شۋ وڭىرىندەگى اشارشىلىق
بۇكىل رەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1930 -جىلدىڭ 23-شىلدەسىندە شىققان قاۋلىسى نەگىزىندە وكرۋگتەر تاراتىلىپ، ونىڭ ورنىنا اۋداندىق اكىمشىلىك- اۋماقتىق باسقارۋ ۇيىمداستىرىلادى. وسى قاۋلىمەن جاڭادان قۇرىلعان 121 اۋدان قاتارىندا شۋ اۋدانى قۇرىلادى. ورتالىعى شۋ سەلوسى بولىپ بەكىتىلەدى. اتالعان قاۋلىنىڭ نەگىزىندە 1930 -جىلعى 17 -جەلتوقسانداعى قازاق ا ك س ر ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانە حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن بۇرىنعى الماتى وكرۋگىنىڭ قۇرامىندا بولعان شوقپار مەن مويىنقۇم اۋداندارى جانە ۆوزنەسەنسك (قازىرگى قونايەۆ اۋىلدىق وكرۋگى) سەلوسى بىرىكتىرىلىپ، شۋ اۋدانى بولىپ قايتا قۇرىلدى.
سونىمەن شوقپار اۋدانىنىڭ اۋىلدارى شۋ اۋدانىنا قوسىلعاننان كەيىن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋلار بويىنشا اكىمشىلىك كۇشتەۋ ارقىلى جۇرگىزىلە باستادى. بايلار مەن بي- بولىستاردىڭ مال- مۇلكىن تارتىپ الىپ، كولحوزعا بىرىكتىردى. اسىرا سىلتەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان قاناۋشى ساناتىندا ورتاشا داۋلەتتى شارۋالار دا تاركىلەنىپ كەتتى. ءتىپتى كەيبىر اۋىلداردا ءبىرلى- جارىم كەدەيلەردىڭ دە مالىن سىپىرىپ الدى، ولاردى تۇراقتى مەكەنىنەن كۇشتەپ جاپپاي كوشىرە باستادى. كەڭەس بيلىگىنىڭ وسىنداي سولاقاي ساياساتى شۋ وڭىرىندەگى ەل- جۇرتتى اشتىققا ۇرىندىردى.
شۋ اۋدانىندا ەلدى كولحوزدارعا بىرىكتىرۋمەن قاتار، استىق دايىنداۋ ناۋقانى دا قوسا جۇرگىزىلدى. كەڭەستىك بيلىك جوسپارلانعان استىقتى ورىنداماعان شارۋاشىلىق يەلەرى مەن جەكە ادامداردى قاتاڭ جازاعا تارتتى. سونىڭ دالەلى رەتىندە مىنا مالىمەتتەرگە نازار اۋدارايىق: «ارتىق استىعىن وتكىزبەگەنى ءۇشىن 64 باي-كۋلاك شارۋاشىلىعىنا 43367 سوم ايىپپۇل سالىندى، وعان قوسا مەملەكەتتىك قارىزداردى وتەۋدەن بولەك ولاردان 22748 سوم ايىپپۇل الىندى. سونىمەن قاتار 16 شارۋاشىلىق يەسى 1,5-2 جىلعا سوتتالىپ، 3 تەن 5 جىلعا دەيىن جەر اۋدارىلدى».
