگىنجاي سوزدەرىنەن دە كورىنگەن ەدى. مىسالى، حۇجرا شاكىرت جاتقان ءجۇز ەلۋ بار، ءۇشبۋلارى جانە باسقا قوناق جايدان. ايتۋعا زەيىنىمنىڭ حاتتا جەتپەس، كورگەندەر بەينەسىنە قالار قايران (ابۋباكىر كەردەرى، «قازاعىم» ) دەگەندە نەمەسە ءبىزدى ۇلكەن ءمولدىر كول جاعاسىنا سالىنعان اپپاق تاس سارايعا، سالتاناتتى قوناقجايعا اكەپ ءتۇسىردى (مۇحتار اۋەزوۆ، «ينديا وچەركتەرى» ).
شوقاندار دا وسى كوشەمەن ءجۇرىپ قوناق سارايعا جەتتى. ولاردى «ءاندىجان» دەپ اتايتىن قوناقجايعا ءتۇسىردى (ساپارعالي بەگالين، «شوقان اسۋلارى» ) دەگەن قولدانىستاردا قوناقجاي ءسوزى قازاق تۇرمىسىنداعى «تۇپكى ءۇي، ءتور ءۇي، قوناقتار وتىراتىن بولمەنى» جانە قازىرگى «قوناقۇيدى» اتاپ وتىر. سوندىقتان ەش كۇمانسىز بىرگە جازىلدى. سول سياقتى ەرۋجاي دا كوشپەلى قازاق تۇرمىسىنا ءتان باسپانا، «ۇزاق جولدا كەلە جاتقان كوشتىڭ ايالداعان جەرىنە تىككەن تۇراعى، باسپاناسى»، بىرگە جازىلماسا تۇسىنىكسىز بولاتىن ەدى.
«جاي ءسوزىنىڭ ادامنىڭ تۇراعى عانا ەمەس، كەز كەلگەن تۇرمىستىق ورىندى بەرۋى ەگىنجاي سوزىنەن كورىنەدى. وتىرىقشىلانعان قازاق تۇرمىسىندا «ەگىن ەگىلگەن جەر، ەگىستىكتى» ەگىنجاي دەپ اتاعان. مىسالى: مەن ۇشاق كولەڭكەسىنىڭ ەگىنجاي ۇستىنەن قالىقتاپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىن ء(ا. ءالىمجانوۆ، «ماحامبەتتىڭ جەبەسى»). كوكجيەكتەن ارايلاپ اتقان تاڭنىڭ سامال جەلى كەڭ القاپتى ايمالاپ، ەگىنجاي سارى التىنداي تولقيدى ء(ا. نۇرماعامبەتوۆ، شىعارمالار) . ول ارادا ەگىنجاي، اققان بۇلاق، مول شابىندىق بار (ش. ايمانوۆ، «قىران تۋرالى حيكايا» ). بەلدەردەن اسا بەرگەندە، بىرەسە ەگىنجاي، بىرەسە تابىن- تابىن مال، بىرەسە كورىكتى سەلو الدىڭنان شىعادى (س. حايداروۆ، «ازامات كەلبەتى»).
مۇندا دا جاي ءسوزى جالپى، كومەكشى ماعىنادا تۇر. ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ، قازاق سوزىندە ءجيى قولدانىلاتىن ادرەس، پلياج، تەپليتسا، اەروپورت، داچا، ستويانكا سياقتى ورىس سوزدەرىن قازاقشا اتاعاندا ءسوزجاسامنىڭ وسى ۇلگىسىنە سالىپ، مەكەنجاي، ورىنجاي، جاعاجاي، ساياجاي، اۋەجاي، جىلىجاي، كەمەجاي، قونىسجاي، پاناجاي تۇراقجاي دەپ بىرگە جازىلعان جاڭا سوزدەر جاسالدى جانە ولار بەلسەندى قولدانىلىپ ءجۇر. جانە جاڭا قازاق ەملەسى بويىنشا اتالعان سوزدەردىڭ بارلىعى بىرگە جازىلادى»، - دەدى قۇرالاي كۇدەرينوۆا.
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى