ءتىل تاۋەلسىز بولماي، ەل تاۋەلسىز بولمايدى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تاۋەلسىزدىكتى ءتاۋ ەتكەن، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان العاشقى جىلدارى سولتۇستىك وڭىردەگى كىرپىگى عانا قيمىلدايتىن قازاق ءتىلىنىڭ ەندى باعى جانادى-اۋ دەپ دامەلەندىك.

ايتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن باياعى جارتاس، سول جارتاس. ءتىلدىڭ الپىس ەكى تامىرىنا نەگە شىم- شىمداپ قان جۇگىرمەي جاتىر؟ اڭگىمەنىڭ ءالىبى وسى جايىندا.

ءبىزدىڭ وڭىردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى مىندەتتەۋ كەرەك دەگەن دە پىكىر ايتىلادى. اتا زاڭداعى 7-باپتىڭ ەكىنشى بولىگى قابىلدانار كەزدە قوعامدا قىم- قيعاش پىكىرتالاستىڭ بولعاندىعى بەلگىلى. قازىرگى كۇنى دە جۇدەۋ ءتىلدىڭ جۇزىنە قاراپ وتىرىپ، وسى ەكىنشى بولىگىن مۇلدە الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن دە كوزقاراستار ايتىلادى. اسىلىندا، زاڭ قوعامداعى بەلگىلى ءبىر قاتىناستاردى رەتتەۋ ءۇشىن قابىلدانادى ەمەس پە؟ ال ءبىز بولساق تۋعان ءتىلدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن زاڭداردى تولايىم پايدالانا الىپ جاتقان جوقپىز.

ناقتىراق ايتاتىن بولساق، اتا زاڭىمىزدىڭ 7-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەلىنگەن. سولاي بولا تۇرا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق ءتىلى باسقا تىلدەردەن كەم، قوراش.

وزگە جەرلەردى قايدام، تىڭنىڭ ەپيتسەنترى اتانعان سولتۇستىك ءوڭىر ءالى دە سىرەۋدى بۇزا الماي جاتىر. كەز كەلگەن جيىن كەشەگى كەڭەس زامانىنداعىداي ورىس تىلىندە وتكىزىلەدى. سىلتاۋ بىرەۋ- اق، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇقىعى بۇزىلماۋى كەرەك.

ءتىل بىلمەيتىندەر، قازاق تىلىندە قارا تانىمايتىندار بۇرىن دا كوپ ەدى، بۇگىن دە جالعاسىپ جاتىر. سەبەپ اۋەلى بالا باقشادان باستالادى. وبلىس ورتالىعىنداعى، ءىرى ەلدى مەكەندەردەگى بالالار باقشالارىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلت تىلىندە جۇمىس ىستەيدى دەگەنى كوپ رەتتە كوزبوياۋعا تاياۋ. بالدىرعاندار وتباسىندا دا، تاربيە ورتالىعىندا دا ورىس تىلىندە سويلەپ، سول تىلدە قارىم- قاتىناس جاسايدى. ءتىپتى اشىنعان ادام جاس وتاۋداعى ءسابيدىڭ ءتىلى ورىس تىلىندە شىعادى دەر ەدى. وبلىستا مەكتەپكە دەيىنگى 609 مەكەمە بولاتىن بولسا، ونىڭ 277 سى، ياعني 45 پايىزى عانا قازاق تىلىندە. ودان سوڭ مەكتەپ ماسەلەسى ءتىل تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ تۇر.

ماسەلەن، وبلىس مەكتەپتەرىندە بيىلعى وقۋ جىلىندا 130 مىڭ وقۋشى ءبىلىم الىپ جاتسا، ونداعى جەرگىلىكتى ۇلت بالالارىنىڭ سانى - 82936. وسى وقۋشىلاردىڭ باقانداي 22 مىڭعا جۋىعى ورىس تىلىندە وقيدى. وعان ارالاس مەكتەپتەردەگى جەرگىلىكتى ۇلت تىلىندە ءتالىم- تاربيە الىپ جاتقان وقۋشىلاردى دا قوسپاسقا امالىڭ جوق. ارالاس مەكتەپتە وقيتىن بالالاردىڭ ءبارى دەرلىك ورىس تىلىندە سويلەيدى.

