ءومىر جولىن وتانعا قىزمەت ەتۋگە ارناعان گەنەرال
وسى رەتتە اسكەري جانە قوعام قايراتكەرى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاتىسۋشىسى، قازاقتىڭ العاشقى گەنەرالدارىنىڭ ءبىرى باھادۇربەك بايتاسوۆتى اتاپ وتۋگە بولادى. بيىل ول 100 گە كەلەر ەدى.
اشارشىلىق جىلدارى ومىرگە كەلگەن
بولاشاق گەنەرال 1921 -جىلى كونە تۇركىستاننىڭ ماڭىنداعى ويىق اۋىلىندا كوشپەندى جىلقىشى، رۋى ساڭعىل بايتاس پەن رۇستەم ءبيدىڭ قىزى رابى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كونە ءداستۇر بويىنشا ۇيدە قوناق بولىپ جاتقان قاريانىڭ ۇسىنىسىمەن جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ ەسىمىن قيىن قىستاۋ زاماندا ەلدىڭ تىنىشتىعىن قورعاسىن دەپ باھادۇربەك قويعان.
ول جىلداردا تۋعان كۇن ءتىزىمى جۇرگىزىلمەگەن، سوندىقتان ءوزىنىڭ رەسمي تۋعان كۇنىن باھادۇربەك كەيىنىرەك مايداندا، تاعدىردىڭ بەلگىسى رەتىندە، ءوزىنىڭ جانە بارلىق جاۋىنگەر- قىزىل اسكەرلەرگە سيمۆولدىق كۇن - 23-اقپان دەپ بەلگىلەگەن. بايتاستىڭ ۇلى جاۋىنگەر بولىپ، ءومىر جولىن وتانىنا قىزمەت ەتۋگە جانە ونىڭ قورعانىسىن كۇشەيتۋگە ارنادى. گەنەرالدىڭ تاعدىرىنا جاۋىنگەر بولعان ونىڭ اتا- بابالارى اسەر ەتكەن. ولاردىڭ ىشىندە ورتالىق ازياعا اتى ايگىلى كەنەسارىنىڭ ۇلى سىزدىقپەن بىرگە پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادتارىنا قارسى سوعىسقان تەلقوجا باتىر بار. باھادۇربەكتى تۋىستارى ەركەلەتىپ باتاي دەپ اتاعان.
ول قازاقستاندا سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان جىلدارى قيىن سىناقتاردان وتكەن وتباسىندا تاربيەلەندى. كوپ جىل وتكەن سوڭ ول اناسىنىڭ اشارشىلىق جىلدارى ۇنتاقتالعان بيدايدى بالالارىنا بىردەي ەتپ سىرىڭكەنىڭ قورابىمەن ولشەپ بەرەتىنىن ەسىنە الىپ وتىراتىن. بارلىق قيىندىقتارعا قاراماستان اتا- اناسى ونىڭ بويىنا بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتى دارىتتى. مەكتەپتە ۇزدىك وقىپ، جوعارى سىنىپتاردا ءمۇعالىمنىڭ ورنىنا قۇرداستارىنا ساباق جۇرگىزگەن. جاس جىگىت كەزىندە ۇلى پالۋان قاجىمۇقانمەن كەزدەسۋ قۇرمەتىنە يە بولعان. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن باتاي وقۋدى جالعاستىرۋدى ارماندا، ءومىرىن عىلىمعا ارناپ، تاۋ- كەن ينجەنەرى ماماندىعىن تاڭداۋ تۋرالى ويلاعان.
وكىنىشكە قاراي ونىڭ ارمانى اياق استى بولىپ، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قانتوگىستى سوعىس باستالدى. 1942 -جىلدىڭ اقپانىندا ءوزىنىڭ ءتورت اعاسىنان كەيىن 20 جاستاعى باھادۇربەك مايدانعا اتتانىپ، زەڭبىرەكشىلەر قاتارىنا قوسىلدى. 25-اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قۇرامىندا وڭتۇستىك- باتىس جانە 3-ۋكراين مايداندارىندا سوعىستى. كوماندير رەتىندە ستالينگراد تۇبىندەگى فاشيستەر اسكەرىن جويۋعا قاتىستى، ايگىلى تاتسينسكايا بەكەتى جانىنداعى ۇرىستارعا قاتىسىپ، زاپوروجە، دونباس جانە ۋكراينانىڭ وڭتۇستىگىن بوساتۋعا اتسالىستى. مايداندا ول جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگىن تەز جەتىلدىرىپ، ۇزدىك زەڭبىرەكشى بولدى. مايداندا باسشىلىق ونىڭ قولباسشىلىققا بەيىمدىلىگىن بايقاپ، جاۋىنگەرلەر الدىندا پاتريوتتىق باياندامالار جاساۋ، جولداستارىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن وياتۋ تاپسىرىلعان.
مايداندا كورگەن ءتۇس
ءبىراز جىلداردان كەيىن باھادۇربەك بايتاسوۆ مايداندا كورگەن ءتۇسى جايلى ايتقان ەكەن: ءبىر الىپ جىلان ونى اياعىنان موينىنا دەيىن وراپ الادى. ءبىراق باتىر بار كۇشىن سالىپ، بوساپ شىعىپ، جىلاندى ولتىرەدى. ويانعان كەزدە ول سوعىستان امان- ەسەن قايتىپ، جاۋدى جەڭەتىندەرىن تۇسىنگەن ەكەن.
1944 -جىلدىڭ مامىرى. قىزىل ارميا ەلدى باسقىنشىلاردان ازات ەتىپ، مەملەكەتتىك شەكاراعا قاراي جاقىنداي تۇسكەن كەز ەدى. شەكارانى ەندى مىقتى كۇزەتۋ كەرەك بولدى. وسى كۇندەرى باتالون باسشىلىعى تالاپتى سەرجانت بايتاسوۆتى لەنينگراد تۇبىندەگى شەكاراشىلار ۋچيليشەسىنە شەكاراشى- وفيتسەر ماماندىعىنا وقۋعا جىبەرۋدى ۇسىنعان. وسىلايشا كوپتەن كۇتكەن جەڭىستى ول كۋرسانت بولىپ قارسى الدى.
ۋچيليشەنى 1946 -جىلى ءتامامداعاننان كەيىن ونىڭ تاعدىرى شيرەك عاسىر بويى مەملەكەتتىك شەكارانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋمەن بايلانىستى بولدى. ەلدى مەكەندەرگە ءبولۋ كەزىندە كىشى لەيتەنانت ءوزىنىڭ تۋعان ەلى قازاقستانعا بارۋدى اڭسايدى، ءبىراق شەكاراشىلىق قىزمەتتى تەرمەزدە سوۆەت- اۋعان شەكاراسىندا باستاۋعا ءماجبۇر بولدى. ەلدىڭ قيىر وڭتۇستىگىندەگى شەكارادا ءتورت جىل اۋىر قىزمەت اتقارادى. پامير تاۋىنىڭ بوكتەرىندە جالعىز كولىك قۇرالى - جىلقى بولعاندىقتان، ول كۇن- ءتۇن دەمەي ۋاقىتىن ات ۇستىندە وتكىزەتىن. تەرمەزدە ول ءوزىنىڭ ومىرلىك جارى، قازان ەكونوميكالىق ۋنيۆەسيتەتىنىڭ تۇلەگى - فاريدا زيناتۋللا قىزىن كەزدەستىردى. باھادۇربەكپەن بىرگە ءبىر شەكارا وتريادىندا ونىڭ تۋعان اعاسى ماسحۋد مۋحۋتدينوۆ قىزمەت ەتكەن. جىلدار وتە ولار ارىپتەس ءارى دوس بولىپ كەتكەن. ول كەزدە اسكەري قىزمەتتەگى تۇرمىستىق جاعداي وتە قاتال بولاتىن: جاس وفيتسەرلەردىڭ وتباسى كازارما رەتىندە جابدىقتالعان ات قوراسىندا تۇرعان. تەرمەزدە بايتاسوۆتار وتباسىندا ەنجە جانە ءنازيا ەسىمدى ەكى قىز دۇنيەگە كەلدى.
ەلگە ورالۋ
1950 -جىلى باھادۇربەك بايتاس ۇلىنا تاعى دا وقۋدى جالعاستىرۋعا ۇسىنىس تۇسەدى. وكرۋگ باسشىلىعى ونى جوعارى اسكەري ءبىلىم الۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى ءى ءى م/ك گ ب اسكەري ينستيتۋتىنا جىبەرگەن. ءتورت جىل وقۋ جاس وفيتسەردىڭ جانجاقتى ءبىلىم الۋىنا ىقپال ەتىپ، اقىل- ويىن كەڭەيتتى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەلدە ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى، ستالين ءداۋىرى اياقتالىپ، حرۋشيەۆ كەزەڭى كەلدى. بارلىق تۇرمىستىق قيىنشىلىقتارعا قاراماستان ماسكەۋدەگى وقۋ كەزى بايتاسوۆتار وتباسىندا جانعا جىلۋ سىيلايتىن ەستەلىككە تولى بولدى.
