جاڭا الىپبيدەگى ەرەجە قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي نەگىزىنە قۇرىلادى - سۇحبات
ال كەشە عانا ق ر پرەمەر- ءمينيسترى اسقار مامين قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا وتىرىسىن وتكىزىپ، وندا لاتىن گرافيكاسىنداعى جاڭا جەتىلدىرىلگەن قازاق ءالىپبيى جاريالاندى.
بۇل جۇمىس قالاي جاسالىپ جاتىر، جاڭا تاڭبالار قانداي قاعيداتپەن ىرىكتەلىپ الىندى، تەرميندەر مەن جەر- سۋ اتتارى قالاي جازىلادى؟ وسى جانە وزگە دە ساۋالدار بويىنشا ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ادىلبەك قابا مەن «ءتىل- قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ەربول تىلەشوۆ سۇحبات بەرگەن بولاتىن.
- قازىرگى ۋاقىتتا زامان اعىمىنا قاراي، لاتىن ءالىپبيىنىڭ مۇمكىندىگى ارتىپ كەلە جاتىر. باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىندا دا لاتىن ءالىپبيىن قولدانىسقا ەنگىزگەن مەملەكەتتەر بارشىلىق. لاتىن نەگىزدى قازاق ءالىپبيىن جاساۋ بارىسىندا حالىق ۇسىنىستارى نازارعا الىندى ما، قوعامدىق اشىق تالقىلاۋلار ءوتتى مە، سول جايىندا ايتىپ وتسەڭىز؟
- ادىلبەك قابا: وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، 2019 -جىلى قاراشا ايىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى لاتىن ءالىپبيىن جەتىلدىرۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. وسى تاپسىرماعا وراي، ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتا ۇلكەن جۇمىس جاسالدى. ولاردىڭ ىشىندە قوعامنىڭ پىكىرىمەن ساناسا وتىرىپ، تالقىلاۋ جۇرگىزدىك. بۇل ءالىپبيدى تەك قانا عالىمدار ءبىرجاقتى جاسادى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇكىل ازاماتتاردىڭ، عالىمداردىڭ، باسقا دا سالا ماماندارىنىڭ پىكىرلەرى ەسكەرىلدى، 40 تان استام ءالىپبي جوباسى كەلىپ ءتۇستى. وسى جوبالارعا عالىمدارىمىز كەڭىنەن تالداۋ جاسادى. سول كەزدە 70-90 عالىمنان جانە 4 توپتان تۇراتىن ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى قۇرىلعان بولاتىن. ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتا ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسى 8 رەت ءوتتى.
ءبىز ۇنەمى باسپا سوزبەن جۇمىس ىستەپ وتىردىق. ۇسىنىپ وتىرعان ءالىپبيدىڭ ءاربىر تاڭباسىنا دەيىن قالاي بولادى، قالاي دىبىستالادى دەگەن سۇراقتارمەن ەكى رەت رەسپۋبليكالىق اشىق تالقىلاۋ وتكىزدىك. قازىر بۇكىل الەمدەگى مەملەكەتتەردىڭ 36 پايىزى لاتىن ءالىپبيىن قولدانادى. ناقتىراق ايتار بولساق، 11 پايىزى - اراب جازۋىن، 17 پايىزى - قىتاي يەروگليفىن پايدالانادى، ال كيريلليتسانى بار بولعانى 4,5 پايىز عانا حالىق قولدانادى. سوسىن «لاتىن الىپبيىنە وتۋدەن نە ۇتامىز؟» دەگەن سۇراق تۋىنداپ ءجۇر.
