داناگۇل ماحات: پرەزيدەنتتىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى ماقالاسى اشارشىلىقتى زەرتتەۋگە تىڭ سەرپىن بەرۋى ءتيىس
دەربەس ەل رەتىندە وسى كۇنگە دەيىن جوعىمىزدى ىزدەپ، تاريحىمىزدى تۇگەندەپ كەلەمىز. دەگەنمەن، ءالى دە ۇلت تاريحىنىڭ اشىلماعان اقتاڭداق بەتتەرى مەن ايتىلماعان اقيقاتتارى از ەمەس. وسى رەتتە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى داناگۇل ماحات قازاق حالقى باستان وتكەرگەن اشارشىلىق ناۋبەتىنە قاتىستى پىكىرىمەن بولىسكەن ەدى.
- داناگۇل احمەتكارىم قىزى، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن ماقالاسىندا ميلليونداعان ادامداردى قازاعا ۇشىراتقان، ءتىرى قالعانىن جان ساۋعالاپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن الاپات اشارشىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى - 1921-1922 -جىلدارداعى ناۋبەتتەن بەرى 100 جىل وتكەنىن ايتىپ ءوتتى. وسى ورايدا پرەزيدەنت تاريحىمىزدىڭ وسى اقتاڭداق بەتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن جان-جاقتى زەرتتەلمەي كەلەدى دەگەن ەدى. تاريحشى رەتىندە وسىعان نە دەيسىز؟
- ءيا، پرەزيدەنت قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن ماقالاسىندا قازاق تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە، ⅩⅩ عاسىردىڭ قاسىرەتتى تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ، اقتاڭداق ماسەلەلەردىڭ اقيقاتىن اشۋ قاجەتتىگىنە ءمان بەرىلگەن. ءسىزدىڭ سۇراپ وتىرعان ⅩⅩ عاسىر تاريحىنداعى ەكى ماسەلە ەرەكشە اتاپ كورسەتىلگەن.
ونىڭ ءبىرىنشىسى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيتويى اياسىندا ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرىن ەسكە الىپ، ولاردىڭ مۇراسىن جاستارىمىزعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋ، اسىل مۇرالارىن يگەرۋدى جالعاستىرا بەرۋ. ەكىنشى ماسەلە، ميلليونداعان ادامداردى قازاعا ۇشىراتقان، ءتىرى قالعانىن جان ساۋعالاپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن الاپات اشارشىلىق. سوڭعىسىنا قاتىستى، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ كوميسسياسى قۇرىلعان بولاتىن. وسى كومميسسيا 1992 -جىلى جاساعان قورىتىندىسىندا «قاسىرەت قۇرباندارىنىڭ سانى تۋرالى ماسەلە ازىرگە اشىق قالىپ» («ەگەمەن قازاقستان»، 1992 -جىل 22-جەلتوقسان) وتىرعانىن ەسكەرتكەن بولاتىن. اتالعان ماسەلەلەر جونىندە زەرتتەۋلەر جازىلدى دەسەك تە اتقاراتىن جۇمىستار ءالى ۇشان- تەڭىز ەكەنى انىق. پرەزيدەنتتىڭ جوعارىدا اتالعان ماقالاسى تىڭ زەرتتەۋلەرگە سەرپىن بەرەدى دەپ ويلايمىن.
