الىبەك اسقاروۆ: بوياماسىز باياندار

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - (ءبىرىنشى اڭگىمە)

01.

ازامات سوعىسىنىڭ دۇربەلەڭىندە سول زاماننىڭ زيالى قاۋىمىمەن بىرگە امەريكاعا ەميگراتسياعا كەتىپ قالعان، سونىڭ اسەرىنەن جەتپىس جىل بويى اتى اتالماي كەلگەن ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، شەمونايحالىق جەرلەسىمىز گەورگي گرەبەنشيكوۆتىڭ (1883-1964) ارعى اتاسى قالماق دەسەدى، ەندى بىرەۋلەر ادال جۇرەگىمەن جازعان جىلى نيەتتى شىعارمالارىنا قاراپ، قازاق تا بولۋى عاجاپ ەمەس دەگەندى ايتىپ ءجۇر.

ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز - بولاشاق جازۋشىنىڭ ءور التاي كەرجاكتارىنىڭ («ستاروۆەرلەردىڭ») اراسىندا وسكەندىگى. سوندىقتان دا ول ىرگەدەگى قازاقتاردىڭ ءومىرىن جاقسى بىلگەن، قازاقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنەن بىرنەشە كوركەم شىعارما جازعان اسا تالانتتى قالامگەر. جازۋشىنىڭ 1913-جىلى جارىق كورگەن «حانستۆو باتىربەكا» پوۆەسىندە قازاق ساقاراسىنداعى جۇت تۋرالى مىناداي سۇمدىق سۋرەت بار:

02.

گەورگي گرەبەنشيكوۆتىڭ توڭكەرىسكە دەيىن جازعان شىعارمالارىندا قازاق دالاسىنىڭ تراگەدياسى بار شىندىعىمەن اشىلعان. پەرەسەلەندەردىڭ قازاق ساحاراسىنا سىنالاپ قالاي كىرگەنى، سوڭىنان مىلتىقتىڭ كۇشىمەن شۇرايلى جەر، قۇنارلى مەكەننىڭ ءبارىن تارتىپ العانى، مال جاياتىن ءورىستى تارىلتقانى، ءسويتىپ ءوزىنىڭ اتا- بابا مەكەنىندە قازاق جازعانعا وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشتىرگەنى ناقتى سۋرەتتەلەدى. جازۋشىنىڭ ءوزى سول زورلىق- زومبىلدىقتىڭ ءتىرى كۋاسى بولعان، سول وزگەرىستەردى ءوز كوزىمەن كورگەن، قاسىرەتتى سۋرەتتەردى كوڭىلىنە تۇيگەن. سوندىقتان دا ونىڭ شىعارمالارى اشى، وكسىكتى، جايباراقات وقي المايسىڭ. جۇرەگىڭدى شىمشىلايدى، كوكىرەگىڭە مۇڭ ۇيالاتادى، ويعا قالدىرادى. مىنەكي، تىڭداپ كورىڭىز.

وسى كورىنىستى قازاق قالامگەرى سۋرەتتەسە - وتىرىك دەر ەدى، «ۇلتشىل» دەپ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسەر ەدى، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتار ەدى.

ءوزى كورگەن، ءوزى كۋا بولعان شىندىعىن جاسقانباي، جاسىرماي تۋرا بەتكە ايتقانى ءۇشىن گەورگي دميترييەۆيچكە مىڭ دا ءبىر راحمەت!

03.

قازاق تاريحشىلارى اۋىزدارىنان تاستامايتىن، ەڭبەكتەرىنەن تسيتاتا كەلتىرىپ، «سنوسكا» جاساپ، قۇدايداي تابىنىپ جۇرەتىن ۆ. ۆ. بارتولد (1869-1930) ءبىر حاتىندا بىلاي دەپ جازىپتى: «تۇزەمدىكتەرگە ولاردىڭ ءوز تىلىندە عىلىمي ماعلۇماتتاردى تىم كوپ بەرمەۋ كەرەك، سونداي-اق سول ارقىلى ولاردىڭ ادەبيەتى مەن ءتول مادەنيەتىن ورنىقتىرا دامىتۋعا جاعداي جاساۋدىڭ قاجەتى جوق، مۇنىڭ بارلىعى ولاردىڭ ورىستانۋىنا كەسىرىن تيگىزەدى».

04.

حالقىمىزدا «جاۋ كەتكەن سوڭ قىلىشىڭدى تاسقا شاپ» دەگەن اتالى ءسوز بار. «ءبارىن دەر كەزىندە جاساپ قال، ارتىنان وكىنگەننەن پايدا جوق» دەگەندەي ۇلاعات قوي.

ءبىزدىڭ باز ءبىر اعايىن حالىقتىڭ تاعدىرى تالاسقا تۇسكەن شاقتاردا تاسقا شاپپاق تۇگىلى قىننان قىلىشىن دا سۋىرمايدى. الايدا، «جاۋ كەتكەن سوڭ» ولار اقىل ايتىپ اتويلاپ شىعادى، كوسەمسىپ ءسوز سويلەيدى، شەشەنسىپ كوپ سويلەيدى. اقىر-سوڭىندا دانا دا، دارا دا، باتىر دا، ءباھادۇر دە وسى ەكەن دەپ قالاسىڭ.

قازاقتىڭ بويىنداعى وسى ءبىر جاعىمسىز مىنەزگە قاتتى كۇيىنگەن الاش كوسەمى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1917-جىلى بىلاي دەگەن ەكەن ((مۇنى ءمىرجاقىپتىڭ كوپتومدىعىنان كورنەكتى قالامگەر قايسار ءالىم تەرىپ ۇسىنىپتى):

«كەشەگى قارا كۇندەردە، جۇلدىزسىز، ايسىز تۇندەردە، جول تابا الماي سەندەلىپ، اداسىپ الاش جۇرگەندە - بۇل كۇنگى كوپ كوسەمدەر، سۇرايمىن، سوندا قايدا ەدىڭ؟

اقىل تاپپاي داعدارىپ، جاناشىر تاپپاي ساندالىپ، بارارىن قايدا بىلە الماي، جۇرگەن ءبىر كۇندە سەن عارىپ - ەسەپسىز كوپ شەشەندەر، ءجونىڭدى ايتشى، قايدا ەدىڭ؟

سارىارقا سايران جەرلەرىم، كوكوراي شالعىن كولدەرىم، ءبارىن جاۋعا الدىرىپ، اسقار تاۋ، بيىك بەلدەرىم، قىسىلىپ قازاق تۇرعاندا - دانىشپاندار، قايدا ەدىڭ؟

اتادان بالا ايرىلىپ، قاناتى سىنىپ قايرىلىپ، قاسىرەت تولىپ جۇرەككە، تۇرعان ءبىر كەزدە قايعىرىپ - تولىپ جاتقان قامقورلار، ەلدە جوق ەدىڭ، قايدا ەدىڭ؟

قۇلانداي ۇركىپ ەلدەرىڭ، قالدىرىپ مەكەن جەرلەرىن، جاياۋ- جالپى، جالاڭاش، قاتىن، بالا ەرلەرىڭ اشتىقتان قىرعىن تاپقاندا - سىپىرا جومارت، قايدا ەدىڭ؟

كەدەيدىڭ سورىن قايناتىپ، مايدانعا جاسىن ايداتىپ، ءتىل جوق، كوز جوق، باسشى جوق، ولىمگە باسىن بايلاتىپ، جىبەرەردە - جانىم- اۋ، جان اشىر جاقىن، قايدا ەدىڭ؟ «

05.

اقمولانىڭ تۋماسى، ۇزاق جىلدار بويى پارتيا- كەڭەس جۇيەسىندە قىزمەتتەر جاساعان امانگەلدى كەنجينمەن جاڭا استاناعا كوشىپ كەلگەن كۇننەن باستاپ، ون جىلدان استام ارالاسىپ، تاتۋ- ءتاتتى كورشى تۇردىق. مەيرامداردا، توي- تومالاقتا سيرەك تە بولسا باس قوسىپ، شۇيىركەلەسە كەتەمىز. كورشىلەردىڭ سونداي ءبىر باسقوسۋىندا امانگەلدى مىنا ءبىر اڭگىمەنى ايتقانى بار.

ءبىزدىڭ اۋىلدا دالكەن دەگەن كەكەش ءبىر اقساقال ءومىر ءسۇردى. سول كىسىنىڭ كەكەشتەنە سويلەپ، ءۇزىپ- جۇلىپ ايتقان، جۇرەك شوشىتقان ءبىر ەستەلىگى ەسىمدە قالىپتى.

- اشارشىلىق جىلدارى... ول جىلدارى اسىرەسە ارقا جەرىندە ءولىم-ءجىتىم كوپ بولدى. وتباسىمەن ويانباي قالعان ۇيلەر، تايلى تاياعىمەن قىرىلىپ قالعان اۋىلدار دا كەزدەسەتىن. ول كەزدە ءبىز مۇلدەم جاسپىز، وڭ مەن سولىن تاني قويماعان بالالارىمىز. ءبارىمىز اشپىز، تىريعان ارىقپىز، ايتەۋىر تىرنەكتەپ ءشوپتىڭ تامىرىن قازساق تا، تورعاي اۋلاساق تا ولمەستىڭ قامىن جاساپ جۇرەمىز. بىردە اعام مالكەن ەكەۋمىز اپامنىڭ اقىق تاستارمەن بەزەندىرىلگەن كۇمىس بىلەزىگىن ساندىقتان ۇرلاپ الدىق. تىم بولماسا ءسۇتىن ساۋىپ، وزەك جالعايىق دەگەن ويمەن قالاداعى بازارعا بارىپ، ءبىر ەشكى ساتىپ اكەلدىك.

