وسى جۇرت بوريس شنيتنيكوۆتى بىلە مە ەكەن؟
انكارادا قازاق وتە از، ساناۋلى ادام عانا، ونىڭ ىشىندە جەردە (التاي- باركول) تۋعان ادامدار دا ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەدى. فەرحات مىرزا وسى ۇلكەن كىسىلەرمەن سۇحباتتاسىپ، ءوزىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبى «باركول قازاقتارىنىڭ ءتىلى» بويىنشا ماتەريالدار جيناۋمەن بولدى.
كورشىمىز ءھام تۋىسقان اعامىز ۇيادان قاجى ءبوشجان ۇلى، ايەلى زايىپ قاجى بەلبەۋ قىزى سياقتى جاسامىس كىسىلەر قازاق ءتىلىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن جۇتقان ادامدار، ولەڭ كىتاپتىڭ ءبىرتالايىن جاتقا ايتىپ، وزدەرى دە ولەڭ قيىستىراتىن اقىنجاندى كىسىلەر ەدى. اكەم مارقۇم ءجۇنىس راقي ۇلى (1922-2014) سوناۋ باركولدە جۇرگەن كەزىنەن سول كەزدەگى قازاق قوعامىنا تانىمال مولدالاردان ءدارىس العان، توتەشە ساۋاتى بار، اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ولەڭ سوزدەرىن جاتقا ايتاتىن، قازاقتىڭ كونە تىلىنە باي كىسى ەدى. فەرحات مىرزا وسى كىسىلەرمەن ءجيى كەزدەسىپ، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، سەمانتيكاسى تۋرالى سۇراق سۇراپ، جازىپ وتىراتۇعىن. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە، اكەم تۇرىكشەگە شورقاق بولعاندىقتان، مەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءتىلماش سياقتى بولىپ، ءوزىم دە بىلگەن نارسەلەرىمدى ايتىپ وتىرۋشى ەدىم.
فەرحات مىرزا ەكى جىلداي كەلىپ ءجۇردى، قولىندا داپتەرى مەن يىققا ءىلىپ جۇرەتىن ۇلكەن ديكتوفونىمەن. شىنىمدى ايتسام، قازاق ءتىلىن وسى كىسىگە ۇيرەتە ءجۇرىپ، ءوزىمنىڭ دە كوزىم اشىلدى، بۇرىن ءمان بەرمەگەن نەمەسە ءتىپتى بىلمەگەن تالاي نارسەنى بايقادىم، ءتۇسىندىم. ءتىلدى ءۇي ىشىندە سويلەۋ ءبىر باسقا، ال ونى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا تاقىرىبى ەتكەن ءتىل مامانىنا ءتۇسىندىرۋ جانە ونىڭ جۇزدەگەن، مىڭداعان سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ ءبىر باسقا.
فەرحات مىرزانىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى «باركولدەن قازاق تۇرىكشەسى ماتىندەرى» دەگەن اتپەن تۇرىك مادەنيەتىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى تاراپىنان 1989 -جىلى انكارا قالاسىندا جارىققا شىقتى (170 بەت).
اۆتور العىسوزىندە بىرنەشە مارتە مارقۇم اكەمە جانە ماعان العىسىن ءبىلدىرىپ ەدى، بۇل - مەن ءۇشىن ۇلكەن دارەجە، زور باقىت. قازاق ءتىلىنىڭ، كەڭەس وداعىنىڭ بار كەزىندە، شەتەلدە زەرتتەلۋىنە جانە عىلىمي كىتاپ بولىپ شىعۋىنا قوسقان ءبىر تامشى ۇلەسىمدى ءالى كۇنگە ماقتان ەتەمىن.