ءتىپتى قاراپايىم دۇنيەلەردى الساق تا، ۇشاققا بيلەت ساتىپ الساڭىز، اۋە بيلەتى لاتىن قارپىندە جازىلادى. وعان كوزىمىز ۇيرەندى. كومپيۋتەردىڭ كەز كەلگەن تەتىگى، پوشتا، بانك، عىلىم، ستاندارتتاۋ جۇيەلەرى دە لاتىن قارپىندە بەلگىلەنگەن. دامىعان ا ق ش، گەرمانيا، فرانسيا، شۆەتسيا، يتاليا، شۆەيتساريانى الىپ قاراساق، بارلىعى لاتىن ءالىپبيىن قولدانادى. سوندىقتان، لاتىن ءالىپبيى ارقىلى حالىقارالىق قاۋىمداستىققا، جاھاندانۋ مەن دامۋعا جاقىنداي تۇسەمىز.
- جاڭا الىپبيدە حالىقتى وقىتۋ جۇمىستارى قالاي جۇرەدى؟ وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىم ورداسىندا ۇيرەنەتىنى تۇسىنىكتى، ال ەرەسەكتەر نە ىستەيدى؟
- ەربول تىلەشوۆ: ەرەسەك تۇرعىندار ءۇشىن دە جۇمىسى مەن ماماندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ارنايى وقىتۋ باعدارلاماسى ازىرلەنەدى. وسى باعدارلاما بويىنشا وقۋ قۇرالى دا شىعارىلادى جانە تاراتىلادى. ءبىز ازىرگە وقۋ قۇرالىن دايىنداپ قويدىق، جاڭا ءالىپبي رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن سوڭ جوبا ىسكە قوسىلادى. ولاردى كىم وقىتادى؟ بارلىق وبلىس، قالا، اۋدان ورتالىقتارىندا ءتىل باسقارمالارى جانىندا وقىتۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. ولار 1989-1990 -جىلداردان بەرى ءتىل ۇيرەتىپ كەلەدى، ادىستەمەلىك تاجىريبەلەرى بار. ارينە، تىلگە قاراعاندا، الفاۆيت پەن جازۋ ەرەجەسىن ۇيرەتكەن الدەقايدا وڭاي. ويتكەنى، جاڭا ءالىپبيدى ءتىلدى جەتىك بىلەتىن ءوزىمىزدىڭ تۇرعىندار ۇيرەنگەلى وتىر. سوندىقتان، ەش قيىندىق بولمايدى دەپ ويلايمىز. كەي ادامدار ءتىل رەفورماسىنان كەيىن «ساۋاتسىز بولامىز، حالىق وقىماي كەتەدى، تالاي قولجازبالارىمىزدان ايىرىلامىز» دەپ ايتىپ ءجۇر. مەكتەپكە باراتىن 6-7 جاسار بالانى الىپ قارايىقشى، ول ەكى ايدا 42 ءارىپتى جاتتاپ شىعادى. ال مۇندا ەرەسەكتەر لاتىن قارپىندەگى 31 ءارىپتى وقىپ- ءبىلۋى كەرەك، ونىڭ تەڭ جارتىسى - Аа, Оо, Мм سىندى ارىپتەر باياعىدان تانىس. بارشامىزدىڭ ەڭ كەمى 9 سىنىپتىق ءبىلىمىمىز بار عوي، 9-سىنىپتا حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريود كەستەسىن - 130-عا جۋىق لاتىنشا اتاۋلاردى جاتتادىق، فيزيكادان بىرلىكتەر جۇيەسىن وقىدىق. كوشەگە شىقساق تا، اينالىمىزدا كوپتەگەن بەلگىلەر مەن اتاۋلار، برەندتەر لاتىن قارپىندە بولادى. ياعني، ХХІ عاسىردا «لاتينيتسا» كەڭىستىگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز جانە 90-جىلدارى لاتىن جازۋىنا كوشكەن وزبەكستان، تۇرىكمەنستانداعىداي قيىندىقتار بولماۋى كەرەك.
