بايتۇرسىن ۇلىنا بەت بۇرماساق، ءتىلدىڭ تۇبىنە ءوزىمىز جەتەمىز

نۇرسۇلتان. قازاقپارات - ءسىرا قازاق - قازاق بولعالى توقتاۋسىز ايتىلىپ كەلە جاتقان ەكى ماسەلە بولسا، بىرەۋى تىلگە قاتىستى شىعار.

سەبەبى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا اتام زاماندا جاسالىپ، وسى كۇنگە جەتكەن فولكلورلىق شىعارمالارىمىزدىڭ وزىنەن تىلگە قاتىستى بىردەڭەلەردى تاۋىپ الامىز، ۇڭىلە قاراساق. جىر- داستاندار مەن شەشەندىك سوزدەردە ءتىلدىڭ تازالىعى، دۇرىس سويلەۋ مەن ۇتىمدى وي ايتۋ دارىپتەلىپ، جاڭساق سويلەگەندەر، ءسوز مانىسىنە جەتپەگەندەر سىناپ- مىنەلىپ وتىراتىن جەرلەر از ەمەس.

سول سياقتى ءسوزدىڭ جۇيەلىلىگى مەن وتكىرلىگىنە قاتىستى قانشاما ماقال- ماتەلدەر بار. سولاردىڭ ءبارى تەگىننەن- تەگىن ايتىلعان با؟ ال ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاقتا ءباسپاسوز پايدا بولعاننان كەيىن ءتىل ماسەلەسى عىلىمي تۇردە قايتا كوتەرىلە باستاعانىنا قاراساق، ءبىزدىڭ تىلىمىزگە سول كەزدەن- اق قاۋىپ تونە باستاعان سياقتى.

وعان دالەل رەتىندە قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوپتەگەن پىكىرلەرىن كەلتىرۋگە بولادى.

«ەگەر دە ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولىپ تۇرۋدى تىلەسەك، قارنىمىز اشپاس قامىن ويلاعانداي ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ قامىن قاتار ويلاۋ كەرەك»، - دەيدى ۇلى رەفورماتور عالىم ءتىلدىڭ بولاشاعى ۇلتتىق بولاشاعى ەكەنىن مەڭزەپ.

سوندىقتان ول بۇل پىكىرىن ودان ءارى تەرەڭدەتە ءتۇسىپ بىلاي دەيدى: «ءوز تىلіمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى - ءتىلى. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. ءوز ۇلتىنا باسقا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى». بۇل - شىن مانىندە بولاشاقتى سۇڭعىلالىقپەن بولجاۋ ەدى.

كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق الىپبيىنە ورىس ارىپتەرىن زورلىقپەن ەنگىزىپ، سول ارقىلى باسقىنشى ءتىلدى اكتسەنتسىز سويلەگەنىمىزدىڭ تۇبىندە ءوز ىشىمىزدەن شىققان «ءتىلدى ازدىرۋشىلار» ەمەس پە ەدى؟ ءبىر كەزدە قازاق سوزىنە ورىسشانى قوسىپ سويلەۋ مەن كەيبىر تەرميندەردىڭ قازاقشا دايىن بالاماسى بولسا دا ورىس تىلىنەن وزگەرتپەي اكەلىپ ەنگىزە سالىپ، ءتىلدى شۇبارلاۋ انا تىلىمىزگە ۇلكەن قيانات ەكەنىن سەزدىك پە ەكەن؟

بۇگىندە جاپوندار مەكتەپتە ەڭ الدىمەن ءوز ءتىلىن يگەرتىپ بارىپ، سودان سوڭ عانا وزگە تىلدەردى ۇيرەتەدى ەكەن، باستاۋىش سىنىپتارىندا تەك جاپون ءتىلى عانا وقىتىلادى ەكەن دەپ ماقتاعاندا اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇريدى. ال ءبىلىم بەرۋدىڭ ول ءپرينتسيپى بىزگە بۇگىن عانا بەلگىلى مە ەدى؟ شىن مانىندە ونى وسىدان ءبىر عاسىر ارىدە تاعى سول احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتقان ەدى عوي، وقىپ قارايىقشى:

«ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن. قازاق سوزدەرىن الىپ، ورىس يا نوعاي جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە، ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى. سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءار جۇرت بالاسىن اۋەلىندە ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ- سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى انا تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىسپىز». ارينە، بۇل ءسوز بىزگە كەڭەستىك كەزەڭدە جەتپەدى. سوندىقتان ودان بەيحابار بولدىق دەيىك، ال بۇگىنگىمىز نە؟

