حاتتار، جىلدار، تاعدىرلار...

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، اكادەميك- جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ (1900- 1973) ⅩⅩ عاسىردا ءومىر ءسۇردى، ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرىندا دەرلىك ءونىمدى دە ونىكتى ەڭبەك ەتىپ، سوڭىنا مول ادەبي مۇرا، رۋحاني قازىنا قالدىردى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلداردا دا كوپتەگەن شىعارمالارى قايتا باسىلىپ، XXI عاسىرداعى وقىرماندارىمەن قايتا قاۋىشىپ جاتقانىنا كۋامىز. 2020 -جىلى «قازىعۇرت» باسپاسىنان جازۋشىنىڭ 10 تومدىق «تاڭدامالى شىعارمالارى» مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كوردى.

عۇمىرى مەن قالامگەرلىك بەلەستەرىنە شولۋ جاساعاندا م. اۋەزوۆ «جولى كەڭ جازۋشى» دەپ باعالاعان، ع. مۇسىرەپوۆ «ءبىر ءوزى ءبىر ەنسيكلوپەديا» دەپ سارالاعان، م. ماقاتايەۆ «ول - قازاقتىڭ بالزاگى» دەپ دارالاعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى دا وتە باي. ەگدە تارتقان شاعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە حابارلاسىپ، ءوز قولىمەن تاپسىرعان حاتتارى (1634-قور) جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بىرەر ديپلومدىق جۇمىستار جازىلعانى بولماسا، بۇل قازىنا قوزعاۋسىز جاتىر.

قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا ءوزى جولداعان حاتتارىنىڭ قوشىرمەسىن ۇقىپتى تۇردە جيناپ، وزىنە كەلگەن حاتتاردى مۇقيات ساقتاپ، ولاردى ارحيۆكە تابىستاپ وتىرعاندارى نەكەن- ساياق. 1965 -جىلى 30 -ساۋىردە باشقۇرت جازۋشىسى، دوسى ءسايفي قۇداشقا جازعان حاتىندا: «مەنىڭ «حاتتار مەن حاتتاسۋلار» دەگەن قالىڭ كىتاپ جاساۋ نيەتىم بار. سىزبەن جازىسقان حاتتاردىڭ ءبىرازىن سوعان كىرگىزبەكپىن» دەۋىنە قاراعاندا، ءدال وسى حاتتارىنىڭ جەكە جيناق بولىپ جارىق كورۋىن سابەڭنىڭ ءوزى دە ارمانداپ وتكەنى بايقالادى. ءبىز سابەڭنىڭ وسى ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا كوپ جىلدار بويى ونىڭ حاتتارىن جيناقتاپ، جۇيەلەپ، سۇرىپتاپ باسپاعا ازىرلەۋمەن اينالىستىق. بۇعان مۋزەي كەشەنىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى تياناقتى اتسالىستى. حاتتار مۋزەي قورىنان، ارحيۆتەردەن، مەرزىمدى باسىلىمداردان، رەداكتسيالاردىڭ حاتقورجىندارىنان، جەكە ادامداردىڭ قولىنان الىندى. ناتيجەسىندە، «مۇقانوۆتىڭ حاتحاناسى - پيسموتەكا مۋكانوۆا» اتتى حاتتار جيناعى (كولەمى 25 باسپا تاباق) «اقنيەت» كورپوراتيۆتىك قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن 2018 -جىلى جارىق كوردى. وعان 300 دەن اسا حاتتار ەنگەن.