- ءالىپبي جاساۋدا قانداي پرينتسيپتەر نەگىزگە الىندى؟ باۋىرلاس وزبەكستان، ازەربايجان، تۇركيا مەن وزگە دە ەلدەردىڭ تاجىريبەسى ەسكەرىلىپ، ءتىل ماماندارىمەن كەڭەستىڭىزدەر مە؟
- ادىلبەك قابا: ءالىپبي تۇزۋدە حالىقارالىق تاجىريبەلەر تەرەڭىنەن زەرتتەلدى دەۋگە بولادى. وعان ءبىر جىل ىشىندە مۇمكىندىك تە بولدى، قاجەتتىلىك تە بولدى. ازەربايجان، وزبەكستان، تۇركيا جانە رەسەيدەگى تۇركىتىلدەس حالىقتارىمىز بار، بارلىعى 9 ەلدىڭ عالىمدارى جينالعان ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنتسيا ەكى رەت ۇيىمداستىرىلدى. وندا ءالىپبي جاساۋ تاجىريبەلەرى تالقىلاندى، عالىمدار باياندامالارىن جاساپ، وزدەرىنىڭ اتتەگەن- ايلارىن ايتتى. بىزدەگى قازىر جازىپ جۇرگەن ءو، ۇ، ءۇ، ءى دەگەن ارىپتەر كيريلليتسادا جوق قوي، ونى كەزىندە ءتىل جاساۋشى ماماندارىمىز وزدەرى جاسادى. لاتىن جازۋىندا دا وزىمىزگە ءتان ءو، ۇ، ق، ڭ سياقتى ارىپتەر جوق، ولاردى باسقاشا تاڭبالاۋ كەرەك. مىسالى ازەربايجان لاتىن جازۋىنا كوشسە دە، ءا دىبىسىن برەند رەتىندە قالدىرعان ەدى. سونى مىسالعا كەلتىرىپ، ازەربايجان سەكىلدى ءا تاڭباسىن قالدىرۋ ۇسىنىستارى بولدى. ءبىراق، ازەربايجان عالىمى ەلشىن يبراحيموۆ مىرزا بىزگە ارنايى حات جازىپ، وسى ءا دىبىسىنان قيىندىق كورىپ جاتقانىن، بۇل قاتەلىكتى قايتالاماۋدى ايتتى. حالىقارالىق دەڭگەيدە بانك، ينتەرنەت، عىلىم سالاسىندا جۇمىس ىستەگەندە، لاتىنيتسانىڭ قۇرامىنا كىرمەيتىن بوتەن دىبىستار ءتورتبۇرىش بولىپ جازىلماي قالادى. ءسويتىپ، ءا-نى قايتادان قولمەن ەنگىزۋگە تۋرا كەلەدى. ەكىنشىدەن، الەمدىك تاجىربەلەردى زەرتتەپ، جەتپەگەن دىبىستاردى الدىق دەدىك قوي، ولاردى بريەۆيس، سەديل دەيمىز. جاڭا ءالىپبيدىڭ الدىڭعىلارىنان ەرەكشەلىگى - كيريلليتساداعى 42 ءارىپتىڭ ورنىنا 31 ءارىپتىڭ بولۋى. ءارىپ جەتپەگەندىكتەن دياكريتيكالاردى الۋعا تۋرا كەلدى. ولاردىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بارىن عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ايتۋ كەرەك.
- دياكريتيكالىق تاڭبالاردى قانداي عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ قوستىڭىزدار؟
- ادىلبەك قابا: ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان نارسەمىز، دياكريتيكالاردىڭ 4 ءتۇرى بار، ولار - ۋملياۋت ( ̈ ) ، ماكرون ( ˉ )، سەديل ( ̧)، بريەۆيس ( ̌ ) دەپ اتالادى. مىسالى ءا، ءو، ءۇ ارىپتەرىنىڭ توبەسىنە ەكى نۇكتە، ياعني ۋملياۋت قويىلعان. سەبەبى تۇرىك، ازەربايجان، تۇرىكمەن، نەمىس، فين جانە باسقا 30-دان استام ەلدەردە ۋملياۋتپەن جىڭىشكە داۋىستاردى بەلگىلەيدى. جەكە تاڭبا جاسايتىن دياكريتيكالىق بەلگى رەتىندە قابىلدانادى، حالىقارالىق تانىمالدىلىعى وتە جوعارى، سوندىقتان الىپ وتىرمىز. مىسالى ع ع دىبىسى بريەۆيسپەن بەلگىلەنىپ تۇر، 20 دان استام ەلدە بريەۆيس تاماقتان شىعاتىن قىسقا دىبىستاردى بىلدىرەدى. ماكرون - داۋىستى دىبىستاردىڭ سوزىلىڭقىلىعىن بىلدىرەدى. شش دەگەن ىزىڭ داۋىسسىزدارعا سەديل قويىلىپ وتىر. وسى سياقتى ءارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار.