ەندى حات تانىپ جاتقان قازاق بالالارىنا ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن تىقپالاپ، ءبىر مەزگىلدە ءۇش ءتىلدى قاتار ۇيرەتەمىز دەگەنىمىز نە؟ ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ سوندا قازاق ءتىلىن تۇڭعىش ءالىپبيى مەن جازۋ ەملەسىن جاساپ، تاڭبالارىن تۇزگەن، ءتىلدىڭ گرامماتيكاسى مەن ستيليستيكاسىن، تەرميندەرىن، ەرەجەلەرىن جاساعان احاڭنىڭ عىلىمي نەگىزى تەرەڭ پىكىرلەرىن ەلەمەگەنىمىز بە؟ الدە تىلگە قانداي دا ءبىر ساياسي ماقساتتار سەبەپتى ءبىلىم ورداسىنىڭ ەسىگىن جاڭا عانا اشقان ۇرپاققا وزگە تىلدەردى يگەرۋدى زورلىقپەن جۇكتەۋگە بولمايتىنىن بىلمەگەنىمىز بە؟ بۇل - ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى قازاق ءتىلىن دامىتۋعا جاساپ وتىرعان باستى كەدەرگىنىڭ ءبىرى دەسەك بولادى. قاي نارسەنىڭ دە باسى وڭباسا، سوڭى دا قارىق بولمايدى. شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى ولگەندە كەتبۇعانىڭ ەستىرتۋى دەپ ايتىلاتىن مىناداي ءبىر ولەڭ بار:

تەڭىز باستان بۇلعاندى، كىم تۇندىرار، ا حانىم؟! تەرەك تۇپتەن جىعىلدى، كىم تۇرعىزار، ا حانىم؟! ارينە، بۇل ارادا جالعان دۇنيەنىڭ جالت بەرەتىن وپاسىز بولمىسىن استارلاپ جەتكىزىپ وتىرعان ۇلى جىراۋدىڭ تولعاۋى ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەگە تىكەلەي قاتىستى بولماس، ءبىراق فيلوسوفيالىق تۇرعىدان ءاربىر قۇبىلىستىڭ باستاۋى تەرىس بولسا، اقىرى قايىرلى بولمايتىنىن ۇقتىرۋى - وتە ماڭىزدى! ءتىل قولدانىس ۇستىندە داميتىن جاندى قۇبىلىس بولعاندىقتان وعان جاسالعان ءاربىر وزگەرىس پەن تيگەن ىقپال ءىزسىز كەتپەيدى.

ارينە، تىلدەردىڭ ءبىر- بىرىنە اسەر ەتىپ، ءبىر- ءبىرىن بايىتۋىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. عىلىم مەن تەحنيكا دامىعاندا پايدا بولاتىن ءتۇرلى اتاۋلاردا تىلدەن تىلگە كوشىپ، جاڭا ۇعىمداردىڭ تارالۋ ۇدەرىسى جۇرەدى. الايدا ءاربىر ءتىلدىڭ سىرتتان كەلگەن ۇعىم- تۇسىنىكتەر اتاۋىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، وزىنە لايىقتاپ وتىراتىن قابىلەتى بولادى. ونى يكەمدەۋ، سىندىرۋ دەيدى.

وزگە تىلدەر سەكىلدى قازاق تىلىندە دە ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن ونداي قابىلەت بولدى.

ورىس يمپەرياسىنىڭ بودانىندا بولعان كەزدە ساماۋىر (ساموۆار)، كەرەۋەت (كروۆات)، ۆولوست (بولىس)، پوشتاباي (پوچتوۆوي)، وياز (ۋەزد) دەگەن ۇعىمداردىڭ پايدا بولىپ، قازاق ءتىلىنىڭ اكۋستيكاسىنا ساي ايتىلىپ قولدانىسقا ەنۋىندە الگى ايتقان «سىندىرۋ قابىلەتىنىڭ» تەگەۋرىنى بار ەدى. ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا كامونوس (كوممۋنيست)، بالشەبەك (بولشەۆيك)، قالقوز (كولحوز)، ارتەل (ارتەل)، پويىز (پوەزد) ، ت. ب.

