ايۋدىڭ اجالى (ەتنوگرافيالىق اڭگىمە) - التاي ولكەسىندە بولعان وقيعا
ءومىر بار جەردە، ءولىم دە بار. العاشقى جىلدارى قازاقتار توپىراعى شىمدانىپ كەتكەن وپىرما سازدى جەرگە ءمايىتتى اقىمداپ جەرلەۋدى بىلمەي، ابىگەرگە تۇسكەن كورىنەدى.
ءدال وسىنداي ءبىر الماعايىپ تۇستا قورقاۋ ايۋ پايدا بولادى. تەگى كوپ جىلدىڭ الدىندا ءشۇرشىتتىڭ شەرىگى قىرىپ كەتكەن ولگەن تورعاۋىتتاردىڭ ەتىن جەپ اۋىزدانعان بولۋى كەرەك. ادامنان باسقانى قورەك ەتپەيدى. قاراعايى سيرەگەن تاستى قىراتتىڭ ءۇستىرتىن قۋالاپ قازاقتار ولىك جەرلەيدى. تاپ سول كۇنى ءمايىتتى ايۋ قازىپ اكەتەدى. بۇل انتۇرعان تۇندەلەتىپ كەلەر بولسا ءبىر ءسارى، تۋرا ەكىنتى مەن اقشامنىڭ اراسىندا ورىستەن مال كەلىپ، جەلىباۋداعى بيەلەردىڭ سوڭعى ساۋىمىن سارقىپ جاتقاندا، وردەگى جىنىس قاراعايدى ساتىرلاتىپ سىندىرىپ، جەردىڭ شىمىن ويىپ الىپ، بۇرقىراتىپ اسپانعا اتىپ، كۇندەي كۇركىرەپ اقىرىپ، باقىرىپ جەتەدى. ايۋدىڭ زارىنەن قورىققاندا جەلى باسىنداعى ماما بيەلەر دىرىلدەپ، ءسيىپ- ءسيىپ جىبەرەدى ەكەن.
ءتىرى جاندى ەسىنەن تاندىرىپ، ارقىراعان ايۋ جاڭا جەرلەنگەن ءمايىتتى كوردەن سۋىرىپ الىپ، قاراعايدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەدى. ار جاعى - ءيت تۇمسىعى وتپەيتىن نۋ. وندا نە بارى جان بالاسىنا بەيمالىم. بىلەتىندەر ايتادى: «ايۋ ءمايىتتى ادام اياعى جەتپەيتىن جەرگە اپارىپ، جۋان قاراعايعا باستىرىپ كەتەدى دە، ابدەن شىرىگەندە كەلىپ جەيدى».
ەلدىڭ ەسى شىعادى. ولگەن ادامدى جەرلەۋدەن قالادى. ءتىرى جۇرگەندەر ولۋدەن قورقادى. وسىلاي جالپاق جۇرت داعدارىپ تۇرعاندا رامازان دەيتىن جاسى قىرىقتان اسىپ كەتكەن، تۇلعاسى اتان وگىزدەي، ارىسقا ءتۇسىپ اتاعى شىقپاسا دا قارا كۇشكە مىعىم، بويى ەكى قۇلاشقا تاياۋ ازامات ورتاعا شىعىپ: «مەن وتىرىك ولەيىن، اپارىپ كومىڭدەر! لاعىنات ايۋمەن ايقاسىپ كورەيىن!» دەيدى. امالى تاۋسىلعان حالىق «ماقۇل!» دەپتى.
تەگى قازا تاپقان ادامدى جەرلەگەن ءساتتى سوناۋ قيادا ءجۇرىپ- اق قورقاۋ ايۋ دا ۇنەمى قاداعالايدى ەكەن. ءسويتىپ ەل تىرىدەي رامازاندى جەرلەيدى. «ءتىرى ولىك» قالىڭدىعى ءبىر ەلى بۇقار بىلعارىسىنان سىرىپ تىككەن ساپتاما ەتىگىن كيىپ، جالاڭداعان جۋان قانجاردى قونىشىنا تىعىپ، كەلەتىن تاجالدى كۇتىپ كوردە جاتادى. تۋرا اقشام الدىندا قارا جەردىڭ قىرتىسىن اۋدارىپ- توڭكەرىپ، بالا قاراعايلاردى تۇبىرىمەن قوسا جۇلىپ لاقتىرىپ، ازان- قازان ايۋ دا جەتەدى. كەلە كورگە قولدى سالادى. رامازاندى تىرىدەي سۋىرىپ الادى. تىك تۇرعان كۇيى وڭ يىعىنا ارتا سالىپ الا جونەلەدى. ايۋ كەتىپ بارادى، ءبىزدىڭ باتىردان شىم ەتكەن بەلگى جوق. ەل- جۇرت اڭ- تاڭ.
ۇلكەندەر جوقتاۋ ايتىپ، داۋىس شىعارعان رامازاننىڭ شەشەسى مەن ايەلىن توقتاتىپ، بىرەر جىگىتتى مىقتى اتقا مىنگىزىپ ايۋدىڭ ارتىنان جىبەرەدى. «نە بولدى ەكەن، بارىپ بىلىڭدەر!».
سول كۇنى قاراڭعى ءتۇسىپ كەتەدى دە، شولعىنشىلار قايتىپ كەلىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە اتتانباقشى بولادى. ءبىراق ولار اتتانبايدى. الاڭ- ەلەڭدە رامازاننىڭ ءوزى امان- ەسەن ۇيىنە كەلەدى. سابازىڭ ەشتەمەمەن شارۋاسى جوق، بالپاڭ- بالپاڭ باسىپ، ارقانداۋلى تۇرعان كۇرەڭ اتىنىڭ جالىنان ءبىر سيپاپ، ۇيىنە قاراي تارتادى. الدىنان ويبايلاپ جۇگىرگەن ايەلىنە مويىن بۇرىپ تا قاراماي: «ءاي قاتىن، ۇيگە بارىپ شاقشامدى اكەل!»، - دەپتى. تەك ەسىك الدىندا جانارى جاساۋراپ تۇرعان اناسىنا «اپا، قورىققان جوقسىز با؟» دەپ، ءبىر رەت مىرس ەتىپ قويىپ، ءتور الدىندا ۇيىقتاپ جاتقان بەس جاسار ۇلىن كەۋدەسىنە مىنگىزىپ، قورىلداپ كەتىپتى.
رامازاننىڭ قۇرداستارى ونىڭ ايەلىنە: «ءاي، قاتىن، انىقتاپ قاراشى، توردە قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان سەنىڭ بايىڭ با، الدە، الگى كىسى جەيتىن ايۋدىڭ ءوزى ەمەس پە ەكەن؟» دەپ قىلجاقتايدى. باتىردىڭ ۇيقىسى قانعان سوڭ، ەل- جۇرت جينالىپ كەلىپ «نە بولدى؟» دەگەندە، رامازان قىسقا عانا: «مەنى كوردەن سۋىرىپ الىپ ارقالاپ كەتكەندە، قانجار سالعان ەتىكتىڭ قونىشى ايۋدىڭ كەۋدە تۇسىندا قالىپ، ەكى قولىم ارقاسىندا كەتتى. قيمىلداسام، الگى پالە جەرگە ۇرىپ ەسىمنەن تاندىرار دەپ ويلادىم. سودان قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىنە الىپ بارىپ، مەنى تىك تۇرعىزىپ، سىنعان قاراعايدىڭ دۇمىنە سۇيەپ قويدى. ولگەن ادامعا ۇقساپ، كوزىمدى جۇمىپ ساڭىلاۋلاتىپ قاراپ مەن تۇرمىن. ارتىنا شەگىنىپ باردى دا شىڭعىرىپ جىبەرىپ، وكىرگەن كۇيى جۇگىرىپ كەلىپ وڭ الاقانىمەن جاعىمنان تارتىپ جىبەردى». ەستىپ وتىرعان جۇرت «ويپىرىم- اي، قالاي جانىڭ قالدى» دەگەندە، راقاڭ: «قۇداي- اۋ، ايۋ اعىنداپ كەلىپ ۇرعاندا، جىعىلۋعا شاق قالدىم ەمەس پە؟» دەپتى جايبارات.
اڭگىمەگە ەلىككەن ادامدار «سودان كەيىن نە بولدى؟». راقاڭ: «مەنىڭ جىعىلماي تۇرعانىما ايۋدىڭ ءوزى تاڭ قالدى. اڭىرىپ ءبىر ءسات تۇردى دا، ارتىنا شەگىنىپ الگىدەن دە الىسقا كەتتى. تەگى اعىنداتىپ كەلىپ تاعى ۇرماقشى. ەندى بۇدان امان قالماسىم بەلگىلى بولدى. ايۋ اقىرىپ ماعان قاراي ۇمىتىلعاندا، جالت بەردىم دە، وزىنە قاراي مەن دە اقىرىپ ۇمتىلدىم. قولىمدا قانجار. ايۋ مۇندايدى كۇتپەسە كەرەك، قورىققاننان ءوزى شالقاسىنان ءتۇستى. ءتورت اياعى تىربىڭداپ ەسەڭگىرەپ جاتىر. باردىم دا اعاراڭداپ تۇرعان شابىن جارىپ تاستادىم. ماقۇلىق قانجاردى شاپ بەرىپ ۇستايمىن دەپ، جارىلعان ءوزىنىڭ ىشەك- قارنىن سۋىرىپ الدى. قورقىراپ جاتىپ جان تاپسىردى. ابدەن ءولسىن دەپ جانىندا قاراپ تۇردىم. قاراڭعى ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ جولدان اداسىپ كەتپەيىن دەپ، تاڭ قىلاڭداعانعا دەيىن كۇتىپ وتىرىپ، ۇيگە كەلدىم.
بەكەن قايرات ۇلى