- پرەزيدەنت عالىمداردىڭ اراسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ناقتى سانى تۋرالى ورتاق پايىم جوق ەكەنىن ايتتى. ءدال بۇگىنگى تاڭدا شىندىققا جاقىن كەلەتىن قانداي دەرەككە سۇيەنگەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز، الدە ءبىر بايلامعا كەلەتىن ناقتى دەرەك ءالى جوق پا؟
- 1917 -جىلى بيلىك باسىنا كەلىپ حالىقتى قانعا بوكتىرگەن بولشيەۆيكتەر وزىمەن بىرگە جۇت پەن اشتىقتى الا كەلدى. 1917-1918 -جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراعان قازاقتار اشىعىپ، ءبىر ميلليوننان استام ادام ءولىم قۇشتى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1918 -جىلعى قاڭتارداعى «وتكەن جىل قازاققا قالاي بولدى» دەگەن ماقالادا: «وتكەن جىل شارۋاشىلىق جاعىنان قازاققا جايلى بولمادى. ەگىن ءھام ءشوپ شىققان جەرلەر از بولدى. ءبۇتىن تۇركىستان وبلىستارىندا ءھام باسقا وبلىستاردىڭ ولارمەن شەكتەسكەن ۋەزدەرىندە استىق جوق بولىپ، اشارشىلىق كۇشەيىپ، استىعى بار جاققا بوسقان ادامدار كوپ» دەپ جازدى. سول جىلدارى شىعىپ تۇرعان «قازاق»، «اق جول» جانە باسقا دا ۇلتتىق باسىلىمداردا 1917 -جىلعى جۇت، ەگىننىڭ شىقپاۋى، 1918 -جىلعى اشتىق جونىندە دەرەكتەر بار. الاش ارىسى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءوزىنىڭ «اق جول» گازەتىنىڭ 1921 -جىلعى 9-ناۋرىزداعى سانىنداعى «جاز كەلدى» دەگەن ماقالاسىندا: «1917-1918 -جىلداردا تۇركىستان قازاق- قىرعىز اشارشىلىققا ۇشىراپ، الدى بوسىپ، ارتى قايدا بارارىن بىلمەي ساسىپ ەدى. سول توندى ەندى ارقا قازاعى كيگەلى وتىر. وسى كۇنى تۇركىستان جاعىنا ارقادان اۋىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ جايىن دا وقۋشىلار ءبىلىپ وتىر» دەپ ماسەلە كوتەرگەن.
پروفەسسور س. پ. شۆەتسوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا 1921-1922 -جىلدارداعى ەكىنشى اشتىقتا حالىقتىڭ سانى %30 ازايعان، ساناق ماتەريالدارىنىڭ تولىق بولماۋى وسى جىلدارى قانشا ادامنىڭ قىرىلعانىن ناقتى ايتۋعا مۇكىندىك بەرمەي وتىر. قازاقستانداعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ جانە زورلاپ وتىرىقشىلاندىرۋدىڭ اۋىر زارداپتارى، اشارشىلىقتان ادامداردىڭ قىرىلىپ قالۋىن زەرتتەگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ كوميسسياسى ءوزىنىڭ قورىتىندىسىندا: «قازاق ەلى اشتىقتان جانە سوعان بايلانىستى ىندەتتەردەن، سونداي-اق تابيعي ءولىم دەڭگەيىنىڭ ۇنەمى جوعارى بولۋىنان 2 ميلليون 200 مىڭ ادامىنان، ياعني بارلىق قازاق حالقىنىڭ %49 نان ايرىلعانىن» دالەلدەگەنىن اتاپ كورسەتكەن. جانە جوعارىدا ايتقانىمىزداي قاسىرەت «قۇرباندارىنىڭ سانى تۋرالى ماسەلە ازىرگە اشىق قالىپ» وتىرعانىن ەسكەرتكەن. سوندىقتان، الداعى ۋاقىتتا نازار اۋدارىلاتىن جانە زەرتتەلەتىن تۇستار جەتكىلىكتى.
ءسىزدىڭ «قانداي دەرەككە سۇيەنگەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيسىز، الدە ءبىر بايلامعا كەلەتىن ناقتى دەرەك ءالى جوق پا؟» دەگەن ناقتى ساۋالىڭىزعا كەلەر بولساق، كەڭەستىك كەزەڭدە تاريحشىلارعا اشتىقتىڭ اقيقاتىن اشۋعا ەمەس، «ازىق- تۇلىك قيىندىقتارى» تۋرالى ايتۋعا رۇقسات ەتىلگەنى بەلگىلى. زەرتتەۋلەر سول باعىتتا جازىلدى. 1921-1922 -جىلدارداعى اشتىق ماسەلەسىنىڭ اقيقاتى ۇزاق جىلدار بويى ايتىلماي كەلۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى عاسىر باسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىزدى اقيقاتقا جەتەلەيتىن دەرەكتەرىنىڭ ۇزاق جىلدار جابىق بولۋى، كەڭەستىك تاپتىق- پارتيالىق مەتودولوگياعا ساي ماسەلەنىڭ ءبىر جاقتى قاراستارىلۋى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرگى كەزەدەگى زەرتتەۋلەردى قاراساڭىز، ⅩⅩعاسىردىڭ قاراما- قايشىلىققا تولى قاسىرەتتى تاريحىن شىنايى دەرەكتەر نەگىزىندە زەرتتەپ، وبەكتيۆتى باعا بەرۋ، مول تاريحي دەرەكتى (جازبا دەرەكتەر، فوتو دەرەكتەر جانە ت. ب) اينالىمعا قوسۋ باعىتىندا كەلەدى.
- ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازىر تاريحي قۇندى دەرەكتەرگە قول جەتكىزۋ جەڭىلدەدى، تەك زەرتتەپ، وبەكتيۆتى تاريح جازۋ عانا قالدى دەۋگە بولا ما؟
- تاريح عىلىمى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرگى كەزەڭدە ساياسي- يدەولوگيالىق وكتەمدىك پەن قاساڭدىقتان ارىلدى، تاپتىق- پارتيالىق مەتودولوگيا، رەسمي بيلىك زەرتتەۋگە شەكتەۋ قويعان تۇتاس داۋىرلەر مەن اقتاڭداقتار اشىلۋدا. شەتەل مۇراعاتتارىنان تابىلعان دەرەكتەر، زەرتتەۋلەر، بۇرىن جابىق بولىپ كەلگەن ارحيۆ قورلارى عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى. قازىرگى ۇلتتىق تاريحناماعا داعدارىس پەن ىركىلىستەن گورى ىزدەنىس، تەوريالىق- مەتودولوگيالىق جاڭارۋ ءتان دەپ ايتار ەدىم. وعان تاريحشى عالىمداردىڭ وتان تاريحىنان، تاريحناماسى مەن دەرەكتانۋدان، ارحەولوگياسى مەن ەتنولوگياسىنان جاريالانىپ جاتقان زەرتتەۋلەرى دالەل. سونىمەن قاتار، تاريحشى مامانداردان باسقا دا ۇلتتىق تاريحىمىزعا قالام تارتۋشىلار سانى ارتىپ وتىرعانى بايقالادى. ولاردىڭ دەڭگەيى ءار ءتۇرلى. تىم اسىرەلەپ جازۋشىلار دا، ءبىر- ەكى دەرەكتى نەگىزگە الىپ، اسىعىس پىكىر بىلدىرۋشىلەر دە بار. بۇل ەلىمىزدەگى شىعارماشىلىق ەركىندىكتىڭ كورىنىسى دەپ ويلايمىن. الايدا، تاريح عىلىمىنىڭ مەتودولوگياسىن قالىپتاستىرىپ، وبەكتيۆتى تاريح جازاتىن كاسىبي تاريحشىلار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
- وسى اشارشىلىق تاقىرىبى مەكتەپ وقۋلىعىندا وتە جۇتاڭ بەرىلگەن. وسى ماسەلەگە پىكىرىڭىز قانداي؟
- ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاققا ارنالعان مەكتەپ وقۋلىعىن جازۋ - اسا جاۋاپتى جۇمىس. وقۋلىققا قويىلاتىن تالاپتار، ارنايى باعدارلاما بار، وقۋلىق اۆتورلارى باعدارلامانى نەگىزگە الىپ، بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە (سىنىپتارىنا قاراي) دالەلدەنگەن، تالاس تۋدىرمايتىن ءبىلىمدى جۇيەگە ءتۇسىرىپ وقۋلىق جازادى. ءسىز ايتىپ وتىرعان، اشارشىلىق تاقىرىبى مەكتەپ باعدارلاماسىندا قامتىلعان. ال، وقۋلىقتىڭ جازىلۋ ساپاسى، ماتەريالدى ۇتىمدى ەتىپ بەرۋ اۆتورلاردىڭ بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: ءالىمحان قانات ۇلى