سوزدەردىڭ قازاقشا قالىپتا ايتىلۋى دا قازاق ءتىلىنىڭ بۇلىنبەي تۇرعان كەزىندەگى قايراتىن بايقاتاتىن. ياعني، بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا:

«سىرتتان بىرەن-ساران جات سوزدەر كەلسە، ونى جانشىپ كەمىرىپ، ءوز ءتىلىنىڭ قالپىنا ءتۇسىرىپ العان - قازاق. جات جۇرتتىڭ شالىعى تيمەسە، كاسىبي، عۇرپى وزگەرىلمەسە، جالعىز ءتىل وزگەرىلدى دەپ ايتۋعا ءتىپتى جول جوق. قازاقتىڭ ءتىلى وزگەرگەن ءتىل دەپ ايتۋعا جول جوق بولسا، ەملەسىن دە قيسىق دەپ ايتۋعا جول جوق: قازاقتا ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا حيلاف كەلەتىن ەملە جوق. ەدىلدەن باستاپ ەرتىسكە دەيىن، ورالدان باستاپ اۋعانعا شەيىن قازاقتا ءتىل دە ءبىر، ەملە دە ءبىر» بولاتىن.

ال ودان سوڭ نە بولدى؟ 1924-1929 -جىلداردا دەيىن قولدانىلعان اراب گرافيكاسى نەگىزىندەگى «جاڭا ەملە» جانە 1929-1940 جالدار ارالىعىنداعى پايدالانىلعان لاتىن گرافيكاسىنداعى «جاڭا ءالىپ» الىپبيلەرى احمەت بايتۇرسىن ۇلى جاساعان تولىققاندى، عىلىمي نەگىزى بار، قازاقتىڭ تىلىندە بار 28 دىبىستى تاڭبالايتىن ناعىز ۇلتتىق ءالىپبي ەدى. دەگەنمەن 1940 -جىلى قابىلدانعان (اۆتورى سارسەن امانجولوۆ) كيريل حارپىندەگى قازاق الىپبيىنە 42 تاڭبا ەنگىزىلىپ، وعان ورىس جانە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن شەت سوزدەردى دۇرىس جازىپ، وقۋ ماقساتىندا ەكى تاڭبا (جىڭىشكەلىك جانە ايىرۋ بەلگىسى) 10 ءارىپ ەنگىزىلدى.

مىنە، وسىدان باستاپ بۇل الىپبيمەن ساۋاتىن اشقان ادامدار ورىس تىلىندەگى سوزدەردى ەمىن- ەركىن وقىپ، جازا الاتىن بولدى. سونىڭ سەبەبىنەن قازاقتىڭ سويلەۋ جانە جازۋ ءتىلى ءتول دىبىستالۋ ەرەكشەلىگىنەن ايىرىلىپ قالدى.

ءسويتىپ، «ورىسشانى اكتسەنتسىز تازا سويلەيتىن» ۇلتقا اينالىپ شىعا كەلدىك. ول «ارتىقشىلىعىمىز» ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى… 1991 -جىلى ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن عالىمدار بۇل ماسەلەگە قايتا نازار اۋدارىپ، قازاق ءتىلىن ءتول دىبىستالۋ جۇيەسىنە قايتارۋعا ارەكەت جاساپ كەلەدى.

ويتكەنى قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان قۇتقارۋ ءۇشىن لاتىن نەگىزدى قازاق ءالىپبيىن جاساۋ كەرەك ەدى. وكىنىشتىسى سول، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاڭا قازاق ءالىپبيىنىڭ بەس- التى نۇسقاسى ناشار، جاريالانسا دا، ءالى كۇنگە كەمشىلىكتەن ادا بولماي كەلەدى. جاقىندا بەكىتىلگەن سوڭعى نۇسقاسى دا ەل اراسىندا قىزۋ تالقىلاۋعا ءتۇسىپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي جاتقان تۇستارى كورسەتىلىپ جاتىر.

ماسەلەن، تىلىمىزدە جوق ۆ، ف ارىپتەرىنىڭ جاڭا الفاۆيتتەن ورىن الۋى، ڭ ءارىبىنىڭ تاڭباسىنىڭ ناشار بولۋى، ۇ مەن ءۇ تاڭبالارىنىڭ تىم ۇقساس بولۋى ت. ب. قازىردىڭ وزىندە تۋىنداپ جاتقان ماسەلەلەر بۇل نۇسقانىڭ ويداعىداي شىقپاعانىن كورسەتەدى.