فەرحات تامير مىرزا ناعىز عالىم ەدى، ءوزىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىپتارىنا ابدەن دايىندالىپ، سۇراقتارىن ابدەن سۇرىپتاپ سۇراپ، جاۋاپتاردى مۇقيات جازىپ وتىراتۇعىن. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەنىندە، قولىندا ءبىر سوزدىك ۇستاۋشى ەدى، باسىندا بايقاماپپىن، سوڭىنان بايقاپ، رۇقسات سۇراپ قارادىم. سويتسەم، امەريكادا شىققان قازاقشا- اعىلشىنشا سوزدىك ەكەن. سوزدىكتىڭ ءتۇپنۇسقاسى ەمەس، كسەروكوشىرمەسىنىڭ تۇپتەلگەن ءتۇرى، ەكى بەتى ءبىر بەتكە شىعىپتى. سوزدىك ماعان ۇنادى، ءوزىم اعىلشىنشا جاقسى بىلەمىن، ول كەزدە قازاقشا ەشبىر سوزدىك بولعان جوق شەتەلدە.
وسىنداي سوزدىكتىڭ بار ەكەنىنە قۋانىپ، فەرحات مىرزادان رۇقسات سۇراپ، انكارانىڭ ورتالىعىنداعى قىزىلاي اۋدانىنا بارىپ، كسەروكوشىرمەسىن جاساتىپ الدىم. ول كەزدەگى كسەروكوشىرمە جاسايتىن اپپاراتتار وتە ۇلكەن بولاتىن، تۇرىكتەر ونى «سۋلى كوشىرمە» دەيتۇعىن، كادىمگى توقىما ستانوگى سياقتى ۇلكەن جانە ىستەگەن كەزدە داۋىسى قاتتى شىعاتىن. سوزدىكتى كوشىرىپ الىپ، سول جەردەن تۇپتەتىپ الدىم، راقات. سودان بىرنەشە جىل وسى سوزدىكتى پايدالاندىم. مىنە، بۇگىنگى تاقىرىبىم وسى قازاقشا- اعىلشىنشا سوزدىكتىڭ اۆتورى بوريس شنيتنيكوۆ تۋرالى بولماق. مەن ول كىسىنىڭ جازعان كىتابىن، سوزدىگىن پايدالاندىم، قازاق ءتىلىنىڭ شەتەلدەردە زەرتتەلۋىنە بىردەن- ءبىر ۇلەس قوسقان وسى اۆتور تۋرالى بىلگەنىمدى سىزدەرگە دە ايتقىم كەلىپ تۇر، بۇل ءبىر وپا بورىشى دەپ بىلگەيسىزدەر.
بوريس نيكولايەۆيچ شنيتنيكوۆ مىرزانىڭ «KAZAKH- ENGLISH DICTIONARY» دەپ اتالعان سوزدىگى 1966 -جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا جارىق كورگەن، شىعارۋشى - ينديانا ۋنيۆەرسيتەتى. ورال- التاي تىلدەرىن زەرتتەۋ سەرياسى بويىنشا 28-توم رەتىندە شىعارىلىپتى. سوزدىكتىڭ ءالعىسوزىن اتاقتى لينگۆيست، ەتنوگراف ن. ن. پوپپە (1897-1991، Nicholas POPPE) جازعان ەكەن. ونىڭ ءوزى قيىر شىعىستا تۋعان ادام، قىتاي جانە مۇڭعۇل تىلدەرىن جاقسى بىلەتىن، كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىس تانۋ ينستيتۋتىندا مۇڭعۇلتانۋشى بولىپ ىستەگەن مامان، 1943 -جىلى سوعىس ۋاعىندا نەمىستەر جاعىنا قاشىپ كەتىپتى، ودان 1949 -جىلى امەريكاعا قونىس اۋدارىپ، قالعان ءومىرىن سول جاقتا وتكىزگەن. وسى پوپپە مىرزانىڭ جازعان العىسوزىنەن ءبىراز مالىمەت كەلتىرەيىن.
بوريس نيكولايەۆيچ شنيتنيكوۆ 1886 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگتا ومىرگە كەلگەن. اكەسى تانىمال زاڭگەر، شەشەسى بولسا اتاقتى عالىم وتتون بەتلينگكتىڭ (1815-1904) تۋعان جيەنى. و. ن. بёتلينگك - ءۇندى تىلدەرىن تەرەڭ زەرتتەپ، اسىرەسە، كونە سانسكريت ءتىلى تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىمەن عىلىمي ورتاعا ءمالىم بولعان زەرتتەۋشى. ول سونىمەن قاتار ءبىراز ۋاقىت ياكۋت (ساحا) ءتىلىن دە زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپتى، جيەنى بوريسكە اسەر ەتكەن وسى جاعى بولعان شىعار دەپ ويلايمىن.