بۇل كىتاپقا جيناقتالعان حاتتاردى سول ەپيستوليارلىق مول مۇرانىڭ سۇرىپتالعان ءبىر بولىگى عانا دەپ قابىلداۋ لازىم. حالىق جازۋشىسىنىڭ حاتتارى جانە وعان جەتكەن حاتتار العاش رەت حرونولوگيالىق تارتىپپەن، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان قالپى ساقتالىپ، وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىلدى. بۇل حاتتاردا تاريح قويناۋىنا كەتكەن جىلداردىڭ بوياۋ- بەدەرى دە، ۋاقىت تابىنىڭ ىزدەرى دە، قوعامدىق- ساياسي ءومىردىڭ تىنىسى دا، جەكە تۇلعانىڭ قالىپتاسۋ، ەسەيۋ كەزەڭدەرىنىڭ سۋرەتتەرى دە ساقتالعان. كەيبىر حاتتاردى تاعدىرلى دەپ تانۋعا تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، «تەڭىز تەپكىسى» («تۋلاعان تولقىندا») دەيتىن العاشقى اڭگىمەسى قىزىلوردادا كىتاپ بولىپ شىققاندا، كىتابىنا رەداكتور بولعان س. مۇقانوۆقا ع. مۇسىرەپوۆتىڭ 1928 -جىلى 18 -ساۋىردە جازعان حاتىنداعى مىنا ءبىر ويلارىنا نازار اۋدارايىقشى: «مەن ءار ءبولىمدى نىعىز تۇيمەگەندىگىمدى بىلەم. ءبىراق ونىمنىڭ وزىنە ءبىر باعا بەرمەكشى ەدىم. كوركەم ادەبيەتتە مەنىڭ ءبىر سۇيەتىن نارسەم، جالعاسى بىلىنبەي، كوبىنەسە، جالعاسى كەلەسى ءبولىمدى وقىپ وتىرعاندا عانا سەزىلسە ەكەن دەيمىن... مەنىڭ گوگولدى ءسۇيىپ وقيتىنىمدى بىلەتىن ەدىڭ عوي: كوبىنەسە ول، ماعان وسى جاعىنان ۇنايدى. قازىرگى بەتالىستا، جاسىرىن جاقتار از بولۋ كەرەكتىگىن بىلە تۇرسام دا، مەن ۇناتقانىمدى ىستەپ ەدىم...». 26 جاستاعى ءعابيتتىڭ العاشقى اڭگىمەسىن جازعان تۇستاعى كوركەمدىك ۇستانىمى ونىڭ بولاشاق قالامگەرلىك قۋاتىنىڭ قالاي بولاتىنىنان سىر اڭعارتىپ تۇرعانىن بايقايمىز. جازۋشى مۇراعاتىنداعى قۇندى حاتتاردىڭ ءبىرى - وسى.

1969 -جىلى ابايدىڭ ءىزباسار ءىنىسى، اقىن شاكارىم شىعارماشىلىعىن سارالاۋعا، زەرتتەۋگە بايلانىستى ارنايى عىلىمي- ۇيلەستىرۋ كەڭەسى قۇرىلىپ، م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا تالقىلاۋ وتكىزىلىپ جاتقاندا: «مەندە شاكارىمنىڭ ماعان جازعان حاتى بار!» دەپ كوميسسيا مۇشەلەرىن قايران قالدىرعان س. مۇقانوۆ، ارينە، الاساپىران زاماندا قۇرتپاي، جىرتپاي، ورتەمەي ساقتاپ قالعان سول ءبىر حاتتىڭ شاكارىم قاجىنىڭ كوزىندەي بولىپ، ءالى كۇنگە دەيىن قۇنى ارتا تۇسەتىنىن سەزگەن بولار دەپ تە ويعا شوماسىڭ.

«1931 -جىل، 3 فەۆرالدا ەلسىزدەگى سايات قورادا جازىلدى. ارداقتى ءسابيت باۋىرىم! 11/ XII - دا جازعان حاتىڭىزدى جاڭا عانا الدىم. بۇگىن اياگوزگە جۇرمەك ادامنان وسى حاتتى اسىعىس جازدىم. قولىمدا بارىنان ءبىراز عانا جازبامدى جىبەردىم. ولار: «بايشەشەك باقشاسى»، «نارتايلاق اڭگىمەسى»، «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى»، جيىرما بەس جاسىمدا جازعان - «بوزبالا مەن كارىلىك»، وتىز ەكى جاسىمدا جازعان - «بالامەن ايتىسىپ، جەڭىلگەنىم» . قولىمدا قاراجاتتىق اقشا جوقتىعىنان بۇلاردى ءوزىڭىز پوشتا قاراجاتىن تولەپ الار دەپ دوپلاتنوي قىلدىم. بۇرىن باسىلعان: «قازاق ايناسى»، «ەڭلىك- كەبەك»، «قالقامان- مامىر» دەگەن ولەڭدەرىمدى اربىرىنەن ءوز قاراجاتىممەن 1000 (ەكزەمپليار) دانا باستىرىپ ەلگە تاراتىپ ەدىم، «قازاق، قىرعىز، قالماق، تۇرىك شەجىرەسىن» دە ءبىر مىڭ باستىرىپ تاراتىپ ەدىم. سولاردى بالالارعا ىزدەتىپ، شەجىرەنىڭ ءبىر جىرتىلىپ قالعانى تابىلىپ؛ بۇرىنعى باسىلعانىندا قاتە بار، ءام قوسىلماعان سوزدەر بار بولعاندىقتان كوشىرىپ جاتىرمىن تۇزەتىپ» - دەپ تۇڭعيىق سىرلار تۇنىپ تۇرعان شاكارىم قاجىنىڭ حاتىنا قالاي تەبىرەنبەيسىز. بۇل تۋرالى «شاكارىم قاجىنىڭ سابەڭە جازعان حاتى» اتتى ماقالامدا («ەگەمەن قازاقستان»، 22.03.2006) تاراتىڭقىراپ جازعان بولاتىنمىن. بۇل حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسى الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتىك ارحيۆتە ساقتاۋلى.