جەتەلەپ اكەلە جاتقان ەشكىنى اۋىل شەتىنە جەتە، الدىمەن اعام مالكەن ساۋدى. ول ساۋعان كەزدە مەن ەشكىنى مۇيىزىنەن تۇقىرتىپ ۇستاپ تۇردىم. مالكەن بوسقا اۋرەلەندى، قانشا سوزعىلاعانمەن ءسۇت شىعارا المادى. ارتىنشا، اعاما سەنبەي، وتىرا قالىپ مەن ساۋدىم. ماعان دا ءسۇت شىقپادى.

- يىمەي تۇر، ەمىپ كورەيىك! - دەپ كەلىستىك.

الدىمەن استىنا جاتا قالىپ ەشكىنى مالكەن ەمدى سالپىلداتىپ. تۇك شىقپادى دەپ ءتۇڭىلىپ تۇرا بەردى.

ەندى ەشكىنىڭ استىنا مەن جاتا كەتتىم. بار ونەرىمدى سالىپ سورعىلادىم. تىپىرشىعان ەشكىنىڭ ەمشەگىنەن قان شىعىپ كەتتى، ءبىراق ءسۇت جوق.

ءبىزدىڭ ەشكىمەن اۋرەلەنىپ جاتقانىمىزدى كورىپ، جولدىباي دەيتىن اۋىلداس شال بۇرىلدى بىزگە قاراي.

- ءاي بۇلدىرشىندەر، نە ىستەپ جاتىرسىڭدار! - دەپ سۇرادى.

- ءسۇتىن ساۋىپ ىشەيىك دەپ مىناۋ ەشكىنى ساتىپ الىپ ەدىك، ءسۇتى جوق، كورىڭىزشى! - دەدىم مەن قينالىپ.

شال كوردى دە، باج ەتە قالدى:

- قاراقتارىم، مىنالارىڭ ەشكى ەمەس، تەكە عوي! - دەدى.

مۇنى ەستىگەن مالكەن شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى، سول جەردە ءتىل تارتپاي ءولىپ كەتتى. مەن ەسىم اۋىپ، باس كوتەرە الماي ءبىر اپتا توسەك تارتىپپىن. ايتەۋىر ولگەم جوق، ءبىراق الگى وقيعادان سوڭ ءومىر بويى كەكەش بوپ قالدىم.

06.

الدەبىر جۋرنالدان اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ (1942-2008) «ءومىر وسىلاي ءوتىپ جاتىر» دەگەن ءازىل ولەڭىن كەزدەستىردىم. بۇل ءوزى ءازىل عانا ەمەس، ولەڭ عانا ەمەس، كەڭەستىك قوعامعا دەگەن ساركازم، استارىندا تەرەڭ ءپالساپا جاتىر. تىڭداپ كورىڭىز؟

- ۋا، باباي!

ەل- جۇرتتىڭ حالى قالاي؟!

- ە- ە، بالام- اي!

ەل امان؟ جۇرت تىنىش دەمەسە:

ايەل ەرگە قارادى، ەر - جەرگە قارادى؛

قارتىمىز - قاقباس، قاتىنىمىز - قاقپىش؛

شەشەنىمىز - شەرمەندە، كوسەمىمىز - سەرگەلدەڭ؛

ءبيىمىز - جالتاق، باتىرىمىز - قورقاق؛

دانامىز - بالا، بالامىز - شالا؛

ايەل ارىندى، كەلىن جەرىدى؛

بوزبالا - سايتان، بويجەتكەن - سايقال؛

ازامات - ءالسىز، ارعىماق - جالسىز؛

سەرى - سەلتەڭ، سال - مولتەڭ؛

كورشىمىز - كاپىر، تۋىسىمىز - ءمۇساپىر؛

جاۋىمىز - اتارمان، دوسىمىز - ساتارمان؛

تۇلپارىمىز - جابى، سۇڭقارىمىز - جاپالاق؛

ونەرىمىز - مولاق، ونەرپازىمىز - ولاق؛

ءدىنىمىز - شالا، ءتىلىمىز - شۇبار؛

ەلىمىز - ازدى، جەرىمىز - توزدى؛

بۇگىنىمىز - تۇمان، ەرتەڭىمىز - مۇنار؛

سەنەرىمىز - جوق، سەكەمىمىز - كوپ؛

جان - شىققان جوق؛ ءۇمىت - ولگەن جوق...

ءومىر وسىلاي ءوتىپ جاتىر!

جالعاسى بار