اشتىق پا، اشارشىلىق پا؟
ازاتتىقتىڭ ەلەڭ- الاڭىنداعى ءىزاشار ىستەر وتاندىق جانە الەمدىك تاجىريبە تۇرعىسىنان تولىقتىرىلىپ، قوعامنىڭ دىلگىر سۇرانىسىنا ساي قايتا بايىپتالماق. بۇل - وركەنيەت ۇدەرىسى، ادامشىلىق پەن يماندىلىقتىڭ كورىنىسى.
ءبىز، ەل جوعارى مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى، وسى ماڭىزدى باستامانى ەلوردادان باستاپ وڭىرلەرگە دەيىن مەملەكەتشىلدىك رۋحتا تارازىلاپ، تالداپ، ءتۇسىندىرىپ جاتقان شارالاردىڭ ءبارىن قولداپ- قۋاتتايمىز.
راس، قازىر كوپ نارسەگە ءبىلىم جانە عىلىم سالاسى جاۋاپتى. ۇستاز بەن عالىمنىڭ ارقالاعان قوعامدىق قوماقتى جۇگى از بولمايتىنى سوندىقتان. بوستان جىلداردىڭ ءار ءساتى، ءار كۇنى تەك ءمۇعالىم- وقىتۋشىدان عانا ەمەس، قوعامنىڭ بار مۇشەسىنەن اقىل مەن قايراتتى تەڭ ۇستاۋدى تالاپ ەتكەنىن دە ۇمىتپالىق. ەكى توڭكەرىستى، ءۇش- ءتورت مارتە تۇتقىندالۋ مەن اباقتىدا وتىرۋدى باستان كەشكەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «وتكەندى قۋعاندى قويىپ، وسى كۇيىڭدى جوندەۋگە ءجون ىزدەۋ كەرەك» ، دەگەن ەدى.
كەڭەستىك ساياسي قۋعىن- سۇرگىنمەن قاتارلاس ايتىلاتىن ءبىر ناۋبەت - حالقىمىزدىڭ جارتىسىن جالماعان سۇراپىل اشتىق جايى.
ارينە، ەڭ العاش اتالىم- تەرميننەن (الاش كەزەڭىندە «ءپان سوزدەرى» دەيتىن) باستايىق. وسى قازىر ءجيى قولدانىلاتىن «اشارشىلىق» ءسوزى قايدان ەندى؟ .. ويلانىپ قالامىز.
جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، بەيىمبەت مايلين، ساكەن سەيفۋللين، ت. ب. ادەبيەت الىپتارى لەكسيكونىندا - «اشتىق» نەمەسە «اشتىق قۇربانى». قازاق ءتىلىنىڭ تۇنىعىنان سۋ ىشكەن اقىن- جازۋشىلاردا «اشارشىلىق» دەگەن ءسوز جوق. ءسىرا، بۇل - كەيىنگى «كالكا» جۇرناقتاردىڭ ءبىر كورىنىسى. ەستەرىڭىزدە شىعار، رەسپۋبليكانىڭ باستى ساياسي گازەتى بىردە «ەڭبەكشىل قازاق»، بىردە «ەڭبەكشى قازاق» بولدى. نەمەسە «دەنساۋلىق» دەگەن ءتول ءسوزىمىزدى «دەنساۋشىلىق» دەپ بۇزىپ ايتاتىندار ۇشىراسادى.
ءبىزدىڭ ويىمىز: ۇلتتىڭ ءاربىر سوزىندە گەنەتيكالىق كود بار، سوندىقتان ⅩⅩ عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنداعى ۇلتىمىزدىڭ جارتىسىن قىرعان ناۋبەت، قاسىرەت «اشتىق» دەپ ءتۇپنۇسقادا (ورىسشا دا، اعىلشىنشا دا) جازىلۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – 31-مامىر تۋرالى. بۇل «ساياسي قۋعىن- سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارى كۇنى» دەپ اتالاتىنى بەلگىلى. ءبىز زيالى ورتادا، وقىتۋشى- مۇعالىمدەر ورتاسىندا جۇرەمىز. كوپتىڭ تىلەگى - «اتالعان قوس قاسىرەتتىڭ ءجونى دە، ءمان- ماعىناسى دا ەكى بولەك، سول سەبەپتى ولاردى ەسكە الۋعا ەكى داتا بەلگىلەگەن ءجون». تاعى ءبىر ورايلى ۇسىنىس: اشتىق قۇرباندارى مەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنا تاعزىم ەتۋ جاستار ءۇشىن جانە جاڭا بۋىن ءۇشىن قاجەت. ال 31-مامىر - مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ دا، ستۋدەنتتەردىڭ دە دەمالىس كەزەڭى. سوندا بۇل شارا كىم ءۇشىن ناسيحاتتالادى؟ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» دەگەن پرەزيدەنت ۇستانىمى ءدال وسى ماسەلەدە اناعۇرلىم كەرەك دەپ سانايمىز.
تاعى ءبىر ۇسىنىسىمىز: جاڭا ەلوردادا قونىس تەپكەن نۇر- سۇلتان قالاسىندا اشتىق قۇرباندارىنا قاتىستى دا، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى دا ءبىر تاريحي ورىن بار. ول - بۇگىنگى «جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى حان كەنە ساربازدارى مەن الاش قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن ەسكى مۇسىلمان قورىمىنداعى باۋىرلاستار بەيىتى. جوعارىدان ءاەروتۇسىرىم جاسالعاندا، وسى زيراتتان ءۇش شۇڭقىر انىقتالعان. بۇل جەرلەرگە توڭكەرىس، اشتىق قۇرباندارى جاپپاي جەرلەنگەنىن كونەكوز قاريالار راستاعان. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعىندا وسى تاريحي ورىنعا ەسكەرتكىش ورناتۋ - ەلدىك پارىزىمىز.
بۇگىندە عالىمدار، كوسەمسوزشىلەر اشتىق تاقىرىبىندا ەكى-ءۇش ماسەلەگە ەكپىن تۇسىرە ايتىپ ءجۇر. ءبىز وعان 100 پايىز قوسىلامىز. قايتالاپ ەسكە سالايىق: ءبىلىم سالاسى «1920-1930 -جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىنىڭ سانى ناقتىلانسا» دەيدى. بۇل وقۋلىق پەن وقۋ قۇرالدارىنداعى بىرىزدىلىك ءۇشىن ماڭىزدى. زيالى قاۋىم: «نۇر- سۇلتان، الماتى، ت. ب. قالالارداعى اشتىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەردە نەگە «1931-1933 -جىلدار» دەپ كورسەتىلگەن؟ سوندا 20-جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىنا باسقا ەسكەرتكىش ورناتامىز با؟» دەپ ورىندى سۇراق قويادى.
سونىمەن بىرگە اشتىق - جىلاۋ مەن سىقتاۋدىڭ تاقىرىبى ەمەس، ۇلتتىق بىرلىك پەن سانانىڭ، ەلدىك بايىپ پەن ساباقتىڭ وزەگىنە اينالۋى ءتيىس. كەڭەس وكىمەتى ساياساتىنان قازاقستاندا بولعان اشتىق تاعىلىمىن ونەر سالاسىندا (كلاسسيكالىق بەس تۇرىندە) ناسيحاتتاۋ - تىرىلەردىڭ ادامشىلىق پارىزى.
ادەتتە اشتىق قاسىرەتى ءسوز بولعاندا، جۇرت ب. مايليننىڭ اشتىق تاقىرىبىنداعى «كۇلپاش» اڭگىمەسىن ەسكە الادى. وتە دۇرىس. بۇل رەتتە ج. ايماۋىت ۇلىنىڭ «دالاداعى ناۋرىزىنان» س. ەلۋبايدىڭ «اقبوز ۇيىنە» دەيىن، ج. سىزدىقوۆتىڭ «ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسىنەن» ت. ءابدىراحمانوۆانىڭ «1932 -جىل» پوەماسىنا دەيىن - ۇلت جان جاراسىنىڭ ايناسى.
كلاسسيك جۇسىپبەك «جاڭابايدىڭ جانىنداعى تراگەديا» اتتى اڭگىمەسىندە 20-جىلداردىڭ باسىنداعى الاپات اشتىقتى ولگەن جىگىتتىڭ جازباسى ارقىلى سۋرەتتەيدى. بۇل - ۇتقىر فورما. مارقۇمنىڭ الگى اڭگىمە- جازباسىندا كوپ نۇكتە قويىلىپ، بوس تاستالعان جەرلەر (جۇسىپبەك «وشىرىلگەن جەرلەر بار ەكەن» دەپ ەسكەرتەدى) بار. ورىس باسپا جانە باسپا ءسوز تاريحىندا «اقتاڭداق» («بەلىە پياتنى» ) دەپ وسىنى ايتادى. ال قازاق جازۋشىسىندا بۇل - فورما. جۇسىپبەك كوپ نارسەنى ايتقىسى كەلەدى، ءبىراق ايتا المايدى. سەبەبى تۇسىنىكتى. اڭگىمەدەگى اۆتور بوس قالدىرعان تۇس ونىڭ ءمانىن ايقىنداعانداي. بىر ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «…………………… ەگەر كوپ اشتارمەن بىرىكسە ……………….. ەتەر ەدى. ونى جاڭاباي بىلمەدى. …………………………الەۋمەت زاڭىنا ول باعىنادى…………….. «. شىعارمانىڭ ءون بويىندا جازۋشى وسىلاي كەتە بەرەدى. بۇل - تىلدى كەسۋگە تايانعاندى كورسەتكەن نىشان ەدى.
ءبىر اۋىز ءسوز - اشتىققا قامالعان جۇرتقا سوزعان الاش زيالىلارىنىڭ كومەك قولى تۋرالى. مۇنى دا تاريحشى قاۋىم ءجىتى زەرتتەسە دەگەن تىلەك بار. بۇل شارا كەزىندە «پومگول» (اشىققاندارعا جاردەم) دەپ اتالعان. شارانىڭ جۋان ورتاسىندا قالامگەر ج. ايماۋىت ۇلى جۇرگەن. ماقسات - اشىققان اۋداندارعا مال جەتكىزۋ. نە كەرەك، وسى ءۇشىن جۇسىپبەك ناقاق قارالانىپ، ءىستى دە بولعان. ءبىراق 1926 -جىلى اشىق سوتتا اقتالىپ شىققان.
حالىقتىڭ ءال- اۋقات قورىنا قول سالىپ، اشتىقتى جاساندى تۇردە ۇيىمداستىرعان قانىپەزەرلەردىڭ، «قوي تەرىسىن جامىلعان كوممۋنيست، كەشەگى كولونيزاتورلاردىڭ» شىنايى كەيپى سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ «قوستاناي- تورعاي» وچەركىندە دەرەكتەرمەن جان- جاقتى سيپاتتالادى.
مۇنىڭ ءبارى تەڭىز تامشىسىنداي بولعانمەن، الاپات اشتىقتىڭ سەبەبىن اشاتىن اقيقات جولىن نۇسقايدى.
ديحان قامزابەك ۇلى، ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، ۇ ع ا اكادەميگى
egemen.kz