سابەڭ 1940 -جىلى 7 -ناۋرىزدا «پەتروپاۆل قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا» دەپ حات جازادى. قالانىڭ تاريحىن ارعى- بەرگىدەن قوزعاپ، كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر كەلتىرەدى. وسى حاتتاعى: «...ابىلاي ورىس پاتشالىعىمەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس جاساپ وتىردى. قىسقى تەاتر عيماراتىنىڭ جانىندا، ودان سولتۇستىككە قاراي، قالاداعى ەڭ كونە ەكى قاباتتى ءۇي تۇر، ونى قازاقتار «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» («بەلىي دوم ابلايا») دەپ اتاعان» دەپ «تايعا تاڭبا باسقانداي» جازىپ قالدىرعانى كەيىنگى ولكەتانۋشىلارعا، تاريحىمىزدى جاڭعىرتۋشىلارعا كوپ كومەكتەستى.

«بۇل جەردە بەكىنىستەن باسقا ەشتەڭە بولماعان» دەپ بۇرا تارتاتىنداردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلدى. بۇرىنعى قىزىلجار قىراتىنىڭ ۇستىندە «ابىلايدىڭ اق ءۇيى» مۋزەيى ورنالاسقان. الدىندا ابىلاي حاننىڭ ەسكەرتكىشى بار. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە رۋحىمىزدى جاڭعىرتىپ تۇرعان قاسيەتتى عيمارات. سونداي- اق پەتروپاۆل قالاسىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى قىزىلجار ەكەندىگى تۋرالى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءالى كۇنگە دەيىن قىزىلجار دەپ اتاپ كەلە جاتقاندىعى تۋرالى ول ءوزىنىڭ ماقالالارىندا، حاتتارىندا انىق جازىپ قالدىرعان.

جازۋشى س. مۇقانوۆتىڭ حات الىسقان ادامدارىنىڭ اراسىندا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، شەتەلدىك جانە قازاقستاندىق عالىمدار، اقىندار، جازۋشىلار، باسپاگەرلەر، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسشىلارى، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى، مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، جەرلەستەرى، تۋىستارى، ءارتۇرلى ماماندىق يەلەرى، ت. ب. كوپتەپ كەزدەسەدى. ءومىر جولىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە بىرەۋلەرىمەن ءجيى، ەكىنشىلەرىمەن سيرەك بولسا دا حات الماسىپ، حات جازىسىپ تۇرعان.

كىتاپتاعى ونشاقتى حات قازاق جۋرناليستەرىنىڭ العاشقى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى، فيلوسوف- عالىم ءۇمىتباي بالقاشيەۆقا ارنالعان. ءبىرىنشىسى 1924 -جىلى جازىلعان. جاستىق شاقتاعى جاناياسپاس دوسى بولعانىنا حاتتاردى وقي وتىرىپ كوز جەتكىزەسىز.