ولار ەكى كىشكەنتاي بالاسىمەن كوممۋنالدىق پاتەردەگى جالدامالى بولمەدە تۇردى. وقۋدان بوس ۋاقىتتا سول بولمەدە دوستارىمەن كوڭىلدى كەزدەسۋلەر بولىپ تۇرعان.
ونىڭ ىشىندە كەيىن قازاقستاننىڭ ازاماتتىق قورعانىس شتابىنىڭ باسشىسى بولعان گەنەرال لەيتەنانت ەسەت اليبەكوۆ سياقتى جەرلەستەرى دە بولاتىن. اسكەري ينستيتۋتتى ۇزدىك ءتامامداعان سوڭ باھادۇربەك بايتاس ۇلىنىڭ ءارى قاراي قىزمەتى سوۆەت- قىتاي شەكاراسىندا ءوتتى. باسىندا قىزمەتتى قىرعىز س س ر تەرريتورياسىندا وتكىزگەن. 1960 -جىلى اقىرى وعان تۋعان جەرى قازاقستانعا ورالىپ، باقتى شەكارا وتريادىنىڭ شتابىن باسقارۋ مۇمكىنشىلىگى تۋدى.
ەكى جىلدان كەيىن ونى قازاقستان بولىگىندەگى التاي مەن تارباعاتاي تاۋ جوتالارىمەن وتەتىن شەكارا ءبولىمىن كۇزەتەتىن قازاقستانداعى ەڭ كونە زايسان شەكارا وتريادىن باسقارۋعا جىبەرگەن. 1960- جىلدارى سوۆەت وداعى مەن ماو تسزەدۋن باسقارعان قىتاي قارىم- قاتىناسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولعانى تاريحتان ءمالىم. اسىرەسە شيەلەنىستى جاعداي مەملەكەتتىك شەكارادا قالىپتاستى. قارسىلاس جاقتان ارانداتۋشىلىقتار توقتاتىلمادى. ولارعا ەموتسياعا بەرىلمەي، قانتوگىسكە جەتكىزبەي جاۋاپ قايتارۋ كەرەك بولدى. كومانديرگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتىلدى.
ول جەكە ءوزى شەكارا بۇزۋشىلاردى ۇستاۋ وپەراتسيالارىن ازىرلەۋگە جانە جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسقان. قىتاي ارىپتەستەرىمەن قارقىندى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن ۇنەمى كورشى جاققا بارىپ، ەلشى ءرولىن ورىنداۋعا دا تۋرا كەلدى. زايسانداعى قىزمەتى ۋاقىتىندا شەكارانى كۇزەتۋ قىزمەتىندەگى جەتىستىكتەرى ءۇشىن پودپولكوۆنيك بايتاسوۆقا «قىزىل جۇلدىز» وردەنى جانە «قۇرمەتتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرى» بەلگىسى تاپسىرىلدى، ال ول بەس جىل باسقارعان شەكارا وتريادىنا قىزىل تۋ مارتەبەسى بەرىلدى.
زايساندا بايتاسوۆتىڭ ەرەكشە باسشىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە تالىمگەرلىك قابىلەتتەرى كورىندى. ول وتريادتا ۇلكەن ابىرويعا جانە وفيتسەرلەر مەن اسكەريلەردىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. قاشاندا قاراماعىنداعىلار ءۇشىن تالاپشىل، ءارى ءادىل بولىپ قالا ءبىلدى. ول شەكارادا باستى سوققى كۇشى سولداتتار مەن سەرجانتتار دەپ سانايتىن، سوندىقتان ولاردى تاربيەلەۋگە كوپ نازار اۋداراتىن. وتريادقا جاڭادان كەلگەن ءار اداممەن جەكە تانىسىپ، كوبىنىڭ اتى- جوندەرىن جاتقا بىلەتىن. كوپ جىل ءوتىپ، زەينەتكە شىققان سوڭ گەنەرال ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە جۇرگەن بۇرىنعى سولداتتارى ءوزىن تانىپ، اماندىق سۇراعاندا قاتتى قۋانىپ قالاتىن.
