ماۋلەن اشىمبايەۆ: كەشەندى جۇمىستار ارقىلى عانا اشارشىلىققا ءادىل باعا بەرە الامىز

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا سەنات ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن «ازاتتىق جولىنداعى اقتاڭداقتار: اشارشىلىق زارداپتارىنا شىنايى تاريحي كوزقاراس» تاقىرىبىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى.

بۇل تۋرالى قازاقپارات سەناتتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنە سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.

ءىس-شارا بارىسىندا وتاندىق جانە شەتەلدىك بەلگىلى عالىمدار قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتىڭ زاردابى، سەبەبى مەن سالدارى تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ، وسى باعىتتاعى ماسەلەلەردى كەڭىنەن تالقىلادى.

ماۋلەن اشىمبايەۆ ءوز سوزىندە اشارشىلىق تاقىرىبىن ساياسيلاندىرماي، وعان عىلىمي تۇرعىدان قاراۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ايتتى.

«اشارشىلىق تەك قازاق حالقىنىڭ عانا باسىنا تۇسكەن ناۋبەت ەمەس، بۇل بارشا ادامزاتتىڭ الاپات گۋمانيتارلىق قاسىرەتى دەپ ايتۋعا بولادى. سول سەبەپتى، اشارشىلىق تاقىرىبىن ساياسيلاندىرماي، ەڭ الدىمەن، وعان عىلىمي تۇرعىدان قاراعانىمىز ابزال»، - دەدى سەنات ءتوراعاسى.

سونداي-اق، ول وبەكتيۆتى عىلىمي قورىتىندى جاساۋ ءۇشىن سول كەزدەگى كەڭەستىك جۇيەنى تولىق قامتۋ كەرەكتىگىن جانە سول تۇستاعى بولشيەۆيكتىك بيلىكتىڭ ماقساتى، جوسپارى قانداي بولدى، ونى قالاي جۇزەگە اسىردى، قانداي قاتەلىكتەرى بولدى دەگەن ساۋالدارعا ناقتى جاۋاپ ىزدەۋ قاجەتتىگىن تىلگە تيەك ەتتى. ويتكەنى الاپات اشتىققا ۇجىمداستىرۋدىڭ دايىن ەمەس ورتادا جۇرگىزىلۋى، جوسپارلاۋ ىسىندە جەرگىلىكتى جەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن شارۋاشىلىعى ەسكەرىلمەۋى جانە سول كەزدەگى رەجيمنىڭ كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ادام ءومىرىن ەسەپكە الماۋى سياقتى وزبىر ساياساتتىڭ زاردابى تيگەنى ءسوزسىز.

توتاليتارلىق رەجيمنىڭ وسىنداي ساياساتى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ بارىندە جۇرگىزىلگەنى ءمالىم.

«قازاقستانمەن قوسا، ۋكراينا، بەلارۋس، مولدوۆا، رەسەيدىڭ بىرنەشە ايماعى، ونىڭ ىشىندە ەدىل بويى، سولتۇستىك كاۆكاز حالقى اشتىققا ۇشىرادى. وسى تۇرعىدان العاندا، اشتىقتى بەلگىلى ءبىر ۇلتقا قاراتا جاسالعان قىلمىس دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن شىعار. بۇل - ەڭ الدىمەن، سول كەزدەگى بيلىك جۇيەسىنىڭ قاتە ساياساتىنىڭ اۋىر سالدارى. اشارشىلىق - كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ورتاق تراگەدياسى دەگەنىمىز ورىندى»، - دەدى ماۋلەن اشىمبايەۆ.

سونىمەن قاتار سەنات ءتوراعاسى اشارشىلىق كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جابىق تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولعانىن، تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن تاريحىمىزداعى اقتاڭداقتار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرىلە باستاعانىن ايتتى. سونداي ناقتى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە 31- مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەنى بەلگىلى.