«ءۇمىتباي! فالسافانى بىلاي قويا تۇرعاندا، ءسوزىڭنىڭ ءبارى التىن. «ايتۋلى دوستىڭ جانى ءبىر» دەگەن بۇرىنعىنىڭ ءبىر ماقالى بار. بۇل ءسوز وتە تەرەڭ ءسوز ءھام مىسقالدانىپ شىققان ءسوز. «ەكى كىسى شىن دوس بولسا، ەكەۋىنىڭ جانى قوسىلادى» دەگەن ءسوز شىعادى. ەكى جان بىرگە قوسىلسا، ەكى ادام كورىنىسكە ەكى باسقا بولعانىمەن، شىنىندا - ءبىر ادام. جانى قوسىلماعان ادامدا دوستىق بولمايدى. سەنىڭ مەنى ساعىنعانىڭ، ماعان شىن دوستىعىڭ ەكەن. مەن ءوزىم دە سولاي ەدىم.. . قايران، جاستىق شاق! ءمولدىر، تازا دوس كوڭىل- اي دەسەڭشى! حات ارقىلى ادام سىرىن دا ايتادى، شىنىن دا ايتادى دەگەن وسى شىعار... 1927 -جىلعى حاتىندا بىلاي دەيدى: «الپامىس باتىردىڭ تايشۇبارى قۇلىن كۇنىندە كورگەن باقسىعا كىسەندە، قولدا تۇرىپ: «ول كۇندە قانداي ەدىم، بۇل كۇندە قاندايمىن» دەپتى دەپ وقيتىن ەدىك.

ونداي اۋىرلىقتا بولماعانىممەن، سەن كورگەن ءداۋىر مەن وسى كۇنىمدە كوپ وزگەرىس بولدى عوي: الدىمەن مەنىڭ قاسىمدا سەنى تانيتىن راقيما جوق. جاڭادان العان ايەلىم ءماريام: «ءۇمىتبايعا حات جازىپ وتىرمىن» دەسەم: «ول قايداعى جىگىت؟» دەيدى. بىلتىرعى جىلى ۇلىم بار دەپ جازاتىن ۇلىم دا جوق. كورىسپەگەلى از- اق جىل بولىپ ەدى، قانشا وزگەرىس بولدى. بىلتىر باسىمنان اۋىر، تۇماندى كۇندەر ءوتتى. كورمەگەن قيىنشىلىقتى كوردىم. ءولىم دەگەن نارسە وڭاي بولعانىمەن، راقيما سىندى ادامدى اشىرقانباي كومە قويۋ وڭاي دا ەمەس ەكەن. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان جىگىنىڭ كەسىرى ماعان دا ءتيىپ، كادالەنكو سىقىلدى جولداستار (راقيما ولەيىن دەپ بالنەستە جاتقاندا، ارىستان قولىمدا شىرىلداپ جىلاپ وتىرعاندا) ماعان اتباسارعا قىزمەتكە باراسىڭ دەپ 3 رەت قاۋلى شىعارتتى. 6-ايلىق جاس بالا مەن از كۇن ءتاتتى ءومىر سۇرگەن جولداستى ءولىمنىڭ قۇشاعىنا بەرىپ، تىم بولماسا كوزىن جاسىرماي كەتۋ قيىن جۇك بولدى. وسىنىڭ بارىندە عابيت پەن سەن سىقىلدى جولداستى كىسى قالاي اڭسامايدى». مىنا حات سابەڭنىڭ «ءومىر مەكتەبى» رومانىنداعى جازعاندارىن تاعى دا تياناقتاي تۇسەدى ەكەن. سونداي- اق ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازي، ءسابيت، عابيت، راقيما - تورتەۋى تۇسكەن فوتوسۋرەت بار. ونى قاني قازي ۇلى تاپسىرعان. سارعايعان سۋرەت شەرتەر سىر ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.

م. جۇمابايەۆ پەن س. مۇقانوۆ ءوزارا بىرنەشە رەت حات الىسقان. سونىڭ ءبىرى مىناۋ: «قۇرمەتتى جولداسىم، ءسابيت. ءسىز مەنىڭ پەتروپاۆلوۆسكىدەگى ورىس مەكتەبىندە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەنىمنەن حاباردار بولارسىز. يانۆاردىڭ باسىندا مەنى قىزمەتىمنەن بوساتۋ تۋرالى ماسەلە قوزعالعانىمەن دە ءبىراز ۋاقىتقا باسىلىپ قالعان ەدى. ءبىراق يانۆاردىڭ سوڭىندا بۇل جاي تاعى اڭگىمە بولدى دا، مەنى جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى.