ب. ن. شنيتنيكوۆ اتاقتى تەنيشيەۆ مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ، سانكت- پەتەربۋرگتاعى پوليتەحنيكا ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە ءبىلىم العان ەكەن. 1912 -جىلى رەسەي يمپەرياسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا وسى كۇنگى قازاقستان جەرىن دە ارالاپتى. قازاق جەرىندە وتكىزگەن ۋاقىتىندا قازاق حالقىنا، قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، قازاقتىڭ سالت- داستۇرلەرىن زەرتتەي باستاپتى.
رەسەي پاتشالىعى ساۋداگەرلىك فلوتىندا ۆلاديۆوستوك، گونگ- كونگ، لوندون سياقتى قالالاردا ساۋدا ۋاكىلى بولىپ ىستەگەن ول قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن پاريجگە، سوڭىنان 1925 -جىلى امەريكاعا قونىس اۋدارىپتى، قالعان عۇمىرىن وسى ەلدە وتكىزگەن ەكەن. امەريكادا اسكەري كارتا جاساۋ قىزمەتىندە جۇمىس ىستەگەن بوريس نيكولايەۆيچ كوپ جىلدار بويى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن جيناۋ- مەن شۇعىلدانىپتى.
1925-1959 -جىلدارى جيناعان ماتەريالدارىنىڭ ءبارىن سوزدىك ەتىپ دايىنداپ، باسپاعا ۇسىنادى. بۇل كەڭەس وداعىنان تىس ەلدەردە جيناقتالعان جانە جاريالانعان تۇڭعىش سوزدىك بولعانىمەن دە وتە قۇندى ەڭبەك. شنيتنيكوۆ مىرزا سوزدىگىن تولىق ءتامامداي الماي، 1961 -جىلى اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمادى. ولەرىنىڭ الدىندا كوپجىلدىق جان دوسى نيكولاي پوپپە سوزدىكتىڭ قالعان جەرىن جيناقتاپ، بىتىرەتىنىنە ۋادە بەرەدى. پوپپە وسى ۋادەسىن ورىنداپ، سوزدىكتىڭ قالعان بولىگىن دوكتورانت رايموند حەبەرت مىرزاعا دايىنداتقىزادى، ءوزى ءجىتى باقىلاپ وتىرادى. ءسويتىپ، اتاقتى سوزدىك 1966 -جىلى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسىنان جارىققا شىعادى.
ب. ن. شنيتنيكوۆ دايىنداعان قازاقشا- اعىلشىنشا سوزدىك وسى كۇندە دە جوعارى سۇرانىسقا يە، الەمگە ايگىلى باسپاحانالار تاراپىنان بىرنەشە رەت باسىلىپ شىققان. 1966 -جىلعى العاشقى باسىلىمى 301 بەتتەن تۇرادى. باعاسى دا ارزان ەمەس، 95$-310$ ارالىعىندا ۇسىنىستار بار. سوزدىك 2011، 2017 -جىلدارى قايتا باسىلىپ شىققان، ينتەرنەت جەلىسىنەن تاپسىرىس بەرىپ الۋعا بولادى.
مىنە، قازاق ءتىلىنىڭ شەتەلدەگى تۇڭعىش سوزدىگىنىڭ اۆتورى تۋرالى شاعىن مالىمەت وسى، دوستار. قازاق ءتىلىن زەرتتەۋگە، ونى شەتەلدىكتەرگە تانىتۋعا زور ەڭبەك سىڭىرگەن ب. ن. شنيتنيكوۆ جانە فەرحات تامير مىرزا سياقتى عالىمدارعا شەكسىز العىس ايتامىن.
مۇرتازا ءجۇنىس ۇلى، PhD، مادەنيەتتانۋشى، ءدىنتانۋشى.
23-قازان 2020 ج.، الماتى ق.
z-taraz.kz