بالالاردى ورىس تىلىندە ءتالىم- تاربيە بەرەتىن مەكتەپكە بەرۋگە اتا- انالاردىڭ وزدەرى ىنتالى. ويتكەنى، ساباقتارىن دايىنداعان كەزدە ءتىل بىلمەگەندىكتەن كومەكتەسە المايدى. ارالاس مەكتەپتەردەگى قازاق سىنىبىنىڭ اتاۋى عانا كوڭىل جۇباتادى. شىن مانىندە ارالاس بولعانىمەن، ورىس ءتىلدى مەكتەپكە ءبىرتابان جاقىن. بۇل ارادا وبلىس ورتالىعىندا تازا ۇلتتىق مەكتەپتەردى كوبەيتە الماي وتىرعان كەمشىلىگىمىزدى ايتا كەتۋىمىزگە ابدەن بولادى. ەگەر مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمە، مەكتەپ تازا ۇلتتىق بولماسا، ۇشپاققا شىعا المايمىز.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ەل حالقىنا جولداعان «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس- قيمىل كەزەڭى» اتتى جولداۋىندا «قازىرگى مىندەت - حالقىمىزدىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ، تۇتاس ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋ» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ۇلت ساپاسى كەشەگى كەڭەس زامانىندا امالسىز ورىسشا ورعىعان اعا بۋىننىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان جاس تولقىندى ءوز ءتىلىنىڭ مايەگىمەن سۋسىنداتۋ. سوندا عانا ءتىل ەڭسەسىن باسىپ جاتقان تەگەۋىرىندى تەگەرىش توڭكەرىلىپ تۇسەر ەدى. ونسىز ءتىلدى تۇزەۋدىڭ جولى جوقتاي.

ەندىگى ءبىر ماسەلە، ىرگەدەگى كورشىنىڭ ات كوپىر بولىپ كەلىپ جاتقان باسىلىمدارى. كوكشەتاۋدىڭ كوشەلەرىندەگى كۇندەلىكتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەردە رەسەيدىڭ گازەت- جۋرنالدارى تولىپ تۇر. قازاق ءتىلدى باسىلىمدى اراگىدىك قانا كەزدەستىرۋگە بولادى.

- ارينە، ارتىق ءبىلىم، وزىق ونەردى ۇيرەنۋگە قارسى ەمەسپىز، - دەيدى زەينەتكەر ۇستاز راۋزا بايكەنوۆا، - ءبىراق رۋحاني قاجەتتىلىكتى وتەپ تۇرعان باسىلىمداردىڭ ءبارى ورىسشا عوي. ىشىندە نە جوق دەيسىز، اس مازىرىنەن باستاپ، ەرتەگىلەرگە دەيىن. وزگە تىلدەگى ەرتەگىمەن ەسەيگەن بالا ءوز تىلىنە جاتىرقاي قارايدى ەمەس پە؟ رۋحاني الەمىمىز، تەڭىزدەي تەرەڭ ءتىلىمىز وسىلايشا بىلعانىپ جاتىر.

وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، مەملەكەتتىك تىلدە ەركىن سويلەيتىن، وقيتىن جانە جازاتىن حالىقتىڭ ۇلەسى جوسپار بويىنشا 2020 -جىلى 32 پايىزدى قۇراۋ كەرەكتىگى كورسەتىلگەن. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 -جىلىندا وسىنشا كولەمدە عانا. ناقتى كورسەتكىش 60 پايىزعا تاياپ قالادى دەگەن دە بولجام بار. قالاي بولعان كۇندە دە وتباسى، وشاق قاسىندا ۇيىرىلە ىركىلگەن ءتىل كەڭ كوسىلە الماي جاتقاندىعى انىق.