شۋ ايماعىنداعى حالىققا ۇجىمداستىرۋ بارىسىندا سەكسەۋىل، ەت، ءجۇن جانە ت. ب. مال ونىمدەرى بويىنشا تىم ۇلكەن مىندەتتەر جۇكتەلدى. ءۇستى- ۇستىنە ەت جانە ءجۇن وتكىزۋ شارالارى ءىس جۇزىندە مالدى جاپپاي قىرۋعا ۇلاستىردى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۋاكىلدەرى اۋدان كولحوزدارىنداعى ءداندى داقىلداردىڭ ءبارىن، ءتىپتى تۇقىمعا ساقتالعان قوردى دا جۇك ۆاگوندارىنا تيەپ، رەسەيگە جىبەرىپ جاتتى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ قۇقىق ورگاندارى اۋىلدارداعى باي، مولدا، بيلەرگە قارسى جازالاۋ شارالارىن كۇشەيتە ءتۇستى. وسى شارالاردى ىسكە اسىرۋ كەزىندە ءتۇرلى اسىرا سىلتەۋشىلىككە جول بەرىلدى. مۇراعات قۇجاتتارىنان الىنعان تومەندەگى دەرەكتەر سونىڭ دالەلى بولىپ تابىلادى.
«تەك 1930 -جىل ...ازىق- تۇلىك سالىعى جوسپارىن ورىنداۋدان باس تارتتى دەگەن ايىپتاۋمەن اۋداندا 65 باي جانە كۋلاك سوتتالدى، ولاردىڭ ىشىندە 40 وتباسىنىڭ دۇنيە- مۇلكى تاركىلەنۋگە ءتيىس بولدى. ال ولاردان الىنعانى 71 جىلقى، 11 تۇيە، 4 سيىر، 64 قوي، 12 كيىز ءۇي جانە 4 كىرپىشتەن سالىنعان ءۇي ەدى».
جاپپاي جازالاۋ مەن اشارشىلىقتىڭ زارداپتارى 1930 -جىلى جاڭادان قۇرىلعان شۋ اۋدانىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن شوقپار ايماعىنداعى قازاقتارعا دا كەلىپ جەتتى. الماتى وكرۋگىنىڭ تاراتىلار الدىندا عانا شوقپار اۋىلدارىنىڭ حالقى ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولىپ، باسى اۋعان جاققا بوسىپ كەتتى. اشىققان جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ باسىم بولىگى جاياۋ-جالپىلاپ كورشىلەس قىرعىز ەلىنە بەت الدى، ال قولدارىندا تاركىلەۋدەن جاسىرىپ قالعان كۇش- كولىكتەرى بار بايلار كەدەي- كەپشىكتەرىمەن، جارلى- جاقىبايلارىمەن بىرگە قىتاي استى. كەڭەس بيلىگى بوسقان قازاقتاردى ەلگە قايتارۋعا ارەكەت جاسادى. جان-جاققا قاڭعىرىپ كەتكەن كەيبىر بوسقىنداردى وكىمەتتىڭ ارنايى قۇرىلعان جاساعى جيناپ الىپ، پويىزدارعا وتىرعىزىپ، بوس قالعان ەلدى مەكەندەرگە جونەلتىپ جاتتى. 1930 -جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا-اق شۋ اۋدانىنىڭ ءار جەرىندە اشارشىلىقتىڭ بەلگىسى كەڭ ەتەك الا باستادى.
اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋدىڭ ستاليندىك مودەلى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا جالپى جۇرتشىلىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە 1931 -جىلى شۋ وڭىرىندە بيلىككە قارسى جولشىبايەۆ باستاعان كوتەرىلىستى ايتۋعا بولدى. كوتەرىلىسشىلەر 1931 -جىلدىڭ قازان ايىندا قىزىلداردان تولىعىمەن جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. بۇل سول جىلعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان جالعىز عانا كوتەرىلىس ەمەس ەدى...
عالىم م. قوزىبايەۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 1930 -جىلدىڭ باسىندا-اق كورشى ەلدەرگە شۋ وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ 60 پايىزى كوشىپ كەتكەن. باسى اۋعان جاققا بوسىپ كەتكەن ەل- جۇرت ءشوپتىڭ تامىرىمەن، وسىمدىكتىڭ جاپىراعىمەن قورەكتەنە باستايدى. كەيبىر اۋدانداردا اشىققان ادامدار يت پەن مىسىقتى جانە سارىشۇناقتى وتقا قاقتاپ جەپ، قاتقان تەرىلەردى سۋعا قايناتىپ، سونىڭ سورپاسىن ىشكەن. كونەكوز شەجىرەلى قارتتاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قازىرگى جامبىل وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اۋليە-اتا، شۋ، قورداي، تالاس، مەركى اۋداندارىندا ادام ەتىن جەۋ وقيعالارى دا بولعان.