جاڭا قىزمەت - جاڭا مىندەت
1968 -جىلى باھادۇربەك بايتاس ۇلى قىزمەتى جوعارىلاپ، الماتىعا كەلىپ، ۇزىندىعى ءۇش مىڭ شاقىرىمنان اساتىن س س س ر ك گ ب شىعىس شەكارا ايماعىنىڭ شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالادى. ول شتاب قازىرگى قازاقستان، قىرعىزستان جانە رەسەيدىڭ ەكى ايماعى مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارانى كۇزەتەتىن. شتابتاعى قىزمەتتىڭ قارقىنى وتريادتاعىدان كەم ەمەس ەدى. ول ىزدەستىرۋ توپتاردى باسقارعان كۇندەرى دە بولعان.
ءدال سول كەزدە جالاڭاشكولدە كەڭەس شەكاراشىلارى مەن قىتاي اسكەريلەرىنىڭ اراسىندا شەكارا جانجالى بولدى. سول جولى شىعىس شەكارا ايماعىنىڭ اسكەري قاتىسقان ۇرىستىڭ ناتيجەسىندە شەكارا بۇزۋشىلار كەڭەس تەرريتورياسىنان ىعىستىرىلعان بولاتىن.
ول ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن شەكارا قىزمەتىن ماقتان تۇتاتىن، مەرەكەلىك اسكەري پارادتا شەكاراشىلار توبى وتكەندە ەرەكشە سەزىمدە بولاتىن. 1971 -جىلى شەكاراشىلار قاتارىنان كەتسە دە، باسقا سالادا قىزمەت ەتسە دە شەكاراشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ جۇرەتىن.
كوپ جىلدان كەيىن ەگەمەن ەل بولعان قازاقستاننىڭ «مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاعان پارلامەنتتىك سەسسيادا ول: «شەكاراشىلار قىزمەتى - ناعىز مايداننىڭ ءوزى، مۇندا مينۋت سايىن ۇرىس، وسىمەن ءبىزدىڭ قىزمەت باسقالاردان ەرەكشەلەنەدى» دەگەن ەدى. شەكاراداعى قىزمەتىنەن كەيىنگى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ ون التى جىل ءومىرى قازاق س س ر د و س ا ا ف ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى لاۋزىمىندا جاستاردى اسكەري پاتريوتتىق تاربيەلەۋىمەن جانە قارۋلى كۇشتەرگە ارنالعان كادرلىق رەزەرۆتى كۇشەيتۋىمەن بايلانىستى بولدى.
مەملەكەت ب. بايتاسوۆتىڭ اسكەري قىزمەتىن، وتانىنا دەگەن شەكسىز ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ، 1972 -جىلى س س س ر قورعانىس ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىمەن وعان گەنەرال- مايور اسكەري اتاعىن بەردى. گەنەرال كابينەتىندە وتىرا بەرمەي، ۇيىمنىڭ بارلىق قىزمەت سالالارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىسى مەن قالاسىنا بارىپ ءجۇردى. سول كەزدە قازاقستاندا قورعانىس قوزعالىسى شىنىندا بۇقارالىق سيپات الدى، ول تۋرالى ب. بايتاسوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن جازىلعان «زالوگ ۋسپەحا» جانە «ۆوسپيتىۆاەم پلامەننىح پاتريوتوۆ» كىتاپتارىندا جاقسى باياندالعان.
سوڭعى ساپار
د و س ا ا ف قاتارىندا ۇشقىش- عارىشكەر، حالىق قاھارمانى، گەنەرال- لەيتەنانت تالعات مۇسابايەۆ العاش رەت اۋەگە كوتەرىلدى. جاس كەزىنەن تالعات بيگەلدينوۆ سياقتى ۇشقىش بولۋدى ارمانداعان، بولاشاق عارىشكەر 1970 -جىلداردىڭ اياعىندا الماتىداعى د و س ا ا ف اەروكلۋبىنا كەلەدى.
ءبىراق ارمانىنىڭ ورىندالۋىنا جاسى كەدەرگى بولادى، سول كەزدە مەجەلەنگەن جاستان اسىپ كەتكەن ەدى. گەنەرال بايتاسوۆقا جاس جىگىتتىڭ تاباندىلىعى ۇناپ، س س س ر د و س ا ا ف ءتوراعاسى، سوۆەت وداعىنىڭ ءۇش مارتە باتىرى ا. پوكرىشكينگە ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، ءوز اتىنان بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن تالعاتقا ۇشۋىنا قولداۋ كورسەتۋدى سۇرايدى.
