اۋعانستانداعى «ماڭگىلىك سوعىستى» اياقتاۋ قاجەت

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - (ستوكگولم). كەڭەس وداعى اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان شىعارىلۋىنا 32 جىل تولۋىنا وراي كابۋلدا سويلەگەن سوزىندە ەل پرەزيدەنتى اشراف گاني ماڭىزدى ماسەلەگە توقتالدى.

اۋعانستاندى كۇيرەتكەن ازاماتتىق سوعىس كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ كەتۋىنەن ەمەس، اۋعانستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن ومىرشەڭ جوسپار قۇرا الماۋىنان تۋىندادى. ا ق ش اسكەرىن ەلدەن شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرعاندىقتان، وسىدان ساباق الۋى ءتيىس.

كەڭەس وكىمەتى 1989 -جىلى اسكەرىن شىعارعاننان كەيىن دە پرەزيدەنت مۇحاممەد نادجيبۋللا باستاعان كوممۋنيستىك- ۇلتشىل رەجىمگە قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋدى جالعاستىردى. ءبىراق ىشكى تۇتاستىقتىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى نادجيبۋللانىڭ بيلىگى 1992 -جىلى رەسەي قارجىلىق قولداۋ كورسەتۋدەن باس تارتقان كەزدە تەز قۇلدىراپ، ازاماتتىق سوعىس باستالدى. سودان كەيىن، 1996 -جىلى تاليبان كابۋلدى جانە كەيىننەن ەلدى باقىلاۋعا الدى.

تاليبان بيلىگى 2001 -جىلعا دەيىن ەلدى بيلەپ تۇردى. 11-قىركۇيەكتەگى لاڭكەستىك شابۋىلدان كەيىن جۇزەگە اسقان ا ق ش-تىڭ اسكەري ءىس-قيمىلىنان سوڭ اتالعان رەجىم قۇلادى. ءبىراق بىلتىرعى اقپاندا ا ق ش-تىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ اكىمشىلىگى 20 جىلعا جۋىق سوزىلعان سوعىستى توقتاتۋ ماقساتىندا تاليبانمەن كەلىسىمگە كەلدى. ەگەر تاليبان قويىلعان مىندەتتەمەلەردى ورىنداسا، سونىڭ ىشىندە تەرروريستىك توپتارمەن بايلانىستى ءۇزىپ، زورلىق- زومبىلىقتى ازايتسا، ا ق ش پەن ونىڭ ناتو-داعى وداقتاستارى 2021 -جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن بارلىق اسكەرىن ەلدەن شىعارادى.

سونداي-اق تاليباننىڭ مامىلەگە قاتىسپاعان اۋعانستان ۇكىمەتىمەن ماڭىزدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋىنە تۋرا كەلەدى. ترامپ اكىمشىلىگى ەل ىشىندەگى بەيبىتشىلىك كەلىسىمى بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ورىندالىپ، قاقتىعىستار اياقتالىپ، اۋعانستان تەرروريستەردىڭ پاناسىنا اينالۋ قاۋپىن بارىنشا ازايتادى دەپ ۇمىتتەنگەن.

الايدا، بۇل نيەت جۇزەگە اسقان جوق. ا ق ش ساربازدارىنىڭ سانى 2000 عا دەيىن ازايعانىمەن، اۋعانستانداعى قاقتىعىستار باسەڭدەمەدى. كەرىسىنشە، ا ق ش-تىڭ باقىلاۋمەن اينالىساتىن اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، 2020 -جىلدىڭ سوڭعى توقسانىندا 2019 -جىلدىڭ وسى مەرزىمىمەن سالىستىرعاندا تاليبان جاساعان شابۋىلدار سانى ارتقان. سونىمەن قاتار قىركۇيەكتە دوحادا باستالعان اۋعانستاننىڭ ىشكى ماسەلەلەرى جونىندەگى كەلىسسوزدەر ءىس جۇزىندە ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق.

تاليباندار ا ق ش اسكەرى كەتكەنگە دەيىن قاقتىعىستى جالعاستىرۋدى جوسپارلاعان سەكىلدى. سوندا عانا ولار ۇزاققا سوزىلعان سوعىستا جەڭىسكە جەتۋى ىقتيمال. ءبىراق ەندى ا ق ش اسكەرى مەجەلى مەرزىم ىشىندە كەتپەۋى دە مۇمكىن. پرەزيدەنت دجو بايدەننىڭ اكىمشىلىگى تاليباننىڭ «ءوز مىندەتتەمەلەرىن قانشالىقتى ورىنداپ جاتقانىن» انىقتاۋ ماقساتىندا كەلىسىمدى قايتا قاراپ جاتقانىن مالىمدەدى.