نە سەبەپتى بوساتىلعانىمدى سۇراسام، قالالىق وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جالپى ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى دەگەندى ايتتى. مىنە، 20 شاقتى كۇن بولدى، جۇمىسسىز وتىرمىن. دەكابردە كوركەم ادەبيەتتەردىڭ قازاق باسپاسىمەن تولستويدىڭ «I پەتر»، نەكراسوۆتىڭ «دەكابريستەرىن» اۋدارۋعا كەلىسىمشارتقا وتىرعان ەدىم. سودان بەرى ودان دا حابار جوق. ول جاقتان مەن وتە قيىن حالدە ورالدىم. اسىرەسە، جۇمىسسىزدىعىم جانىما جامان باتادى. مەن قازاقستانعا جاڭا جولعا تۇسكەنىمدى ءوزىمنىڭ قالام ۇشىممەن كورسەتسەم دەگەن جالعىز تىلەكپەن ورالدىم. قالاي بولعاندا دا ورتالىققا جەتۋىم كەرەك دەپ شەشتىم. ەگەر جولعا قاراجات تاپسام، ورتالىققا بارۋدى ويلاپ وتىرمىن. ارينە، ءوز ءحالىمنىڭ مۇشكىلدىگىن ايتا وتىرىپ، ءسىزدى دە بىردەمەگە مىندەتتەگىم كەلمەيدى. سىزگە وسىلاي جازۋعا قازىرگى ءحالىم يتەرمەلەپ وتىر. كەشىرىڭىز. بۇل حاتتى قىدىرىپ كەلگەن تۋىستارىم جاقتان، «ستەپنياكتان» جازىپ وتىرمىن. ءتورت- بەس كۇننەن سوڭ قايتامىن. قۇرمەتپەن، ماعجان. 20-فەۆرال، 1937 -جىل». جالپى ءسابيت - ماعجان - ساكەن قارىم- قاتىناستارى تۋرالى پروفەسسور ت. كاكىشەۆ ءوزىنىڭ «ماعجان مەن ساكەن» اتتى عىلىمي ەسسەسىندە (الماتى، 1999) جان-جاقتى توقتالادى جانە كەيبىر جانداردىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كۇماندى ساۋالدارعا بۇلتاقسىز، دالەلدى جاۋاپ بەرەدى.

1943 -جىلى 27-ساۋىردە بەلگىلى حالىق اقىنى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، كەرەكۋلىك نۇرلىبەك بايمۇرات ۇلى ساۋدامەن اينالىسىپ ءجۇر دەگەندى ەستىپ، سابەڭ وعان حات جازادى: «سىزدەن تىلەيتىنىم - بۇدان بىلاي ونداي وتكىنشى جۇمىستى كاسىپ قىلماڭىزشى. سەنىمەن مەن ساۋداسىز دا كۇن كورسەك قايتەدى. ساۋداعا بەرگەن ۋاقىتتى تۆورچەستۆوعا بەرۋىمىز كەرەك قوي. انادا ن. وڭداسىنوۆقا «تولەگەن توقتاروۆ تۋرالى پوەما جازام» دەگەن كورىنەسىڭ. سول پوەماڭ قايدا؟ ءبىز كۇتۋلىمىز. قازىردە ەلۋگە كەلىپ قالدىڭ. ەندى ەلۋ جىل جۇرمەسسىڭ. ويلان. ادام ومىرگە تالانتتى بولىپ كەلگەننەن كەيىن كاكىر- شۇكىرمەن، دۇنيە اۋەسىمەن ەمەس، ادەبيەتپەن اينالىسقانى ءجون عوي! سالەممەن ءسابيت».

ءوزىن ءومىر بويى شىعارماشىلىق جۇمىسقا ارناعان سابەڭنىڭ بۇل كوزقاراسىن تۇسىنۋگە دە بولادى. شىنىندا دا ن. بايمۇرات ۇلى، وسى قامشىلاۋدىڭ دا اسەرى بولعان شىعار، 1945 -جىلى «ەر تولەگەن» دەيتىن پوەماسىن جازىپ، جاريالاتادى. ونى د. سنەگين ورىس تىلىنە اۋدارادى. پوەما مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنەدى. جالپى، سابەڭنىڭ قامقورلىعىن، كومەگىن، شاپاعاتىن كورگەندەر وتە كوپ. كوپتەگەن حاتتاردى وقىپ وتىرعاندا بۇعان انىق كوز جەتكىزەسىز.

جازۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە، جانكەشتىلىگىنە، ۇقىپتىلىعىنا، كەرەكتى دەرەكتەردى تىرنەكتەپ جيناعانىنا دالەل بولاتىن ماقساتتى حاتتىڭ ءبىرى مىناۋ: «قۇرمەتتى حاكىم! (بەكىشەۆ) بۇل حاتتى جازۋداعى ماقساتىم، بىرىنشىدەن، اماندىق ءبىلدىرۋ، ەكىنشىدەن، كەيبىر وتىنىشتەر ايتۋ. سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ قاسىندا قوقىشتىڭ ءزۇبايىرى بار ەدى عوي. سودان وتكەن جاز جولىققاندا ءبىر نارسەنى جازىپ الۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، ول: ءۋالىنىڭ سىرىمبەت تاۋىنا قاي جاقتان كەلۋى، بايبىشەسىنىڭ اتى كىم ەكەندىگى، بايبىشەسىنىڭ بالالارىمەن قاي مەكەندە قالۋى، ايعانىمنىڭ كىمنىڭ قىزى ەكەندىگى، وعان ۇيلەنگەندە ءۋالىنىڭ نەشە جاستا، ايعانىمنىڭ نەشە جاستا ەكەندىگى، مىنە، وسى مالىمەتتەر ماعان وتە تىعىز تۇردە كەرەك. سوندىقتان سەن وسى حاتتى العان كۇنى ءزۇبايىردى تاپ تا، بىلەتىن ارپىمەن (مۇمكىن ارابشا بولار) تابان اۋزىندا جازدىرىپ، ءبىر كۇننەن قالدىرماي اۆياپوچتاعا سالدىر. مىنە، وسى ءوتىنىشتى وتە تەز ورىنداۋىڭدى سۇرايمىن. قۇرمەتپەن ءسابيت. 16.III .1962 -جىل. الماتى.» (حاكىم بەكىشەۆ - سابەڭنىڭ جەرلەس ءىنىسى. وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك. 1978 -جىلى الماتىداعى س. مۇقانوۆتىڭ مۋزەي- ءۇيى اشىلعاندا، العاشقى ديرەكتورى بولعان. ءا. ق. )

ارينە جازۋشىنىڭ كوپتەگەن حاتتارى ءوزىنىڭ شىعارماسىنىڭ باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ باسىلۋىنا قاتىستى. وزبەك جازۋشىسى ناسىر فازىلوۆقا جازعان حاتىنان وسىنى اڭعارامىز: «قۇرمەتتى فازىلوۆ جولداس! «مەنىڭ مەكتەپتەرىم» - ءدى اۋدارۋ تۋرالى جازعان حاتىڭىزدى الدىم... .بۇل كۇنگە شەيىن مەنىڭ ەشبىر شىعارمام وزبەك تىلىندە باسىلعان ەمەس. سوندىقتان ەگەر، وزبەك تۋىستاردى قازاقتىڭ اق شاشتى ءبىر جازۋشىسىمەن تانىستىرامىن دەسەڭىزدەر، تۇگەل باسۋلارىڭىز ماقۇل بولار ەدى... اقىلداسىپ حابارىن ايتۋىڭىزدى وتىنەم.. .جولداستىق سالەممەن: (ءسابيت مۇقانوۆ)،

5-ماي، 1952 -جىل. الماتى».

ابايدىڭ سانكت- پەتەربۋرگتە شىققان تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىنىڭ ءبىر داناسىن اباي مۋزەيىنە س. مۇقانوۆ ءوز قولىمەن تاپسىرعانى تۋرالى تاريحي دەرەك بار. سوعان مىنا حات تا كۋالىك بەرەدى: «قۇرمەتتى ساكە! - دەپ سالەم جولدايدى قايىم مۇحامەدحانوۆ، - ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى الدىم. شىڭعىستىڭ توبىمەن تۇسكەن سۋرەتىن، جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ، ۇيعىرلارىنىڭ (رۋ باسىلارىنىڭ) سۋرەتىن جىبەردىم. ءسىز موسكۆاعا اتتانعانشا جەتىپ ۇلگەرسە، جاقسى بولار ەدى. جانايداردىڭ مەيرامىنىڭ (قازاق ءۇيىنىڭ سىرتىنا اكەسىنىڭ ساۋىت- سايمانىن ءىلىپ قويىپ تۇسكەن) سۋرەتى بار ەدى. تابىلمادى. شىڭعىستىڭ سۋرەتى باسىلعان كىتاپتاردى (4 توم) كورۋىڭىز حاجەت. رومان جازساڭىز، اسا قىزىقتى ماعلۇماتتار بار. ول كىتاپتار مۇندا بار ەدى. امان با، جوق قولدى بولدى ما، ازىرگە بىلگەنىم جوق. اباي مۋزەيىندە جينالعان باعالى كىتاپتاردى، سونىڭ ىشىندە ءسىز تارتقان 1909 ج. اباي ولەڭدەرى، 900 دەي تومىن تاراتىپ جىبەرىپتى. ءوزىم ازىرشە ½ ستاۆكامەن پەدينستيتۋتقا ورنالاستىم. باسقا قىزمەت بولماي تۇر. الماتىدا شارۋالارىم بار ەدى، امانشىلىق بولسا، الداعى كۇزگە بولماسا، بارۋعا مۇرشا بولماي تۇر. ءوزىڭىز موسكۆادان قايتقان سوڭ حابارلاسارمىن. جولىڭىز بولسىن! مىنا سۋرەتتەر قولىڭىزعا امان تيسە، حابار ەتەرسىز. ءىنىڭىز قايىم، سەمەي.12. XI .1955 -جىل».

