قازاق ۇرشىعىنىڭ قۇدىرەتى
بۇل ءسوزدى تۋرا دا، اۋىسپالى دا ماعىناسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1920-1938 -جىلدارداعى قازاققا اكەلگەن اشارشىلىق، اتىپ- اسۋ، قۋعىنداۋ زۇلماتىنا قاتىستى ايتسا بولادى.
وسى جىلدارى كەڭەس وكىمەتى قازاق حالقىنىڭ قانىن سۋداي اعىزىپ قويماي، اسكەر رۋحى، ەكونوميكا قۋاتى، وتباسىن اسىراۋدىڭ تۇراقتى كوزى بولىپ وتىرعان ءتورت تۇلىك مالىن ايۋاندىقپەن قىرىپ جاتقان كەز بولاتىن. بولشەۆيكتەردىڭ كوز قۇرتىن جەگەن ۇشسا قۇستىڭ قاناتى تالاتىن ۇلان- بايتاق قازاقتىڭ كەڭ جەرى مەن ونىڭ استىنداعى تابيعي كەن بايلىعى ەدى.
قازاق جەرىن يەمدەنۋ ماقساتىندا اۋەلى، قازاق حالقىنىڭ كوزىن جويۋ كەرەك بولىپ، گولوشەكين مەن ميرزوياندار «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇرانمەن قازاقتىڭ اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى اتا كاسىبى - مال شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ ساياساتىمەن سىلتاۋراتىپ تارتىپ الىپ، اياۋسىز قىرىپ جاتتى.
سول كەزدە، عايىپتان تايىپ گەرمان ەلى، ياعني ا. گيتلەر كەڭەس وكىمەتىنە تۇتقيىلدان سوعىس اشتى. ا. گيتلەر اشقان سوعىس كەڭەس وكىمەتىنە ءوز جاۋىزدىقتارىن بەتىنە باسقانداي قازاق ۇلتى مەن ونىڭ ءتورت تۇلىك مالىنا ولاردى ءزارۋ قىلدى. وسى سوعىستا اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان قازاق قولونەرى - قازاق ۇرشىعى سوعىستىڭ كادەسىنە جارادى. بۇل تابالاۋ ەمەس.
بۇل ءبىزدىڭ اتا- بابامىزدىڭ ارۋاعى بار ەكەنىنىڭ، بابا مۇراسىن قاسيەت تۇتا بىلگەن ۇلت كيەسىنىڭ دالەلى ەدى. ءيا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق ۇرشىعى ماڭىزدى قۇرىلعىعا اينالادى دەگەن كەڭەس اسكەرىنىڭ ويىنا كىرىپ شىقپاعان ەدى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟
سەبەبى سول الەمدى شارپىعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا باتىستىڭ بەت قاراتپاس قىزىل شۇناق ايازىنان جاۋىنگەرلەرگە قاراپايىم قازاق انالارى مەن بالالارى توقىعان جىلى كيىم قورعانىش بولسا، ونى يىرگەن قازاق ۇرشىعى ەدى.
سول كەزدە، ۇرشىق تۇرمىستىق قۇرالدان اسكەري قۇرىلعى قىزمەتىن اتقاردى دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. 1941 -جىلى سۇراپىل سوعىس باستالعاننان 1945 -جىلعا دەيىن قازاقتار بەس جىل بويى قوي باعىپ، ونىڭ ءجۇنىن قىرقىپ، ءجۇندى ساباپ، تاراپ-ءتۇتىپ، زۋالاپ، شۇيىركەلەپ ۇرشىق كۇشىمەن ءيىرىپ ءجىپ جاساي ءبىلدى. ءسويتىپ، مايدان شەبىندەگى قانشا ميلليون جاۋىنگەردى جىلى كيىممەن، شۇلىق، قولعاپ، شالىمەن قامتاماسىز ەتتى.
ادامزاتقا جان توزبەس اۋىرتپاشىلىق اكەلگەن الەمدىك سوعىسقا قازاقتار ەكى ميلليون جۇپ، ياعني ءتورت ميلليونداي قولدان توقىلعان جىلى كيىم جىبەرگەن. كەڭەس وكىمەتى ءوزى قىرىپ تاستاعان ۇلت الدىندا، بۇل ءالى ءوز باعاسىن الۋدى كۇتىپ وتىرعان ماسەلە.
«مالدىڭ جايىن باققان بىلەدى» دەمەكشى، ءتورت تۇلىك مالدىڭ باعۋى مەن جايۋىن، كوبەيتۋ تەحنولوگياسىن بىلەتىن قازاقتار بولماعاسىن، ورىنباسار اپانىڭ ايتۋىنشا، سوعىس جىلدارى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارى اجەلەرگە دەيىن قوي باعۋعا شىققان. «كوكتەم شىعا ءتورت- بەس جاستاعى بۋىنى قاتپاعان جاس بالالار قوزى كوگەندەپ، قوي باعۋعا شىقتى. ولار ويىن مەن كۇلكى دەگەندى ۇمىتتى. كەشكە ۇيگە كەلە اس ىشۋگە شامالارى كەلمەي ۇيىقتاپ كەتەتىن» دەپ، ەسكە الادى كەيۋانا.