- 1977 -جىلى جاڭاجول اۋىلىنىڭ سەگىز جىلدىق قازاق مەكتەبىن ءبىتىرىپ، كوكشەتاۋ قالاسىنداعى وبلىستىق قازاق مەكتەپ- ينتەرناتىنا وقۋىمدى جالعاستىرۋعا جاڭا كەلگەن بەتىم. سىنىپتاس قىز ەكەۋىمىز ينتەرنات جانىنداعى ايالدامادان اۆتوبۋسقا وتىرىپ ورتالىققا كەلە جاتىر ەدىك. ەكەۋارا شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ تۇرمىز. ءبىر كەزدە اۆتوبۋستىڭ ورتا تۇسىندا وتىرعان ءبىر ورىستىڭ كەمپىرى: «ەي، چتو ۆى تام نا سۆوەم گىر- گىر، ا نۋ- كا گوۆوريتە نا نورمالنوم يازىكە»، دەپ بار داۋىسىمەن زەكىپ تاستادى. سول ساتتە نە بولعانىمدى بىلمەيمىن. قۇربىم ەكەۋىمىز باراتىن جەرىمىزگە دە جەتپەي، ابدىراپ اۆتوبۋس توقتاسىمەن ءتۇسىپ كەتتىك. مۇنداي قورلىقتى كىم كورگەن؟! ەس بىلگەلى سويلەپ كەلە جاتقان انا تىلىمدە سويلەسۋىمە بىرەۋدىڭ تىيىم سالعانىنا نالىدىم با، تويتارىس بەرە الماعانىما ىزالاندىم با، بىلمەيمىن، ايتەۋىر ەبىل- دەبىلىم شىعىپ جىلادىم، - دەيدى كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى مارال جاقىپوۆا، - ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك تاڭى اتىپ، انا ءتىلىم مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ زاڭمەن بەكىتىلگەنشە تالاي جەردە تاياق جەپ، تالاي جەردە ساعىم سىندى.

سوندىقتان ءدال مەن ءۇشىن كەڭەس ءداۋىرى كەلمەسكە كەتكەن. ونى اڭسامايمىن دا، كوكسەمەيمىن دە. كەرىسىنشە، ءالى كۇنگە ورتاسىنداعى جالعىز ورىس تىلدىگە بولا تاڭدايلارى تاقىلداپ ورىسشا سويلەپ وتىراتىن قانداستارىما قايران قالامىن، سولارعا قاراپ وتىرىپ كورگەن جابىرلەرىم ەسىمە ءتۇسىپ، نامىستانامىن. باردى باعالاي المايتىندارى ءۇشىن. نامىس وتى وشكەن قۋىس كەۋدەلەر ءۇشىن. قازاق «اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى»، دەيدى. ءبىز سول كەڭەس داۋىرىندە ۇشىنعان كەسەلدەن ارىلا الماي، وي- سانامىزدى بۇرا الماي ۇرپاعىمىزدى دا شالا قازاق ەتىپ وسىردىك. بۇل اشى شىندىق. مۇنى مويىنداۋ كەرەك. ايتپەسە توتاليتارلىق رەجىمدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇقايىن كورمەگەن، تاۋەلسىز ەلدە تۋىپ، ەركىن وسكەن، الدى وتىزعا ەندى جەتكەن ۇل- قىزدارىمىز، ورىس، اعىلشىن، قىتاي، جاپون تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن ءبىلىمدى ۇرپاعىمىز قازاقشاعا كەلگەندە نەگە شىدەرلەۋلى اتتاي شابا الماي كىدىرەدى؟! ويتكەنى ۋىزىنا جارىماعان. تۋىپ، وسكەن وتباسىندا قازاق تىلىنە دەگەن قۇرمەتى قالىپتاسپاعان. وبلىستىق تىلدەر باسقارماسىنا باسشىلىق ەتىپ ءجۇرىپ، ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى وتىرىسقا شاقىرعانىمدا «ايتا- ايتا اۋزىم اۋىردى. ايتامىز، قالادى، تۇك شىقپايدى»، دەپ كەلۋدەن باس تارتقان ءتىل جاناشىرلارىن دا كوردىم.