- ەربول تىلەشوۆ: الەمدە حالىقارالىق فونەتيكالىق قاۋىمداستىق دەگەن وتە بەدەلدى ۇيىم بار. ونىڭ شتاب پاتەرى لوندوندا ورنالاسقان، ال ۇيىم 1886 -جىلى ءبىزدىڭ ابايدىڭ زامانىندا قۇرىلعان. وندا لاتىن ارىپتەرى مەن تاڭبالارىنىڭ قورى بار، جالپى سانى 52 ءارىپ پەن 109 تاڭبا ساقتالعان. سول قوردان وزىمىزگە قاجەتتى ارىپتەردى الدىق.
مىسالى، بريەۆيسپەن جازعان قازاقشا ءارىپتى افريكالىق فيلولوگ وقىسا، بريەۆيسپەن قالاي وقىلاتىنىن بىلەدى. ۋملياۋت قويساق، ءارىپتىڭ جىڭىشكە داۋىستى ەكەنى اعىلشىنعا دا، قىتايعا دا تۇسىنىكتى بولادى. كەي ادامدار ۋملياۋت قويىلعان ءارىپتى كورسە، تۇرىك الفاۆيتى دەپ شىعادى. تۇرىكتەر دە، قازاقتار دا 20-جىلدارى لاتىن جازۋىنا كوشكەندە وسى ۇيىمعا جۇگىنگەن. ياعني، تۇتاس الەمگە ورتاق ەرەجە بار، بريەۆيس، ۋملياۋت، ماكروندار - جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسى سەكىلدى حالىقارالىق سيمۆولدار بولىپ سانالادى.
جاڭا ءالىپبي قۇرۋدا ديگرافتاردان باس تارتتىق، ويتكەنى «ءبىر دىبىس - ءبىر ءارىپ» قاعيداتىن ۇستاندىق. قوسارلانعان ارىپتەر قاتار جۇرەتىن ديگرافتار فرانتسۋز، اعىلشىن سىندى رومان تىلدەرىنە ارنالعان. لاتىن ءالىپبيىنىڭ ءوزى دە تۇرىك، سلاۆيان ەمەس، رومان تىلدەرىنە ارنالعان عوي. سوندىقتان، رومان تىلدەرىمەن سايكەس كەلەتىن ارىپتەردى وزگەرىسسىز قالدىرىپ، ءتول ارىپتەرىمىزگە دياكريتيكا قولدانۋعا ءماجبۇرمىز. جاڭا ءارىپ قوسساق، ءا تاڭباسىن قالدىرعان ازەربايجاننىڭ كۇيىن كەشۋىمىز مۇمكىن. قازاقستاننان تىس جەرلەردە تۇراتىن 5 ميلليون قانداسىمىزعا دا جاڭا ءالىپبيدىڭ ورتاق تۇسىنىكتى بەلگىلەرمەن جازىلۋى ماڭىزدى. بۇل جەر شارىنداعى بارلىق قازاقتارعا ورتاق العاشقى ءالىپبي بولا الادى. كيريلليتسا ءبىزدى بىرىكتىرە المادى، توتە جازۋدا - حالىقتىڭ ساۋاتى تومەن دەڭگەيدە بولدى.
ال قازىر ХХІ عاسىردا قازاقتاردى قان تۋىستىعى، ءتىل جانە ءالىپبي جاقىنداستىرا الادى. بۇل ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى، ىلگەرى قادام بولماق.