بولشەۆيكتەردىڭ ۇلتقا جاساعان زۇلمات كەسىرى بالانى دا ايامادى. ولاردىڭ ساۋاتسىزدىعى مەن وزبىرلىعى سونشا، جىلى كيىم توقۋعا دەيىن ءجىپ دايىنداۋ قانشاما پروتسەستەن وتەتىنىن بىلمەگەن. ودان مالدىڭ ءجۇنىن قىرىقتىقتان وتكىزۋ الدىندا سۋعا توعىتىپ تازارتىپ بارىپ، قوي قىرىقتىققا جىبەرىلەتىنىنەن بەيحابار بولعان. كوكتەمگى جۇمىستاردان كەيىن كۇزگى جۇمىستار قازان ايىندا باستالعان. بريگاديرى اتپەن ءجۇرىپ كەشكە قاراي «جۇمىسقا شىعىڭدار» - دەپ، تەرەزەنى تىقىلداتىپ بەلگى بەرەتىن ەدى»، دەيدى ورىنباسار اپا.
ۇلكەن ءبىر ۇيگە جينالعان كەمپىر، بالا- شاعا اۋەلى، جازدا قىرقىلعان قوي ءجۇنىن جۋىپ كەپتىرەدى. جاسوسپىرىمدەر جاعى ونى ءتۇتىپ تازالاسا، اجەلەر زۋالاپ، شيىرۋعا بەرەدى ەكەن. دايىن زۋالانى ۇرشىقشىلار توبى تالماي ءيىرىپ، توقىماشىلارعا وتكىزەدى. جاس قىزدار مەن كەلىندەر يىرگەن جىپتەن جاۋىنگەرلەرگە ارناپ ءتورت ساۋساقتى قولعاپ، مالاقاي، ءشالى، شۇلىق توقىعان. مىنە، بۇل قازاق حالقىنىڭ تىلداعى ەرەن ەڭبەگىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. بەس جىل بويى ەڭبەك اقىمىزعا ازعانا بيداي الۋشى ەدىك» - دەپ ەسىنە الادى ورىنباسار اپا. ولار جايىلىمدا، فەرما باسىندا ساۋعان ءسۇتتى سول جەردە مايدان شەبىنە تىكە جونەلتىپ وتىراتىن. ولاردىڭ كوكەيىندە بىر عانا ماقسات - جاۋىنگەرلەر جاۋراپ قالماي، اش قالماي جاۋعا تويتارىس بەرسە دەگەن ماقسات تۇرعان. سول سەبەپتى ءبىز تىلدا ءجۇرىپ جان اياماي جاۋمەن كۇرەسكەن ەدىك»، دەيدى ورىنباسار اپا.
ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا ورىنباسار اپا بالقىبەكوۆا تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن توعىز- ون جاستاعى قىز ەكەن. ول اقمولا وبلىسى، نۇرا اۋدانى نۇرا وزەنىنىڭ بويىن جاعالاي قونىستانعان بايىردان وسى ولكەدە تۇرىپ كەلە جاتقان قازاقتار وتباسىندا تۋىپ- وسكەن. ايگىلى «دۋدار-اي» انىندەگى ورىس قىزى ءماريام جاگور قىزى مەن قازاق جىگىتى دۇيسەن تۋىپ- وسكەن اۋىلدا تۋعان.
قازاق حالقى ادامزات دامۋى ءۇشىن كەرەك دۇنيەنى ءاردايىم جاساپ كەلەدى، ءبىراق ونى دابىرالاعان ەمەس. باسقاسىن ايتپاعاندا، قازاق تۇرمىسىندا پايداسىنا جاراپ كەلگەن ۇرشىق قۇرالى - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كەڭەس اسكەرىنە مۇلتىكسىز قىزمەت ەتتى. مۇنى كەزىندە كەڭەس اسكەرى ەلەگەن جوق. سول قازاقتىڭ قۇدىرەتتى ۇرشىعى بۇل كۇنى ەل ەسىنەن شىعىپ، ۇمىت بولىپ بارادى. سوعىستا جەتى- سەگىز تانكى جويعان جاۋىنگەرگە ەرلىگى ءۇشىن ماراپات بەرەدى ەكەن.
ال قازاق ۇرشىعى مىڭ ەمەس، سان ميلليون جاۋىنگەردى امان الىپ قالدى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. قاراپ تۇرساق، دامىلسىز اينالعان جەر سياقتى قازاق ۇرشىعىندا قازاق دەگەن ۇلتتىڭ عانا ەمەس، الەم سوعىسىنىڭ، سول سوعىستا جازىقسىز شەيىت بولعان، امان ورالعان سان ميلليونداعان ەر ازاماتتىڭ تاريح- تاعدىرى تۇر.
ايتپاعىم، قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس، ۋكراينا، وزبەكستان جانە تاعى باسقا ەلدەر بىرىگىپ، قازاق ۇرشىعىنىڭ سول سوعىس تىلىندا جاساعان ەرەن ەڭبەگىنە ەسكەرتكىش قويسا قۇبا- قۇپ بولار ەدى. ءبىز ۇمىتپاۋعا ءتيىس نارسە بولسا، ول - قازاق ۇرشىعىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇجىلىك سوعىستاعى ەرلىگى دەر ەدىم.
ءزۇبايرا اكىموۆا، جۋرناليست