نەگە دەسەڭىز، «ءالىپ- بي دەگەن - ءتىلدىڭ نەگىزگى دىبىستارىنا ارنالعان تاڭبالاردىڭ جۇماعى. نەعۇرلىم ءتىل دىبىستارىنا مول جەتسە، ارناعان دىبىسقا ءدال كەلسە، وقۋعا، جازۋعا جەڭىل بولسا، ۇيرەتۋگە وڭاي بولسا، زامانىنداعى ونەر قۇرالدارىنا ورناتۋعا قولايلى بولسا، سوعۇرلىم ءالىپ-بي جاقسى بولماقشى. جاقسى ءالىپبي تىلگە شاق بولۋ كەرەك.

ولشەنبەي تىگىلگەن و جەر بۇ جەر بويعا جۋىسپاي، قولبىراپ، سولبىراپ، تۇرعان كەڭ كيىم سياقتى ارتىق ارىپتەرى كوپ ءالىپبي دە قولايسىز؛ بويىڭدى قىسىپ، ءتانىڭدى قۇرىستىرىپ تىرىستىرىپ تۇرعان تار كيىم سياقتى ءارپى كەم ءالىپبي قولايسىز بولادى. قازاق الدەقاشان تىلىندە قانداي دىبىستار بار ەكەنىن ايىرعان، ءار دىبىسقا بەلگىلەپ تاڭبا ارناعان. وقۋىمىزعا ونىمىز جاقسى، جازۋىمىزعا تاعى جاقسى، ۇيرەتۋ جاعىنان ورىستىكىنەن، نەمىستىكىنەن، فرانتسۋزدىكىنەن، اعىلشىندىكىنەن وڭاي، وڭتايلى» (احمەت بايتۇرسىن ۇلى).

ءالىپبي رۋحاني ءھام ساياسي ىلگەرىلەۋگە جەتكىزەتىن كۇش، سوندىقتان ول دۇرىس جاسالسا ءتىلىمىز تابيعاتىنا ساي دامىپ، تىلىندە ەرەكشەلىگى انىق كورىنىپ تۇراتىن حالىققا اينالار ەدىك. ءبىراق كيريلل الىپبيىندە ءبىلىم العانداردىڭ قارسىلىعى، قازاق تىلىنە ورىستىلدىلەر ۇستانىمىمەن قاراۋى، سونداي- اق، ءالىپبي جاساۋشىلار تاراپىنان كەتىپ جاتقان ولقىلىقتار تىم جاقسى يدەيانىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ جاتىر. دەمەك، بۇل ماسەلەدە جالپىۇلتىق اۋىزبىرلىك كەرەك.

بۇگىنگى قازاق تىلىندە سويلەۋشىلەر مەن ونى ب ا ق- تاردا، عىلىم- بىلىمدە، ادەبيەت پەن ونەردە پايدالانۋشىلاردىڭ سالاقتىعىنان قازاق ءتىلى تىم شۇبارلانىپ بارا جاتىر.

وعان بۇرىن ورىسشا قوسىپ سويلەيتىندەردىڭ اسەرى كۇشتى بولسا، ەندى كىتاپ پەن مەرزىمدى باسپاسوزدە جەرگىلىكتى گوۆورلاردى پايداناۋشىلاردىڭ كوپتىگى، سونداي-اق، ورىس تىلىنەن كالكالانىپ اۋدارىلىپ قوسىلىپ كەتكەن سوزدەردىڭ كوپتىگى زاردابىن تيگىزىپ جاتىر. مەدياساراپشى نازگۇل قوجابەكتىڭ ءبىرازدان بەرى «كالكاسىز قازاق ءتىلى» ايدارىمەن turkystan گازەتىندە جاريالانىپ كەلە جاتقان ماتەريالدارىنا كوز سالساڭىز كەيىنگى داۋىردە قازاق ءتىلى ءسوزجاسامدىق تۇرعىدان قاتتى بۇزىلىپ كەتكەنىن كورە الاسىز. بۇل ورايدا تاعى احاڭنىڭ ءبىر ءسوزىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى: «سويلەگەندە ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن كەلتىرىپ سويلەۋ قانداي كەرەك بولسا، جازعاندا دا ءسوزدىڭ كەستەسىن كەلتىرىپ جازۋ سونداي كەرەك».

ءبىر كەزدە ءسوزىمىزدى ورىس تىلىمەن كومكەرىپ، «قۇبىلتۋعا» دايىن تۇرساق، بۇگىندە اعىلشىنشا «تۇرلەندىرۋگە» اۋەس بولىپ بارا جاتىرمىز. ول اسىرەسە ينتەرنەت پەن تەلەۆيدەنيەدەگى باعدارلامالاردا ءجيى كوزگە تۇسۋدە.

ماسەلەن، «« قىزىق تايمس»، «TalkLike «، «QosLike «، «جاس STAR» سياقتى اتاۋلار ەكىۇشتى ماعىنا بەرىپ، قاپەلىمدە ماعىناسىن قازاقشا نە اعىلشىنشا تۇسىنەرىڭدى بىلمەي دال بولاسىڭ. قازاقتىڭ ءتىلى عىلىمنىڭ ءتىلى ەمەس دەپ جۇرگەندەر وزدەرى سول ءتىلدى كوركەيتۋگە قانداي ۇلەس قوسىپ ءجۇر ەكەن؟ جەر بەتىندە سوزدىك قورى مول ءتىلدى دامىتىپ، قولدانىس اياسىن بارىنشا كەڭىتۋگە اتسالىسامىز دەسەك بىزگە كىم كەدەرگى؟

شىن مانىندە، «XX عاسىرعا شەيىن تۇرىكتىڭ ءتىلىن ازدىرماي اسىل قالپىندا الىپ كەلگەن، ءتىل تۋراسىنداعى ابىروي مەن العىس قازاققا ءتيىستى» (احمەت بايتۇرسىن ۇلى) ەكەنىن نەگە ۇمىتامىز؟ ودان ءارى قاۋزاي بەرسەك، ۇلى ۇستازدىڭ تاعى ءبىر ايتاتىنى بار: «ءبىر حالىقتىڭ ءوز تىلىندە ءبىلىم ونەرى بولماسا، ول حالىقتىڭ ءتىلى بۇزىلىپ وزگەردى ءھام كورشىلەس كۇشتى حالىقتىڭ تىلىمەن اسىرەلەپ… سوعان قول بولادى، ونىڭ ىشىندە جاڭالىقتار كوبەيەدى.

ول كىشكەنە ۇلتتاردى جاڭارتىپ، جانداندىرىلماعان ەسكى ءتىلى ءوزىنىڭ بارلىق ماڭىزىن جويادى ءھام جىلدام ۇمىتىلادى».

شۇكىر، تىلىمىزگە اسا زور زاردابىن تيگىزىپ، بارىنشا شۇبارلاۋعا ۇمتىلعان قىزىل يمپەريانىڭ شاڭىراعى ايدىڭ- كۇننىڭ امانىندا ورتاسىنا ءتۇستى. سونداي تاريحي ادىلەتتىلىكتىڭ ارقاسىندا ەسىمىزدى جيناپ، بابادان قالعان ەڭ ۇلى مۇرامىزعا، ۇلتىمىزدى ۇلت قىلىپ تۇرعان قۇدىرەتكە بەتىمىز بۇرىلىپ، ونى ۋاقىتتىڭ شاڭ- توزاڭىنان تازارتىپ الۋعا قام جاساپ جاتىرمىز.

بۇعان دا شۇكىر دەيىك. ءبىراق جاھاندانۋ زامانىندا الاڭسىز ءجۇرىپ، ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايدى. جاسىراتىن نەسى بار، ءتىل ماسەلەسى بۇگىندە ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالىپ كەتۋگە جاقىن. بىرەۋلەر ءتىل ماسەلەسىن كوتەرۋ ارقىلى پوپۋليستىك جاساپ، ارزان اتاق- داڭققا وپ- وڭاي قول جەتكىزگىسى كەلسە، ەندى بىرەۋلەر ۇيىندە پايدالانبايتىن قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىعىن كوشەدە قورعاپ، پاتريوت اتانباقشى.

ال قازاق ءتىلىنىڭ مەرەيى، قاسيەتى، قۇدىرەتى، بولاشاعى تۋرالى باياعىدا ءبارىن ايتىپ كەتكەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جازعاندارىنا ۇڭىلۋگە جۇرتتىڭ ىنتاسى جوق. ءبىر نارسە انىق: ءتىل جونىندە بارلىق ىسكە ۇستىن بولاتىن احاڭنىڭ جازعاندارىن وقىماساق، بۇگىندە كۇندە ايتىلىپ قۇلاقتى سارسىلتىپ جۇرگەن اڭگىمەنىڭ بارىنەن پايدا جوق. تىلگە بايتۇرسىن ۇلى قاراعان بيىكتەن قاراماي ونى اسقاقتاتا المايمىز.

turkystan.kz