قىرىق بەس جىل اسكەري قىزمەتتەن كەيىن وتستاۆكاعا شىققان باھادۇربەك بايتاس ۇلى قوعام جۇمىسىنا بەلسەندى ارالاستى. سوۆەت سوعىس ارداگەرلەرى كوميتەتىنىڭ الماتىداعى سەكتسياسىنىڭ ءتوراعاسى بولدى.
رەسمي سوۆەت دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىسى رەتىندە الەمنىڭ بىرنەشە ەلدەرىن ارالادى، سونىڭ ىشىندە قارۋلى قاقتىعىستار بولىپ جاتقان جەرلەردە بولدى. ارداگەرلىك جۇمىس بارىسىندا اۋعانستان، مالي، انگولا، بيرما جانە ت. ب. ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىقتى جولعا قويۋ ءىس- شارالارىنا قاتىستى. باھادۇربەك بايتاس ۇلىنىڭ ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر جارقىن بەتى قازاقستان تاۋەلسىزدىگى تاڭىنداعى جوعارعى كەڭەستىڭ XXII شاقىرىلعان دەپۋتاتى رەتىندەگى قىزمەتى بولدى. ول قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى سياقتى جاس مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزىن قالاعان زاڭداردىڭ كوپشىلىگىن قابىلداعان تاريحي وقيعالاردىڭ تىكەلەي قاتىسۋشىسى بولدى جانە ەلىمىزدىڭ سيمۆولدارىن بەكىتتى. وتانىنىڭ شىنايى پاتريوتى جانە وفيتسەر رەتىندە بايتاسوۆ پارلامەنتتىك تريبۋنادان اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ ستاتۋسى، «جەر تۋرالى» زاڭدى قابىلداۋدا جانە تاعى دا باسقا ءتۇرلى وتكىر ماسەلەلەر بويىنشا ۇسىنىستارىن ايتقان. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى الماتىدا زەينەتتە بولا تۇرا جۇمىسسىز وتىرعان جوق. جاستارمەن كەزدەسىپ، كۋرسانتتار، مەكتەپ بالالارىمەن تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ، باق- قا سۇحبات بەرگەن. 1996 -جىلدىڭ شىلدەسىندە باھادۇربەك بايتاس ۇلى 76 جاسقا قاراعان شاعىندا كەنەتتەن قايتىس بولدى. ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن ازاماتتى قارۋلى اسكەر سوڭعى ساپارعا قۇرمەتپەن شىعارىپ سالدى. پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ قولى قويىلعان قارالى نەكرولوگتا «ونىڭ جاۋىنگەر، پاتريوت جانە ازامات بەينەسى حالقىنىڭ ەسىندە جانە ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگىلىك قالادى» دەپ جازىلعان.
كەيىن الماتىداعى جانە تۇركىستانداعى كوشەلەرگە، ءوزى تۋىپ وسكەن اۋىلىنداعى اسكەري- تەحنيكالىق مەكتەپكە ونىڭ ەسىمى بەرىلدى. الماتى قالاسىندا ول سوڭعى جىلدارى تۇرعان قۇرمانعازى كوشەسىندەگى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا مەموريالدىق تاقتا ورناتىلدى. ول جارقىن ادام ەدى، مۋزىكا مەن پوەزيانى ءسۇيىپ تىڭداسا، ءازىلدى جاقسى تۇسىنەتىن.
قوناقجاي، جولداستارىنا، جاقىندارىنا اشىق بولاتىن. سونىمەن قاتار، ونىڭ وتباسىنا ادالدىعى تۋرالى ەرەكشە ايتۋعا بولادى. ونىڭ ەلۋ جىلداي بىرگە ءومىر سۇرگەن سۇيىكتى جارى فاريدا زيناتۋللا قىزى ءارقاشاندا جانىندا بولدى. قۋانىش پەن قايعىنى تەڭ ءبولىسىپ، عىلىم مەن مەديتسينا سالاسىندا ەلەۋلى تابىسقا جەتكەن ەكى قىز ءوسىردى. گەنەرال بايتاسوۆتىڭ لايىقتى ءومىر جولى، پارىزعا جانقيارلىقپەن بەرىلگەندىگى جانە شىنايى پاتريوتتىق سەزىمى ءوسىپ كەلە جاتقان بۋىنعا ۇلگى- ونەگە بولارى انىق.
اۆتور: زارينا قاھارمان