- جاڭا ەملە ەرەجەسىندە قانداي وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن، ارىپتەردىڭ جازىلۋىنا قاتىستى قوعامنىڭ سىن- پىكىرىنەن قانداي قورىتىندى شىقتى؟
- ەربول تىلەشوۆ: كەز كەلگەن ەرەجە زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ سيپاتىن بىلدىرەدى. ءتىل دە اعزا سەكىلدى عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرقى جۇيەسىن قالىپتاستىرادى. ءتىلدى مەڭگەرۋ ءۇشىن، تۋىندى جاساپ، شىعارما جازۋ ءۇشىن ەرەجەسىن ءبىلۋ كەرەك. ءتىلدىڭ ەرەجەسى - ونىڭ كونستيتۋتسياسى ءتارىزدى. ەرەجە بولماسا، تىلدىك جۇيە بۇزىلادى، ءتىل ءوزىنىڭ كەلەسى مادەني- رۋحاني دەڭگەيىنە كوتەرىلمەيدى، العاشقى قاۋىمدىق، فەودالدىق نەگىزدەرىندە قالىپ قويادى. ءبىرىنشى ايىرماشىلىق - ارىپتەردىڭ 42-دەن 31-گە دەيىن قىسقارۋى، ياعني قىسقارعان ارىپتەرمەن بىرگە ەرەجەلەرى دە كەتتى.
ءبىز قازىر я, ю, щ, ь, ъ قالاي جازىلاتىنىن وقىتپايمىز، ويتكەنى ولار جاڭا الفاۆيتىمىزدە جوق جانە بولماۋى دا ءتيىس ەدى. ەكىنشىدەن - ءسوزجاسام مەن ءسوزدىڭ جازىلۋىندا ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىن قايتالاپ كەلدىك. كەڭەس زامانىندا سولاي بولدى جانە ەكونوميكادا سوتسياليستىك ەرەجەلەردەن قالاي ارىلساق، تىلىمىزدە دە بوتەن ستاندارتتاردان باس تارتۋىمىز كەرەك. ارينە، ورىس ءتىلى - باي ءتىل، ءبىراق ونىڭ تىلدىك جۇيەسى مۇلدەم بولەك. قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلى - ەكى بولەك الەم. ال كەڭەستىك كەزدە ءبىر الەمنىڭ كەيبىر قاعيداسىن ەكىنشى الەمگە اكەلدى. قازاق ءتىلى ونى قابىلداپ، جازۋ- سىزۋدا دا بەكىپ قالىپ قويدى. ەندى ءتىلدى رەفورمالاۋ ارقىلى ولاردى شىعارىپ جاتىرمىز. ەندى بارلىق ەرەجە قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي نەگىزىندە عانا قۇرىلادى.
- عالىمدار ادام اتتارى مەن جەر- سۋ اتاۋلارىنىڭ جازىلۋى وزگەرەدى دەيدى. وسىعان بايلانىستى ستاندارتتار مەن ەرەجەلەر ازىرلەنۋى مۇمكىن بە؟
- ەربول تىلەشوۆ: ەسىمدەر مەن ونوماستيكالىق اتاۋلاردىڭ ەملەسى جاسالدى جانە جاڭا ءالىپبيدىڭ رەسمي بەكىتىلۋىن كۇتىپ وتىرمىز. ونى ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جاساپ شىقتى. سونىمەن بىرگە، ولار قازاقستاندا كەزدەسەتىن مىڭداعان ەسىمدەر مەن تەكتەردىڭ ءبىرىڭعاي سوزدىگىن جاساپ جاتىر.