«بيىل 1921-1922-جىلدارداعى اشارشىلىققا 100 جىل تولىپ وتىر. الاپات ناۋبەتتىڭ 30-جىلدارداعى ەكىنشى كەزەڭىنە دە 90-جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا وسى تاقىرىپقا توقتالىپ، تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن مۇقيات زەرتتەۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىق مەرەيلى بەلەسىندە مەملەكەت تاراپىنان بۇل ماسەلەگە باسىمدىق بەرىلۋى وتە ورىندى»، - دەدى سەنات ءتوراعاسى.

ول اشارشىلىق تاقىرىبىن كوتەرۋ ەگەمەندىكتىڭ قادىرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ، ءبىرتۇتاس تاۋەلسىز ۇلتتىق سانا قالىپتاستىرۋ جانە تاريحتان تاعىلىم الۋ ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ايتتى.

«بۇل تاقىرىپ، ەڭ الدىمەن، تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋ ءۇشىن قاجەت. ويتكەنى، ءقازىر الەمدىك احۋال وتە كۇردەلى جانە قۇبىلمالى ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. كۇن وتكەن سايىن قاراما- قايشىلىقتار تەرەڭدەپ، ءتۇرلى قاقتىعىستار قارقىن الىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە دە تونەتىن سىن- قاتەرلەر جوق ەمەس. ءدال وسىنداي جاعدايدا تاۋەلسىزدىگىمىزدى مىزعىماستاي بەرىك ەتۋ - ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز. سول ءۇشىن ونىڭ قادىرىنە جەتە ءبىلۋىمىز قاجەت. ال، تاۋەلسىزدىكتى قادىرلەپ، ۇلىقتاۋ ءتول تاريحىمىزدى جانە ونىڭ شەشۋشى كەزەڭدەرىن تەرەڭ تانۋدان باستالادى»، - دەدى ماۋلەن اشىمبايەۆ.

ودان بولەك، سەنات ءتوراعاسى تاريحتى داۋرىقپا داۋ ءۇشىن ەمەس، دامىلسىز دامۋ ءۇشىن پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىنە نازار اۋداردى. راسىندا، كەشەگىمىز ارقىلى بۇگىنىمىزدى بەدەرلەپ، بولاشاعىمىزدى باعدارلاي الامىز. سول ارقىلى ۇلت رەتىندە جولىمىزدىڭ داڭعىل بولاتىنى انىق.

«ءبىزدىڭ اشارشىلىق تاقىرىبىن جاڭاشا زەردەلەۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى اتالعان فاكتورلاردان باستاۋ الادى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ بۇل ماسەلەنى كوتەرۋىنىڭ نەگىزگى ءمان-ماڭىزى دا وسىندا جاتىر. وسى رەتتە ءبىرىنشى كەزەكتە، عىلىمي كوزقاراسقا باسىمدىق بەرۋىمىز كەرەك. سەبەبى، حالقىمىزعا اشارشىلىقتىڭ اشى اقيقاتىن عالىمدارىمىز عانا اشىپ، دالەلدى تۇردە جەتكىزە الادى. جالپى، تاريحي تاقىرىپتارعا قاتىستى قوعامدىق وي عىلىمي پىكىرگە نەگىزدەلۋى كەرەك»، - دەدى ماۋلەن اشىمبايەۆ.

سەنات ءتوراعاسى وسىعان وراي وتاندىق تاريحشى عالىمدارعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىنىن ايتىپ، ناۋبەت جىلداردىڭ اشىلماي، تاسادا قالعان تۇستارى ءالى دە بولسا كوپ ەكەنىنە نازار اۋداردى. ول بۇل جۇمىستا تاريحي فاكتىلەرگە سۇيەنگەن تەرەڭ ءارى جان- جاقتى زەرتتەۋلەر كەرەكتىگىنە دە باسا ءمان بەردى. سونداي-اق، وسى باعىتتا ءتيىستى ارحيۆ دەرەكتەرىنە، ونىڭ ىشىندە كورشىلەس ەلدەردەگى ماتەريالدارعا قول جەتكىزۋدىڭ، ولاردى جۇيەلەۋ جانە مۇقيات زەردەلەۋدىڭ، وڭىرلەرمەن، ونداعى اشارشىلىق تاقىرىبىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدارمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋدىڭ جانە اشتىقتى باستان كەشكەن كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرىن جيناقتاۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ايتتى. ماۋلەن اشىمبايەۆ الداعى ۋاقىتتا وسى باعىتتاعى قۇندى زەرتتەۋلەر عىلىمي ورتادا عانا قالىپ قويماي، قوعامدا كەڭىنەن دارىپتەلۋى كەرەكتىگىن دە ايتىپ ءوتتى.