بايدەن اكىمشىلىگى سونىمەن بىرگە امەريكانىڭ ناتو-داعى وداقتاستارى تۋرالى دا شەشىم قابىلداۋى قاجەت. قازىرگى تاڭدا اۋعانستانداعى ۇيىم جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانى ا ق ش ساربازدارىنان ەداۋىر كوپ. پوستكەڭەستىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، اسكەر اۋعانستاننان شىققاننان كەيىن دە ەلدەگى جانە ايماقتاعى جاعدايعا اسەر ەتۋ جوسپارىن قۇرۋ كەرەك.

ماسەلە وتە قيىن. اۋعانستان - الەمدەگى ەڭ كەدەي ەلدىڭ ءبىرى. بۇگىنگى تاڭدا اۋعانستان مەملەكەتىنىڭ كىرىسى ا ق ش-تىڭ ايماقتاعى ءتۇرلى قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنە بولەتىن قاراجاتتىڭ ۇشتەن ءبىرىن عانا قۇرايدى. ازاماتتىق قاۋىپسىزدىك سەكتورىنا بولىنەتىن قارجى تۋرالى ەشتەڭە دەمەي-اق قويالىق. (ال بۇل سوما ەۋروپانىڭ بەرەتىن قاراجاتىنىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيدى). راسىندا، ⅩⅨ عاسىردا رەسەي مەن ۇلى بريتانيا وزدەرىنىڭ «ۇلى ويىنىن» ويناعاننان بەرى اۋعانستان ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سىرتقى قولداۋعا تاۋەلدى.

ا ق ش تاراپى ءال- كايدا جانە دايش لاڭكەستەرىمەن كۇرەسۋگە كوڭىل ءبولىپ، مەجەلى مامىر ايىنا دەيىن ءبىرقاتار قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ساقتاۋعا كۇش سالاتىنداي كورىنەدى. گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حەيكو مااس بۇل ءتاسىلدى قولدايدى.

ءبىراق ماسەلە مۇنىمەن بىتپەيدى. تاليبان بۇل شەشىمدى قابىلداماۋى مۇمكىن. بۇل قاقتىعىستىڭ كۇشەيۋىنە جانە حالىقارالىق كۇشتەرگە قارسى شابۋىلداردىڭ ارتۋىنا اكەلۋى ىقتيمال. اۋعانستان كەلىسىمى جونىندەگى ا ق ش- تىڭ ارنايى وكىلى زالماي حاليلزاد وسى ماسەلەلەردى باعالاۋ ءۇشىن قازىردىڭ وزىندە جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى.

تاليباننىڭ قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ كەلىسىمىن قابىلداۋى اۋعانستان ىشىندەگى كەلىسسوزدەردىڭ ىلگەرىلەۋىنە بايلانىستى. ءبىراق ەشكىمدە ەلدەگى بيلىكتى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىمگە ناقتى كوزقاراس جوق. بۇگىنگى اۋعانستان مەن تاليبان جوسپارلاعان يسلام امىرلىگى اراسىنداعى الشاقتىق وتە ۇلكەن. ونى ءبىر ارناعا توعىستىرۋ اۋعانستانعا قاتىستى ديپلوماتيالىق پروتسەستى مۇقيات جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى.

وسى ماقساتتا ايماقتىق دەرجاۆالار، سونىڭ ىشىندە يران، رەسەي جانە قىتاي ەلدىڭ بولاشاعى تۋرالى بارلىق كەلىسسوزگە قاتىسۋى كەرەك. ءبىر- ەكەۋى اۋعانستان ىشىندەگى ساياسي ديالوگتى جەڭىلدەتۋدە بەلسەندى ءرول اتقارۋى ءتيىس. بۇل باعىتتاعى جۇمىس اۋعانستان مەن پاكىستان اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتى شەشۋدى قامتۋى قاجەت. سوندا عانا اۋعانستانداعى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ۇلكەن اسەر ەتەدى. مۇنىڭ ءبارى - نەگىزگى ماسەلەلەر. شىنىندا، قازىرگى تاڭدا رەسەي وسىعان قاتىستى باستامانى قولداپ وتىر.

اۋعانستانداعى «ماڭگىلىك سوعىستى» توقتاتۋعا بايلانىستى ا ق ش پەن الەمنىڭ باسقا تۇكپىرىندەگى قىسىم تۇسىنىكتى. ءبىراق گاني اتاپ وتكەندەي، حالىقارالىق كۇشتەردى شىعارۋ بىردەن ناتيجە كورسەتۋى ەكىتالاي. جاڭا قاقتىعىستاردىڭ باستالىپ كەتۋىنە جول بەرمەس ءۇشىن، ەڭ اۋەلى اسكەر شىعارىلعاننان كەيىنگى ماسەلەگە ءمان بەرۋ قاجەت.

كارل بيلدت، شۆەتسيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى جانە بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org

Egemen Qazaqstan


سوڭعى جاڭالىقتار