ياعني، الەكساندر ەسىمى قالاي جازىلادى؟ چ ءارپى بولماسا، چاپايەۆ فاميلياسىن قالاي ءبىرىزدى بەرۋ كەرەك؟ جىڭىشكەلىك بەلگىسىن قايتەمىز؟ ماسەلەن، ءمولدىر ەسىمى وڭاي كورىنگەنىمەن مولدەر، مولدير، مولدىر سەكىلدى 14 نۇسقادا جازىلىپ كەلدى. قالالار مەن اۋىلدار اتى دا بۇرمالانىپ جاتىر. قوسشى اۋىلىن كاسشي دەپ ايتىپ- جازاتىندار كوبەيدى. ياعني، جاڭا ءالىپبي بەكىتىلگەن سوڭ، ينستيتۋتتىڭ ەملەسىن تاعى تالقىعا سالامىز جانە ەسىمدەر سوزدىگىمەن بىرگە قابىلدايمىز. سونىمەن بىرگە، قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق سوزدىكتەرى دايىندالىپ جاتىر. سوڭعى رەت مۇنداي سوزدىكتەرىمىز 37 جىل بۇرىن 1983 -جىلى شىعارىلعان ەكەن.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى بىردە- ءبىر سوزدىك شىقپاعان. دامىعان ەلدەردە، مىسالى فرانسيادا ەكى جىل سايىن جاڭا ورفوگرافيالىق سوزدىك شىعىپ وتىرادى. ويتكەنى، جاڭا سوزدەر پايدا بولادى جانە ولاردىڭ دۇرىس جازىلۋىن بەكىتۋ كەرەك. ەندى لاتىن ءالىپبيىنىڭ ارقاسىندا تىلدەر كوميتەتى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا العاش رەت قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق سوزدىكتەرىن بەكىتەدى. بۇل مەملەكەت باسشىسى ايتقان تىلدىك رەفورمانىڭ ءبىر بولىگى.
- پرەزيدەنت ءالىپبيدىڭ سوڭعى نۇسقاسىن قابىلدادى، ال قازىر قانداي جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر؟ دايىندىق جۇمىستارى قالاي؟
- ادىلبەك قابا: قازىر تاعى دا پىسىقتاۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. ۇكىمەت جانىنداعى قازاق ءتىلىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا وتىرىسىنان سوڭ، جوبا اقپان ناۋرىز ايلارىندا قارالىپ، پرەزيدەنتكە ۇسىنىلادى دەگەن ويىمىز بار. قازىرگى ۋاقىتتا ەملە ەرەجەلەرىن جەتىلدىرىپ جاتىرمىز. الىپبيمەن بىرگە ەملەنى جانە ءوزىمىز قولداناتىن پەرنەتاقتانى ۇسىنىپ وتىرمىز. پەرنەتاقتانىڭ دا بىرنەشە ۇلگىسى بولدى، ءۇش نۇسقانىڭ اراسىنان عالىمداردىڭ قورىتىندىسىمەن جازۋعا قولايلى دەگەن بىرەۋىن تاڭدادىق.
ەندىگى ماسەلە، 2025 -جىلعا دەيىن كەزەڭ كەزەڭىمەن ەنگىزۋ جۇمىستارى جۇرەدى. ەڭ الدىمەن سول لاتىن الىپبيىنە، وعان قاتىستى ەملە ەرەجەلەرىن ۇيرەتەتىن وقىتۋشىلاردى جيناپ، وقىتۋىمىز كەرەك. ول ونلاين ءوتۋى مۇمكىن نەمەسە ەلەكتروندى قۇرالدار بويىنشا جاپپاي وقىتۋ جۇرگىزىلەدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە سول وقىتۋشىلار جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى وقىتادى. بىزدە ۇلكەن ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق سوزدىكتەر جاسالادى، انىقتامالار ازىرلەنەدى. ەرەسەك ادامداردىڭ ۇيرەنۋى ءۇشىن بارلىق وڭىرلەردە ءتىل باسقارمالارى بار. سول ءتىل باسقارمالارى جانىندا 99 وقىتۋ ورتالىقتارى بار. ودان بولەك، 500 گە جۋىق جەكە وقىتۋ ورتالىقتارى بار. بارلىعىن جۇمىلدىرامىز، 18 جاستان جوعارى ازاماتتار ءالىپبي ۇيرەنۋگە نيەت بىلدىرسە، سول ادامداردى وقىتۋ جۇمىستارى باستالادى. سوسىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ءىس- قاعازدار، ءتولقۇجاتتار گەوگرافيالىق كارتالار بىرتە- بىرتە لاتىن قارپىنە كوشە باستايدى.