«بۇل رەتتە جاس اۋديتورياعا باسىمدىق بەرگەن ءجون. مەملەكەت باسشىسى 30 جىلدىق مەرەيتويدى اتاپ وتۋگە ارنالعان جيىندا شارالار نەگىزىنەن جاستارعا ارنالۋى كەرەك ەكەنىن ايتتى. سەبەبى، بارلىق باستاما بولاشاق ۇرپاقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ىسكە اسىرىلۋدا. اشارشىلىق تاقىرىبىندا دا ءبىز وسى ۇستانىمنان اينىماۋىمىز كەرەك»، - دەگەن سەنات ءتوراعاسى اشارشىلىق تاقىرىبىن زەرتتەۋدە جاس عالىمداردى دا كەڭىنەن جۇمىلدىرۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ايتتى.

ءوز كەزەگىندە ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زيابەك قابىلدينوۆ 1921-1922-جىلدارداعى قازاقستانداعى اشارشىلىق تاقىرىبىندا بايانداما جاساپ، زوبالاڭنىڭ سەبەپتەرىنە جانە ونىمەن كۇرەس جۇمىستارىنا توقتالدى. ال، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەركىن ءابىل اشارشىلىق فەنومەنىن زەرتتەۋدىڭ تەوريالىق جانە ءادىسنامالىق ماسەلەلەرىنە نازار اۋداردى.

«قازاقستاندىق قوعامنىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ - ۇلتتىق تاريحتىڭ قايشىلىقسىز، جۇيەلى، دەفراگمەنتاتسيالانعان جانە «اقتاڭداقتاردان» ارىلعان كارتيناسىن جاساۋ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ، اسىرەسە، ونىڭ العاشقى ونجىلدىقتارىنىڭ تاريحىن وبەكتيۆتى زەردەلەۋ بىزگە قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ قيسىنى مەن تەتىگىن، قازاق حالقىنىڭ بەيىمدەلۋ جانە جاڭعىرتۋ ستراتەگيالارىن نەعۇرلىم تولىق تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەدى ەركىن ءابىل.

سونىمەن قاتار دوڭگەلەك ۇستەل كەزىندە اشارشىلىق تاقىرىبىن كەڭىنەن زەرتتەپ جۇرگەن ا ق ش- تىڭ بەلگىلى تاريحشى عالىمى سارا كامەروننىڭ بەينەبايانداماسى تىڭدالدى. ول قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن اشارشىلىق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى تۇرعىسىنان ءالى زەرتتەلمەگەنىن ايتتى.

«اشارشىلىق قازاق حالقىنىڭ بولمىسىنا وراسان زور زاردابىن تيگىزگەنى انىق. قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتىندە ماڭىزدى رولگە يە بولعان كوشپەلى ءومىر سالتىنان باس تارتۋىنان تۋرا كەلدى»، - دەدى سارا كامەرون.

ودان بولەك، جيىن بارىسىندا تالاس وماربەكوۆ، بەرىك ءابدىعالي ۇلى، سماعۇل ەلۋباي، بەيبىت قويشىبايەۆ جانە تاعى باسقا عالىمدار بايانداما جاسادى. جيىن قورىتىندىسى بويىنشا ارنايى ۇسىنىمدار ازىرلەنىپ، ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا جولداندى. ءىس-شاراعا ەلىمىزدىڭ ءبىر توپ عالىمدارىمەن بىرگە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى اقتوتى رايىمقۇلوۆا، اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى ايدا بالايەۆا جانە ب ا ق وكىلدەرى قاتىستى.

اۋقىمدى جيىن پارلامەنت سەناتىنىڭ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جانە ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.

سوڭعى جاڭالىقتار