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە 1933 -جىلدىڭ 9-ناۋرىزىندا جازعان حاتىنان ءبىر دەرەكتەردى كەلتىرەيىك:
«كوپتەگەن قالادان (اۋليە-اتا، شىمكەنت، سەمەي، قىزىلوردا جانە باسقالار) جانە تەمىرجول ستانسالارىنان ولگەن قازاقتاردىڭ ولىكتەرى سىرتقا شىعارىلۋدا. شۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى نوۆو- ترويتسكى سەلوسىندا (جاندوسوۆتىڭ مالىمەتى) كۇن سايىن دەرلىك 10-12 قازاق ولەدى، سونداي- اق اۋداننان كوممۋنيستەردىڭ 60 پروتسەنتى كەتىپ قالعان. سارىسۋ اۋدانىندا 7000 شارۋاشىلىق بولسا، ەندى ولاردىڭ 500 گە جۋىعى قالعان... باسقالارى اۋليە-اتا جانە ت. ب. اۋداندارعا قاشقان. قىرعىز جەرىنە كوشكەندەر بار. قاراشا ايىندا وسى اۋداننان جۇزدەگەن ادام وتباسىمەن بىرگە الىس اۋىلدارعا جىلجىعان» دەپ شۋ جانە باسقا اۋداندارداعى قازاقتاردىڭ باسىنا تونگەن زۇلماتتى ستالينگە جەتكىزگەن.
وسىنداي ناۋبەتتى كەزەڭدە اۋىلداستارى مەن اعايىن- تۋىستارىنىڭ قامىن ويلاپ، ولاردى اشتىقتان قۇتقارۋدىڭ امالدارىن ويلاستىرعان ازاماتتار دا بولعان. سونداي قايىرىمدى جانداردىڭ ءبىرى - نۇرمان بي. بۇل كىسىنىڭ اشىققان ەلگە جاساعان قامقورلىعى بۇگىنگە دەيىن شۋ قازاقتارىنىڭ ەسىندە ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. شۋ وڭىرىندەگى ءشىنالى باي دا اشارشىلىق جىلدارىندا قاراماعىنداعى اۋىل- ايماقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە بارىنشا كوڭىل ءبولىپ، اسىرەسە 1931-1932 -جىلدارى تۇتاس ءبىر اۋىلدى اشتىقتان قۇتقارىپ قالعانى جايىندا زۇلمات زاماننىڭ كۋاگەرلەرى بولعان، بۇگىندە جەر باسىپ، ءتىرى جۇرگەن كونەكوز قارتتار ەسكە الىپ وتىرادى. وكىنىشتىسى سول، ءشىنالى بايدىڭ بۇل ارەكەتى بيلىككە ۇناماي، 1932 -جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە سىبىرگە ايدالىپ، سوندا قايتىس بولادى.
تۇيىندەي ايتساق، اشتىق تاقىرىبىن، سونىڭ ىشىندە شۋ وڭىرىندەگى ناۋبەتتى ودان ءارى تەرەڭ زەرتتەپ، شۋلىقتاردىڭ باسىنا شۇيلىككەن قاسىرەتتىڭ اقيقاتىن اشىپ، بۇگىنگى جانە كەلەشەكتەگى وسكەلەڭ ۇرپاققا جەتكىزۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز دەپ بىلگەنىمىز ءجون.
تۇڭعىشبەك بايقۇلوۆ، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، زەرتتەۋشى- پۋبليتسيست
Egemen Qazaqstan