- جاڭا ءالىپبيدىڭ ەنۋىمەن قانداي جاڭا IT- جوبالار قولعا الىنادى؟
- ەربول تىلەشوۆ: ەڭ الدىمەن ءالفاۆيتتى تاراتىپ، ونىڭ ەملەسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن موبيلدى قوسىمشا جاسالادى. ياعني، ورتالىققا بارىپ وقي المايتىندار تەلەفون ارقىلى نەمەسە qazlatyn.kz، emle.kz، tilalemi.kz سايتتارىندا وزدەرى قالاعان كولەمدە ونلاين وقي الادى. ەكىنشىدەن، ەڭ باستى تەحنيكالىق IT- جوبا - ءبىر تاڭبالىق جۇيەدەن ەكىنشىسىنە اۋداراتىن كونۆەرتەر بولىپ وتىر. ازىرگە اكۋت نەگىزىندەگى ءالىپبي ۋاقىتشا جۇمىس ىستەپ تۇر، ميلليونعا جۋىق ادام سايتقا كىرىپ، 900 مىڭنان استام بەت اۋدارىلعان. جاڭا ءالىپبي بەكىتىلسە، بىردەن اۋىستىرىلادى. ناتيجەسىندە كونۆەرتەر كيريلليتسادان لاتىن قارپىنە، لاتىننان - كيريلل جازۋىنا اۋدارادى جانە شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتاردى ەسكەرىپ، توتە جازۋدى دا قوستىق.
ياعني، كونۆەرتەردە ءۇش تاڭبالىق جۇيە مەن 9 وپەراتسيا قولجەتىمدى. كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرى قولجازبالار مەن مادەني مۇرامىزعا، حالىقتىڭ ساۋاتىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. وتكەن عاسىردا ءۇش رەت ءالىپبي اۋىسقاندا دا تالاي عۇلامالارىمىز شىقتى عوي. مۇقاعالي ماقاتايەۆ، شەرحان مۇرتازا، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەر لاتىن قارپىمەن ساۋات اشىپ، كيريلليتسامەن جالعاستىرعان. ال قازىر ХХІ عاسىردا بارلىق اقپارات، ەملە- ەرەجە قالتاسىنداعى تەلەفوندا قولجەتىمدى بولسا، ادامدار قالاي ساۋاتسىز بولادى؟ ەگەر ءبىر ۋاقىتتا 100 باعدارلاماشى مەن كونۆەرتەردى ىسكە قوسساق، كۇلتەگىننەن باستاپ، ەگەمەن قازاقستاننىڭ بۇگىنگى سانىنا دەيىنگى بارلىق قولجازبانى ءبىر اپتادا اۋدارۋعا بولادى. ال 1000 ماماندى جۇمىلدىرساق، ءبىر كۇن دە جەتكىلىكتى بولادى.
اباي جولىنىڭ 4 تومىن، 1600 بەتتى اۋدارۋعا 11 مينۋت كەتەدى. ياعني، بۇرىنعىداي قولجازبانى قولمەن كوشىرۋدىڭ، قايتا تەرۋدىڭ قاجەتى جوق.
- تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، وتكەن عاسىردىڭ وزىندە 3 رەت ءالىپبي اۋىستىردىق. توتە جازۋدان لاتىنعا، ودان كيريلليتساعا كوشتىك. سالىستىرمالى تۇردە، بۇرىنعى الىپبيلەردەن قازىرگىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
- ادىلبەك قابا: 1912 -جىلدان 1929 -جىلعا دەيىن ءبىز ا. بايتۇرسىنوۆ جاساعان توتە جازۋدى قولداندىق. بۇل جەردە 24 ءارىپ بولدى جانە 4 جىڭىشكە داۋىستى - ءا، ءو، ءى، ءۇ دىبىستارىنىڭ تاڭباسى جوق. ولار ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس، دايەكشە بەلگىسىمەن اجىراتىلىپ كەلدى. 1929 -جىلى ءنازىر تورەقۇلوۆ لاتىن ءالىپبيىن جاسادى، ول قازىرگى جەتىلدىرگەن الىپبيگە 17 تاڭباعا ۇقسايدى.