جەتپىس جىل جەلكەمىزدەن تۇقىرتىپ انا ءتىلىمىزدى ۇمىتتىرۋعا اينالدىرعان، امالسىز ورىس ءتىلىن تاڭداۋعا ءماجبۇر قىلعان كەر زاماننان كەيىن ءتىلىمىزدى ءتىرىلتىپ الۋعا كۇش- جىگەر جۇمساۋعا شارشاپ- شالدىعىپ قالعانىمىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

«باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ، مىسقالداپ شىعادى» دەمەۋشى مە ەدى؟ وبلىستىق اسسامبلەيانىڭ حاتشىلىعىن باسقارىپ جۇرگەنىمدە ۇلتارالىق تۇتاستىقتى نىعايتىپ ءجۇرمىز دەگەن تالاي ەتنو- مادەني بىرلەستىكتەردىڭ ۇيىمداستىرعان ءىس- شارالارى تەك ءوز تىلدەرىندە جانە ورىس تىلىندە عانا جۇرگىزىلەتىنىن كورىپ جاعامدى ۇستادىم. ول جەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنىپ تۇرعان جاندار كەم دە كەم. اسسامبلەيانىڭ جۇمىسىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى شىم- شىمداپ بولسىن ەنگىزۋ ءۇشىن جىلعا تامان ۋاقىت كەتتى. نەلىكتەن بۇلاي؟ مۇنىڭ باستى سەبەبى، سول ماڭدا قىزمەت ەتەتىن باسشىنىڭ دا، قوسشىنىڭ دا وزگە ۇلتتار ورتاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىن تالاپ ەتپەۋىندە. ءوزىمىز كەرەك قىلماي وتىرعان ءتىلىمىزدى وزگە قايتسىن؟!

ارينە، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن ازدى- كوپتى جاستار بار. ولاردى كەزدەستىرىپ قالساق توبەمىز كوككە جەتكەندەي قۋانامىز. ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ الامىز. كوپ الدىنا شىعارىپ سويلەتىپ، دارىپتەپ جانىمىز قالمايدى. وبلىستىق قازاق تەاترىنا باسشىلىق ەتكەن كەزىمدە قايماعى بۇزىلماعان قازاقي ورتاعا ورىس ءتىلىن ارالاستىرمايىن دەپ، ۇلتى قازاق، ءتىلى قازاقشا نە ەلەكتريك، نە مەحانيك، نە سانتەحنيك تاپپاي قينالعانىم ەسىمدە. قالتاسىندا اتا- اناسى ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشاسىن تولەپ وقىتقان نە زاڭگەر، نە قارجىگەر ديپلومى بار قازاق جاستارىنىڭ جۇرگىزۋشى بولۋعا كەلىپ تۇرعانىن كورگەنىمدە قاتتى ءتۇڭىلدىم.

مىنە، وسىلايشا سولتۇستىكتەگى سىرەسكەن مۇز ءجىبىر ەمەس. قالىپتاسقان كورىنىس كوز الدىمىزدا. تارازى باسىنا تارتىپ قاراساق، ءتىل تاعدىرى ءوز قولىمىزدا ەكەن. الدىمەن ءوزىمىز، ءوزىمىزدىڭ وتباسىمىز، ۇرپاعىمىز سويلەۋ كەرەك. بالكىم سوندا عانا ءتىلىمىز وركەن جايار...

اقمولا وبلىسى

Egemen Qazaqstan