جازۋشىنىڭ ءاربىر جاڭا شىعارماسى وقىرماندارى تاراپىنان زور قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ وتىرعان. جازۋشى ىنىسىنە جولداعان تاعى دا ءبىر حاتى مىناداي: «جولداس نۇرشايىقوۆقا. قۇرمەتتى ءازىلحان. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاندى كۇندەرىندە مايداننان كەلىپ تانىسقانىڭدى انەۋكۇنگى «قىزىل تۋ» گازەتىندە جازدىڭ. ارالاس- قۇرالاسىمىز از بولعانمەن، سودان بەرى جۇرەكتىڭ جىلى تۇكپىرىندە جۇرەتىن سەن، مەنىڭ 60 -جىلدىعىم تۇسىندا ىنىلىك، تۋىسقاندىق، جولداستىق كوڭىلمەن، تويعا كوپ اتسالىستىڭ. سول قىزمەتتەرىڭە العىس رەتىندە، 40 شاقتى جىل بويىنا ادەبيەت مايدانىندا اتقارعان كۇرەستەردىڭ ءبىر ەلەسى سياقتى مىنا «ءوسۋ جولدارىمىزدى» جىبەرىپ وتىرمىن. بۇدان بالكىم ەرتەرەك جىبەرمەك ەم، وزىڭە ءمالىم «ىمشىق- شىمشىق» بوگەت جاسادى. كەشىكتىرگەنىمە كەشىرىم ءوتىنىپ، از سىيدى كوپكە بالاپ الۋىڭدى وتىنەم. جاڭا - 1961 -جىلىڭ قۇتتى بولسىن. ءۇي ىشىڭمەن ساۋ، ءومىرلى، باقىتتى بول. تۋىسقاندىق، اعالىق كوڭىلدەن س. مۇقانوۆ. 2 I. -1961. الماتى».

س. مۇقانوۆ ءار جىلداردا رەسپۋبليكا باسشىلارىنا بىرنەشە رەت حات جولداعان. سونىڭ ءبىرى 1955 -جىلدىڭ 18-ساۋىرىندە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى د. ا. قونايەۆقا جازعان حاتى. بۇل كەزدە مۇقانوۆ جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى. حات قازىرگى تىلمەن ايتقاندا رەسمي دەپۋتاتتىق ساۋال. وندا قازاق حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ كورنەكتى وكىلى، ءانشى، كومپوزيتور كەنەن ازىربايەۆتىڭ 70 جاسقا تولار قارساڭداعى جاي- كۇيى باياندالادى. جامبىل وبلىسىنىڭ وتار ستانساسىندا تۇراتىن ءانشىنىڭ اۋرۋ- سىرقاۋلىعى، باسپاناسىنىڭ ناشارلىعى، ءتورت بالاسىنىڭ جاس ەكەندىگى، وتباسىنىڭ اسىراۋشىسىز، قارتايعاندا قامقورلىقسىز قالعاندىعى ايتىلىپ كەلەدى دە: مەرەيتويى قارساڭىندا مەملەكەت تاراپىنان ءۇي ماسەلەسىن شەشۋ، تاڭدامالى جىر كىتابىن جانە نوتاسىمەن اندەرىنىڭ جيناعىن شىعارتۋ، زەينەتاقىسىن ءوسىرۋ، ساناتورييدە ەم- دوم الۋىنا جاعداي جاساۋ، انشىگە حالىق كومپوزيتورى اتاعىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستارىن سانامالاپ جەتكىزەدى.

حات ورىس تىلىندە جازىلعان. مازمۇنىنىڭ ۇزىن- ىرعاسى وسىنداي. وسى تالاپ- ۇسىنىستار تولىعىمەن ورىندالادى. مينيسترلەر كەڭەسى ارنايى قاۋلى قابىلدايدى. كەنەنگە قوردايدان تاماشا بەس بولمەلى ءۇي سالىنادى (قازىر مۋزەيى)، جەتپىس جىلدىق مەرەيتويى دۇركىرەپ وتكىزىلەدى. سول ءبىر قيىن تۇستا مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىق جاسالۋىنا زور ىقپالى بولعان دەپۋتات مۇقانوۆقا دەگەن العىس سەزىمدەرىن كەنەكەڭنىڭ بالالارى تورتكەن دە، باقىتجان دا وزدەرىنىڭ ماقالالارىندا، سۇحباتتارىندا ۇدايى ريزاشىلىقپەن ەسكە الىپ وتىراتىندارىن بايقايمىز.

مۋزەيدە جازۋشىنىڭ شىعارمالارى اۋدارىلعان جانە ءوزىنىڭ ساپارلاپ بارعان ەلدەرىنىڭ كارتاسى جاسالعان. وندا الەمنىڭ 46 ەلى كورسەتىلگەن. سولاردىڭ ءبىرى - موڭعوليا. ەندى مىنا حاتقا ۇڭىلەيىك: «قۇرمەتتى ش. جامليحا جولداس! ءسىزدىڭ ماعان جولداعان حاتىڭىز، مەن ەسكى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ۇيدە بولماعاندىقتان، جاتىڭقىراپ قالعان ەكەن. سوندىقتان جاۋاپتى كەشىرەك قايتارۋىما رەنجىمەۋىڭىزدى وتىنەم! «بوتاگوزدى» تۋىسقان موڭعول حالقىنىڭ تىلىنە اۋدارعانىڭىز ءۇشىن سانسىز راحمەت! اۋدارماڭىز وتكەن 1972 جىلى ۋلان- باتوردا كىتاپ بولىپ باسىلعان ەكەن. جاقىن ارادا، رەداكتورى گ. احمەت جولداس ءبىر داناسىن ماعان جەتكىزىپ بەردى، جاقسى قاعازعا ادەمى بولىپ باسىلعان. وعان دا راحمەت... سىزگە ءبىر سۇراۋ: «جامليحا» ءسىزدىڭ اتىڭىز با؟ فاميلياڭىز با؟ حاتىڭىزدان دا، كىتاپتان دا ونى اجىراتۋعا بولمايدى... «اققان جۇلدىز» رومانىنىڭ (شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى) قازاقشا ەكى كىتابى جاريالانعان، ورىسشا اۋدارماسى جاسالۋدا. سوڭعى ءۇشىنشى كىتابىن جاساۋ ۇستىندەمىن. سىزگە ساۋلىق، باقىت تىلەپ، تۋىسقاندىق كوڭىلدەن - ءسابيت مۇقانوۆ.15/і -1973 -جىل.» (قوسىمشا دەرەك: جامليحا شال ۇلى (1939- 2008)، جازۋشى، اۋدارماشى. 1992 -جىلى اتاجۇرتقا ورالعان. شىعارمالارىن موڭعول تىلىندە جازعان. 20-دان اسا قازاق قالامگەرلەرىن موڭعول تىلىندە سويلەتكەن. ءا. ق. ).

مىنە، «جول تاپتىم بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە، وسى دا جەتتى دەگەن تىلەگىنە!» دەپ ءوزى جازعانداي، حالقىنا قالاۋلى، ارداقتى، سۇيىكتى بولعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كوركەم تۋىندىلارىمەن بىرگە، بۇل حاتتارىنىڭ دا، وعان جازىلعان حاتتاردىڭ دا جىلدار پاراقتارىن اۋدارىپ قاراعاندا، ادامدار تاعدىرلارىنان سىر شەرتەتىن مىزعىماس ەسكەرتكىش بولىپ قالارىنا كامىل سەنەمىز.

ءادىلعازى قايىربەكوۆ، الماتىداعى س. مۇقانوۆ پەن ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي- مەموريالدىق مۋزەي كەشەنىنىڭ جەتەكشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Egemen Qazaqstan


سوڭعى جاڭالىقتار