ال 1938 -جىلى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ لاتىن جازۋىن ودان ءارى دامىتتى، قازىرگى جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي جوباسىنداعى 22 تاڭبا ۇقسايدى. ياعني، ءبىز الدىڭعى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ، ق. جۇبانوۆتىڭ، ن. تورەقۇلوۆتىڭ ەڭبەگىن اتتاپ ءوتىپ كەتپەيمىز، كەرىسىنشە سوعان سۇيەنەمىز، ويتكەنى ولار - ءبىزدىڭ تاريحىمىز. لاتىن جازۋى ءبىز ءۇشىن جاڭالىق بولماۋى كەرەك، سەبەبى 1928-1940 -جىلدارى 12 جىل لاتىن ءالىپبيىن پايدالاندىق. 1940 -جىلى كيريلليتساعا اۋىستىق، قازىر ورىسشا تازا سويلەيمىز دەپ ماقتانامىز عوي. ورىس الىپبيىنە ءوتىپ، سولاردىڭ ورفوگرافيالىق ەرەجەسىمەن وقىعاننان ءبىزدىڭ سويلەۋ اپپاراتىمىز بۇزىلدى. قازاقتار بۇرىن ولاي سويلەمەگەن. ياعني، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ بۇرىنعى قۇندىلىقتارىمىزعا، قاينار باستاۋىمىزعا قايتا ورالامىز. رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا لاتىنعا كوشۋدى ۇسىنۋدىڭ دا ءمانى وسىندا جاتىر.
- قازاق تىلىندەگى كوپتەگەن تەرميندەر ورىس تىلىنەن الىنىپ كەلدى. جاڭا ءالىپبي بەكىتىلگەن سوڭ، تەرميندەردىڭ ءبىرىنشى ءتۇپنۇسقادان الىنۋى مۇمكىن بە؟
- ەربول تىلەشوۆ: بۇل ءبىر ساتتە شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. وبەكتيۆتى سەبەپتەرمەن ءبىز ەكى تىلدە سويلەي الامىز. ءتىپتى كەي ادامدار قازاق تىلىندە سويلەي المايدى، تەك ورىسشا بىلەدى. وسىنى ەسكەرە كەلە، جاڭا سوزدەر ازىرگە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى بۇل تىلدەن ءبىر كۇندە باس تارتىپ كەتە المايمىز. ارينە، كەز كەلگەن ءتىلدى بىلگەن جاقسى، ءتىل ءبىلۋ - الەمدى قوسىمشا تانۋعا كومەكتەسەدى. ونىڭ ۇستىنە كورشىلەس رەسەيمەن ەكونوميكالىق، مادەني، گۋمانيتارلىق ينتەگراتسيالار بار.
ياعني، تىلدىك ىقپالدىڭ ازىرگە قالۋى - ساياسات ەمەس، تاريحي شىندىق. قازىر جاس بۋىنىمىز انگليا، ا ق ش، قىتاي سىندى ءتۇرلى ەلدەردە ءبىلىم الىپ ءجۇر. ارينە، ءبىرىنشى ءتۇپنۇسقادان تەرمين العان جاقسى، ءبىراق ول ءۇشىن بىلىكتى ماماندار كەرەك. بۇل جاي عانا اعىلشىن نەمەسە فرانسۋز ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى ەمەس، قوس ءتىلدىڭ تىلدىك گرامماتيكالىق جۇيەسىن تۇسىنەتىن، تەرمينگە تۇسىنىك بەرە الاتىن مامان بولۋى كەرەك. سوندىقتان، قازىرگى ۋاقىتتا ورىس ءتىلى اراداعى دانەكەر ءتىل بولىپ قالا بەرەدى.
اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى