مۇحتار ماعاۋين. جۇمابەك تاشەنوۆ
العاشقىدا، 1959 -جىلدىڭ باسى بولسا كەرەك، قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنە، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە كەلدى. ول كەزدە، ءتىپتى بۇگىنگى كۇنى دە اقىلعا سىيمايتىن، قيسىنسىز جاعداي. جۇمابەك تاشەنەۆ، قازاق س س ر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى. بۇرناعى ۇكىمەت ءۇيى، ەندىگى باس كورپۋسىمىزداعى اۋقىمدى ءماجىلىس زالىنا قازاق، ورىسىمىز، قانشاما وقىتۋشى ۇستازدار بار، لىقا تولدىق. ءبىز توبىمىزبەن الدىڭعى - ەكىنشى، الدە ءۇشىنشى قاتاردان ورىن الىپ ەدىك. كوپ كۇتتىرمەي، دال ۋاقىتىندا كەلگەن. ورتا بويلى، دەمبەلشە، بۇعاعى شىعىڭقى، قۇلجا مويىن، دوڭگەلەك بەت، اققۇبا كىسى ەكەن. سىلبىر، ۇزدىك- سوزدىق قول سوعىلىپ بولار- بولماستا مىنبەرگە كوتەرىلدى. ورىسشا سويلەگەن.
اڭگىمە تاقىرىبى - وقۋ- ءبىلىم، جاڭا زامانعا ساي جاڭا ۇرپاقتىڭ قالىپتاسۋى تۇرعىسىندا بولدى. ول ءۇشىن جوعارعى مەكتەپ اتاۋلىدا وقۋ، ماماندىق يگەرۋ ساپاسىن قازىرگىدەن دە كوتەرە ءتۇسۋ قاجەت ەكەن. ال اۋەلگى ءبىلىمدى نەگىزدەيتىن ورتا مەكتەپتەردە مىندەتتى پروگراممانى جاڭارتۋ، جەتىلدىرۋ قاجەت. بۇگىنگى ومىرگە جاقىن، ناقتى تاجىريبە ساباقتارى قامتىلسا. ال قازاق بالالارى ءۇشىن باستاۋىش كلاستاردان سوڭ، ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا قاتارلى تەحنيكالىق پاندەر ورىس تىلىندە جۇرگىزىلۋى شارت.
«چتوبى ناشي رەبياتا موگلي سۆوبودنو پوستۋپات ۆ ليۋبوي ۆۋز سوۆەتسكوگو سويۋزا، ۆ توم چيسلە ۆ موسكوۆسكيي ي لەنينگرادسكيي ۋنيۆەرسيتەتى، ا تاكجە ۆ درۋگيە تسەنترالنىە ۋچەبنىە زاۆەدەنيا» - «ءبىزدىڭ بالالار سوۆەت وداعىنداعى كەز كەلگەن جوعارعى وقۋ ورنىنا، ونىڭ ىشىندە موسكۆا مەن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتەرى ھام ورتالىقتاعى باسقا دا وقۋلارعا ەركىن ءتۇسۋى ءۇشىن»، - دەگەن. ول ءسوز بىزگە ۇنامادى. ۇلكەن كىسىگە سۇراق قويۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ايتىلماعان.
ايتكەنمەن، ساناۋلى بولسا دا ارقيلى جازبالار جولدانىپ جاتتى. وسى ورايدا، ءبىزدىڭ توپتان: «بوستاندىق اۋدانىنان سوڭ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وزبەكستانعا قاشان بەرىلەدى؟» - دەيتىن قىرىس سۇراق كەتتى. ساۋال يەسى مەن ەدىم، قالامى جانە قاعازى بار باقىت سەيىتجانوۆ دايەكتەدى. الدىڭعى جىگىتتەرىمىزدىڭ ءبىرى تۋرا ءوز قولىنا اپارىپ بەرگەن.
تاشەنوۆ ءدۇر سىلكىنگەندەي، ەڭسەسىن جازىپ، جالپى جۇرت - ستۋدەنتتەر قاۋىمىنا بارلاي قاراپ، قيعاش سۇراقتى وقىپ شىقتى دا، قازاقشا: «بوستاندىق كەتتى. الداعى ۋاقىتتا وڭتۇستىكتەن ۇلتاراقتاي دا جەر بەرىلمەيدى!..» - دەگەن.
ول كەزدە ءبىز بىلمەيمىز، عۇزىرلى ورىندا وتىرعان تاشەنەۆ بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا وتكىزۋ تۋرالى جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋدى اۋەلدە قابىلداتپاي تاستاعان ەكەن، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە، 1956 -جىلدىڭ فەۆرال ايىندا زورلىقشىل جارلىق كۇشىنە ەنەدى. جانە داپ وسى، ۋنيۆەرسيتەتتەگى كەزدەسۋ كەزەڭىندە تاعى ءۇش اۋداندى قازاقستاننان جىرىپ الۋ تۋرالى اڭگىمە شىعىپتى.
الايدا جۇمابەك تاشەنەۆ جول بەرمەي تۇر ەكەن. اقىرى، كوپ ۇزاماي-اق، كۇزگە قاراي حرۋشەۆ زورلىققا باسىپ، وڭتۇستىكتىڭ ماقتا ارال، كيروۆ، يليچ دەگەن ءۇش اۋدانى جانە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شەگىنەن كورشىگە ۋاقىتشا پايدالانۋعا بولىنگەن تاعى ءبىرتالاي جەر - جيىنى 35 مىڭ شارشى شاقىرىم ۇلان ايماقتى وزبەكستانعا وتكىزەدى. جانە سونىمەن قاتار، ەندى بۇتكىل سولتۇستىك قازاقستان - «سەليننىي كراي» اتالىپ وتىرعان بەس وبلىستى تۇتاسىمەن رەسەي فەدەراتسياسىنا قوسۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن ەكەن. جالعىز تاشەنەۆ قارىسىپ، س س ر و كونستيتۋتسياسىنا سىلتەمە جاساپ، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ وزىندىك قۇقۇعىن العا تارتىپ، ىسكە اسىرماي تاستاپتى. كەزىندە جالپى جۇرتپەن قاتار، ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر قاۋىمىنا دا داقپىرتى جەتىپ جاتتى، انىعى تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ جيىرما جىل وتكەندە عانا ماعلۇم بولىپ ەدى. ءبىز ەستەلىك جازبالارىمىزدىڭ كىرىسپە لامىندە ايتىلىپ، نەگىزىنەن تۇبەگەيلى ساقتالىپ كەلە جاتقان جاعدايات - قانداي دا تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق، قوعامدىق قىزمەتىنە باعا بەرمەيمىز، تەك تاشەنەۆكە بايلانىستى ءسوز ىڭعايىنان شىعىپ كەتتى.
يا. سول ءبىر الماعايىپ، تايعاق زاماندا، رەسمي تۇردە رەسپۋبليكانىڭ ەڭ جوعارعى بيلىگىندە وتىرعان كىسى، الدە كوڭىل اۋەزى، الدە جاڭا تولقىننىڭ بەت- ءجۇزىن سىرتتاي بولسا دا ءبىر كورۋگە قۇمارتتى - ءوزىنىڭ كەيىنگى بالالارىمەن كەزدەسۋگە كەلىپ ەدى. مانا ايتقانىمداي، سول كەزدەگى زامانا ىڭعايىنان تۋىنداعان قارسىلىقتى امال - مەكتەپ پروگرامماسىنىڭ ءبىر بولىگىن ورىس تىلىنە كوشىرۋ تۋرالى لەپەسى ۇناماسا دا، جالپى اسەرىمىز اجەپتاۋىر بولدى، بۇل - تەگىن ادام ەمەس ەكەن.
ەكىنشى جولى كەزدەيسوقتا كورىپ ەدىك. 1960 -جىل، سەنتيابر ايىنىڭ باس كەزى. ءبىز اقمولانىڭ اتباسار اۋدانىندا استىق ناۋقانىنا جەگىلگەنبىز. الايدا، ءبىز بارعان سوۆحوزداعى نەگىزگى جۇمىس - پىشەن جيناۋعا قاتىستى بولدى. اۆگۋست ايىنىڭ باسىندا بىتىردىك. بۇدان سوڭ ەكى اپتاداي الدەبىر قۇرىلىس. اقىرى، بار شارۋا تامام. ەندى مۇلدە بوسپىز. وسىنىڭ الدىندا عانا ءبىر جىگىتىمىز ماشينا ۇستىنە ۇيىلگەن شومەلەدەن تايقىپ، اشاعا ءتۇسىپ ولگەن. كوڭىلىمىز جابىرقاۋ. سوۆحوز ورتالىعىندا جاتىرمىز. جارىمقۇرساق احۋال. نە وقيتىن كىتاپ، نە باسقاداي ەرمەك جوق. اۋىر دا بولسا، ۋاقىت وزدىراتىن جۇمىسىمىزدىڭ ءوزى جاقسى ەكەن.
ءسويتىپ، سوزالاڭداپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى، تاڭعى تاتىمسىز بوتقادان سوڭ، اياق استىنان اسا قاجەتتى شارۋا شىعا قالعان. كارتوپ جيناۋىمىز كەرەك ەكەن. ءبىز ءبىر كۋرستان قىرىق شاقتى بالامىز. ءۇش- ءتورت قىزىمىز جاتاقتا قالىپ، باسقامىزدى ەكى ماشيناعا تيەپ، قۋاڭ اتىزعا ءتۇسىرىپ كەتتى. كارتوپ ەگىستىگى اتالعانىمەن، بۇرنادا جينالعان سياقتى، الايدا شابان- شالاعاي، ءالى دە قازىلماعان تۇپتەرى قالىپتى، ارشىلعانىنىڭ ءوزى الا- قۇلا، ۇلكەندىكىشىلى تۇينەكتەر توپىراقپەن ارالاسا شاشىلىپ جاتىر. ەندى وسى جارىم گەكتار القاپتى ءبىرجولا تازارتىپ شىعۋىمىز كەرەك ەكەن. دەسە دە، قولعا ىلىنەر ماردىمدى ەشتەڭە جوق. ءبىزدى ادەيى اكەپ تاستاعانى انىق. وسى كەزدە، كەشەدەن بەرى ايتىلىپ جاتقان سىبىس قايتادان كۇشەيىپ، ناقتى جورامالعا اينالىپ ەدى. رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى جۇمابەك تاشەنەۆ وبىلىستى ارالاپ ءجۇر. ەندى ءتارىزى، ءبىزدىڭ سوۆحوزعا كەلە جاتىر. سولاي دەپ شەشتىك. جانە قولما- قول قايتادان سوۆحوز ورتالىعىنا قاراي شۇبىردىق. ارالىق تىم الىس ەمەس، ءۇش- ءتورت شاقىرىمداي عانا.
ءبىز ورتا جولدان اسىپ، سەلەن شەتىنە جاقىنداعان كەزىمىزدە اۋەدە ان-2 ۇشاعى كورىنگەن. ۇستىمىزدەن اينالىپ ءوتتى دە، كوپ ۇزاماي تومەن قالىقتادى. قوندى. انە كەلدى، ءتۇستى، دەستىك. جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ ءوزى. بۇل كەزدە مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى بولاتىن. جەدەلدەتە باسىپ، سوۆحوز كەڭسەسىنىڭ الدىنا جەتتىك. تاشەنەۆ ىشتە ەكەن. سول ساتىندە بار حابارىن الدىق. قاسىندا وبىلىستىڭ الدەبىر باسشىسى، اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانە تاعى ءۇش- ءتورت كىسى بار. ەنتەلەي جاپىرلاپ تۇرمىز. كوپ كۇتپەدىك، كەڭسەدەگى اڭگىمە، نەمەسە جەڭىل داستارقان اياقتالعان سياقتى، اپپاق مانارداي بولىپ، جارقىراپ شىعا كەلگەنى. سوڭىندا شۇبىرعان قوسشى، ونىڭ ىشىندە وسى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى دا بار.
تاشەنەۆ بىردەن-اق بىزگە نازار اۋدارعان. «زدراۆستۆۋيتە، توۆاريشي ستۋدەنتى!» - دەدى. ورىسشا. سودان سوڭ باس- اياعىمىزعا قاراپ: «كاك ۆاشي دەلا؟» - دەگەن. امانسىڭدار ما، حالدەرىڭ قالاي… سوڭعى سۇراعى ءتىپتى جاقسى بولدى. ءبىز ءوز ورتامىزدان «اكادەميك» اتانعان باقىت سەيىتجانوۆتى سايلاپ قويعانبىز. بار ارىزىمىزدى سول جەتكىزۋگە ءتيىس.
ورىسشا ايت دەگەنبىز، انالار دا ەستىسىن. تاشەنەۆ العا باسپاي، ورتامىزعا كىرە بەرە بوگەلىپ قالعان ەدى. ءبىزدىڭ اكادەميك توگىلتە جونەلدى. جاعدايىمىز ناشار. ويتكەنى، جۇمىس جوق. مىنە، ون بەس كۇن بولدى، بوس جاتىرمىز. باسقا قيىندىقتار ءوز الدىنا. نە وقۋ جوق، نە جۇمىس جوق، نە قايتۋعا رۇقسات جوق، قامالىپ وتىرمىز…
«بۇل قالاي؟» - دەگەن تاشەنەۆ، الدە اۋدان، الدە وبىلىس باسشىسىنا قاراپ، داۋىسىن كوتەرمەسە دە، قاتقىل ۇنمەن. البەتتە، ورىسشا. ءبىزدىڭ سوۆحوز ديرەكتورى جانە اۋدان، ءتارىزى، وبلىس باسشىسى دا تومەن قاراپ، بۇرسەكتەپ، جەرگە كىرۋگە شاق قالدى. «جۇمىس بار… تەك ەرتەرەك («دوسروچنو») ءبىتىرىپ قويىپ ەدىك…» «ەرتەرەك بىتىرسەڭدەر، ستۋدەنتتەردى ەرتەرەك قايتارۋ كەرەك ەدى. ءبىز استىق جيناۋ ناۋقانى داعدارىسقا ۇشىراماسىن دەپ، ستۋدەنتتەردى وقۋىنان ايىرىپ، وسىندا جىبەرەمىز. ال ولار وقۋ دا جوق، جۇمىس تا جوق، بوس جاتىر. ءتارىزى، تۇرمىس جاعدايلارى دا ماز ەمەس. سولاي ما؟ - دەدى بىزگە قاراپ. ونسىز دا شيرىعىپ تۇرعان احۋال، قوزعالاقتاعانمەن، ەشقايسىمىز تىرس ەتپەدىك. - مىنا ستۋدەنتتەردى الماتىعا قايتارىڭدار! - دەدى تاشەنەۆ نىعارلاپ. - تەزىنەن. وندا وقۋ باستالماسا، مۇنداعى بىلىقتان («بارداك») ەس جيىپ، دەم السىن!» بولدى. بوگەلمەستەن جۇرە بەرگەن. قىستاق سىرتىنا، مانا ۇشاق قونعان جاققا. قوسشىلار مەن قارسى الۋشىلار ۇنجىرعاسى تۇسكەن قالپىندا سوڭىنان شۇباتىلدى.
ءبىز جاتاعىمىزعا كەلگەن بەتتە، اناۋ- مىناۋ دۇنيەلەرىمىزدى تەزىنەن جيناستىرىپ، جولعا سايلاندىق. جانە كوپ بوگەلمەستەن، سوۆحوز كەڭسەسىنە بارعانبىز. باقىت پەن نۇرماحان ديرەكتورعا كىرىپ شىقتى. «ەرتەڭ…» - دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ ەكى جىگىت قاتقىل سويلەسىپتى. «سىزگە سوۆمين پرەدسەداتەلىنىڭ جارلىعى دا ءسوز ەمەس پە؟ بۇگىن!» - دەيدى. سونىمەن، ديرەكتورىمىز بۋحالتەردى، تاعى ءبىر قىزمەتكەرلەرىن شاقىرتىپ، ەڭبەك ەسەبىمىزدى شىعارا باستادى. بۇل كەزدە ءتۇس اۋىپ كەتكەن. ءبىز شاماسى قىرىق- ەلۋ بالامىز. ەڭبەكاقىمىزدى جۇمىس اياعىنا دەيىن تۇگەندەپ بىتىرە المادى. كەش - تۇنگە جالعاسقان. اقىرى، تاڭعى ساعات بىرگە تامان تۇگەلدەي اقشالى بولدىق. الدى وتىز بەس- قىرىق سوم.
جۇرتتىڭ سوڭىنان، كەشىگىپ، ءوز بەتىممەن كەلگەن مەنىڭ تابىسىم جيىرما جەتى سوم ەكەن. ءبارىمىز دە ماز بولدىق. اۋەلى - مەزگىلىنەن بۇرىن الماتىعا قايتارىمىزعا. سودان سوڭ - ەسەپتە جوق تيىن- تەبەنگە. سوۆحوز ديرەكتورى باستان- اياق بىرگە جۇرگەن. تاڭعا قارامايمىز، قازىر كەتەمىز، دەستىك. اشىق جۇك ماشيناسىنىڭ ۇشەۋىن كەلتىردى. بىرەر ساعاتتان سوڭ، اتى ەسىمدە جوق، تاقاۋداعى تەمىرجول بەكەتىنە جەتىپ ەدىك. ودان ارعى جول اشىق. ارماندى الماتى…
ءبىزدىڭ وسى رەتكى تىڭگەر حيكايامىز ءالى بىتپەپتى. جەلتوقساننىڭ باسى، الدە قاراشانىڭ سوڭى بولسا كەرەك. دەكانات تارابىنان حابار جەتتى. ماناعى، ەرتە قايتقان بالالارعا سۇراۋ ءتۇسىپتى. ءبارى ەمەس، ەكەۋ- ۇشەۋى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە جاۋاپ- كۋالىككە بارۋى كەرەك ەكەن.
باقىت سەيىتجانوۆ پەن نۇرماحان ورازبەكوۆ بارسىن، دەستىك. اڭگىمە سورابى بەلگىلى ەدى. جۇمابەك تاشەنەۆ تىڭ ولكەگە بارعان ستۋدەنتتەردىڭ ۇلكەن ءبىر توبىن قىزۋ جۇمىس، قىرماننان ايىرىپ، اۋىلعا قايتارىپتى- مىس. ءبىزدىڭ ورىسشاعا جەتىك، ءارى وجەت ەكى جىگىتىمىز تيەسىلى كىسىلەرگە وقيعانىڭ مانجايىن انىقتاپ ايتتىق دەپ كەلدى. ايتكەنمەن، توتەنشە جاعداي ەدى. ارادا ءبىر- ەكى اي وتەر- وتپەستە، جاڭا، 1961 -جىلدىڭ يانۆار ايىنىڭ اقىرىنا تامان جۇمابەك تاشەنەۆ مارتەبەلى قىزمەتىنەن الىندى دەپ ەستىدىك. شىمكەنت وبىلىسى اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى دەيتىن ەلەۋسىز جۇمىسقا جەگىپتى.
مەن بۇدان سوڭعى زامان - اسپيرانت كەزىمدە، ودان ارمەن، اتاۋلى قىزمەت جاعدايىندا، ۇنەمى جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى سۇراستىرا جۇرەر ەدىم. ونىڭ ىشىندە وڭتۇستىك وڭىرگە قاتىستى ازاماتتاردان. اماندىعى، قىزىمەت احۋالى. كوڭىل تولماسا دا، قاناعات، تاۋبا ايتار قوڭىرقاي حابارلار. اقىرى، ءبىرشاما ناقتى ماعلۇماتقا ۇشىراستىم. ءبىزدىڭ ايەلدىڭ اكەسىمەن بىرگە وسكەن شوبەرەلەس اعامىز، بەلگىلى ءتىل مامانى، پروفەسسور، اكادەميك اقمادي ىسقاقوۆ جۇمابەك تاشەنەۆپەن بۇرنادان جالعاسقان دوس- جاران ەكەن.
ءوزارا بايلانىس كەيىن دە ۇزىلمەگەن. جۇمەكەڭ ارا- تۇرا الماتىعا كەلىسىندە مەيمانحاناعا تۇسپەي، احاڭنىڭ ۇيىندە قوناقتاعان جاعدايلارى دا بولىپتى. مەن باجايلاپ سۇراعاندا: تۋمىسىنان ماڭعاز، سابىرلى، سالماقتى، دەپ ەدى. ناقتى قىسپاق بولماسا دا، قاعاجۋ قالعان جىلداردىڭ وزىندە مىنەز- قۇلقى وزگەرمەدى. ۇلكەن مانساپتان شەتتەدىم دەگەندەي كەيىسى جوق. قايتا، مەيىرلى، قاناعاتتى، دەپ ەدى.
اقمادي اعانىڭ بۇل سوزدەرىنەن مەن، ءتارىزى، جۇمەكەڭ ءوزىنىڭ تاريحي ەڭبەگىنىڭ مانماعناسىن تانىعان، سوعان وراي، تاعدىرىنا ريزاشىلىق جاعدايدا كۇن كەشكەن دەپ ءبىلدىم. ال وسى ۇلكەن شاڭىراقتاعى اديا جەڭگەمىز ءبىر قىزعىلىقتى دەرەك ايتقان. جۇمابەك وتە كىرپياز بولاتىن، دەدى. جاعاسىنا شاڭ جۇقپايدى، كويلەگىن كۇندەلىكتى اۋىستىرسا كەرەك. ال تاڭەرتەڭ جۋىنعاندا، ءتىپتى، اس اراسىندا قول شايعاندا، ءاربىر جولى، مىندەتتى تۇردە، باستالماعان جاڭا سابىن قويۋ كەرەك… تاماقتى دا تالعاپ، شاقتاپ ىشەتىن، دەپ ەدى.
جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ ۇلكەن مانساپتان كەيىنگى تاعدىرى بۇگىندە جالپى جۇرتقا بەلگىلى. اباققا كەسىلمەدى، ايداۋعا تۇسپەدى. سول وبىلىستىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە ءبىرجولا بەكىپتى. ودان ءارى تومەندەۋى، نەمەسە قۋعىنعا ۇشىراۋى دا مۇمكىن ەدى، الايدا تىم كوپ ۇزاماي، حرۋشيەۆتىڭ ءوزى بار مانسابىنان ايرىلعان. جۇمابەك تاشەنەۆ بۇرناعى بويىنان ولشەۋسىز تومەن قىزمەتكە قورلانباي، مىندەتىن ابىرويمەن اتقارىپ، جالپى جۇرتقا جاعىمدى، بەدەلدى قالپىندا زەينەتكە شىققان 1975 -جىلعا دەيىن وسى ارادا وتىرادى. 1986 -جىلى، جەتپىس ءبىر - قازاقشا ساناتتا جەتپىس ەكى جاستان ارتىعىمەن اسىپ، جاڭا مۇشەلگە اياق باسقان قاراشا ايىندا دۇنيەدەن كوشكەن ەكەن.
ءوتتى - كەتتى. جاقىن بىلگەن، الىستان ايبارىن تانىعان بەيساۋات، كولدەنەڭ جۇرت بولماسا، رەسمي تۇرعىدا مۇلدە ۇمىتىلادى. سونىمەن بەس جارىم جىل ءوتسىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىگى. ەشكىم ەسكە تۇسىرمەگەن. ون جىل، ون بەس، ون جەتى جىل ءوتسىن. قازاق ەلى رەسمي تۇرعىدا، دە- يۋرە ەركىندىككە جەتكەلى تۇتاس ءبىر مۇشەل دەيىك.
جاڭا عاسىر، 2003 -جىل. اۋەلگىشە، تىرس ەتكەن دىبىس جوق. جۇمابەك تاشەنەۆ دەيتىن الاش قايراتكەرى بۇل ومىردە بولماعانداي. ارىسىڭ دا، اسىلىڭ دا «تاۋەلسىزدىكتى ءوز قولىمەن الىپ بەرگەن»، وسى باقىتتى كۇنگە جەتكىزگەن - ءبىر ادام. ارىداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى مەن ەڭبەگى سىزدىقتاپ ايتىلا باستادى. بۇدان جەتپىس- سەكسەن جىل بۇرىنعى قانداي دا شارۋانىڭ بۇگىنگى كىسىمىزگە كولەڭكەسى ءتۇسۋى نەعايبىل. ال بەرىدە قونايەۆتىڭ اتاعى قايتا جاڭعىرىپ، بەيرەسمي تۇردە ساناتقا جەتتى. سونىڭ وزىندە جۇمابەك تاشەنەۆ اتاۋسىز جاتىر.
جاڭاعى، ءبىز مەجەلەگەن 2003 -جىلدىڭ جاز كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. مەن ادەبي جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى رەتىندە قازاق باسپا ءسوزىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرام. اقىرى ءبىر كۇنى، جاڭىلماسام، ەكىنشى قاتارداعى «الماتى اقشامى» گازەتىنەن كارىشال اسانوۆپەن كولەمدى سۇحباتقا كوزىم ءتۇستى. شەتىن جاعداي. بۇل كەزدە كارىشال وكىمەتىمنىڭ جاقسى ەسەبىندە جوق. كەرىسىنشە، سوتقا تارتىلعان، ايدالىپ كەتە جازداعان، اقىرى، حالىقارالىق قۇقۇق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ بەلسەندى ارالاسىمەن امان قالعان. ەندى مىنە، كادىمگىدەي سۇحبات.
البەتتە، تىم تەرەڭگە جىبەرمەيدى، نەگىزىنەن شىعارماشىلىق قىزمەت تارابىندا. ونىڭ ىشىندە مەنى ەلەڭ ەتكىزگەن ءبىر ۇزىك بولدى. بۇگىندە مۇلدە دەرلىك ۇمىتىلعان جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى. ونىڭ جايساڭ مىنەزى، ادامگەرشىلىك كەيپى. تىم جاقسى ءبىلىپتى.
ويتكەنى… كارىشالدىڭ زايىبى - جۇمەكەڭنىڭ ومىرلىك قوساعىنىڭ كەنجە ءسىڭىلىسى ەكەن. ياعني، كارىشال اسانوۆ - جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ تۋعان باجاسى، شىندىعىندا، جاس ايىرىمى بويىنشا، جاقىن ءىنىسى بولىپ شىعادى. العاش ۇيلەنگەن كەزىنەن باستاپ، ۇلكەن ۇيگە كىرىس. جۇمەكەڭنىڭ ءجۇزىن تانىعان، كەڭەسىن ەستىگەن، قامقورلىعىندا بولعان. مۇنداي كۇتپەگەن، جاقسى حابارعا قۋانىپ قالدىم. كارەكەڭدى بۇرىننان بىلەم.
ارالىق اعايىن امانجول شامكەنوۆ ارقىلى جۇعىسىپ ەدىك. قوناقتاسا ارالاسقان جاعدايىمىز دا بار. ونىڭ ۇستىنە پىكىر ورتاقتاستىعى ءبىرشاما. سول، قۋعىنعا ىلىنگەن جىلدارىنىڭ بىرىندە جۋرنالىمدا كولەمدى پوۆەسىن جاريالاعام. ەندى ءوزىنىڭ ادام تاڭ قالارلىق قايسار مىنەزىمەن قازاق ديسسيدەنتى اتالىپ، بۇگىنگى بيلىك، باس تۇلعا تۋرالى، دەرەكتى ماعلۇماتقا تولى، اشكەرەشىل، قالىڭ كىتاپتارىن ءۇستى- ۇستىنە شىعارىپ جاتىر. جانە ءاربىر كىتابىن ماعان ارنايى قولتاڭباسىمەن سىيلايتىن. جانە كەزەكتى كىتابىندا: بۇدان بۇرىنعى پالەنباي كىتابىمدى مۇحتار ماعاۋينگە تارتىپ ەدىم، الاي- بۇلاي بولىپ كەتسەم، جاۋابى سول كىسىدە… دەگەن تۇرعىدا ەسكەرتپە جازادى. حوش.
كارىشال ەكەۋىمىزدىڭ قاتىناسىمىز ءوزارا سەنىستى جانە ەركىن ەكەن. ەندى، مىنا سۇحباتتى وقي سالا، تىكەلەي تەلەفون شالدىم. رەسمي باسپا سوزدەگى جاريا پىكىرىنە ريزاشىلىق ۇستىندە، جۇمابەك تاشەنەۆ ماسەلەسىن كوتەرگەن ەدىم. بۇرىن بىلمەپپىن، سولاي دا سولاي ەكەن. ەندى ءبىزدىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنا وسى اعاڭ تۋرالى ەستەلىكتى، دەرەكتى ماقالا جازىپ بەرسەڭ…
كارەكەڭ از- ماز ويلانىپ قالدى. تاعى ايتتىم: جۇمەكەڭ قازاق حالقى ۇمىتاتىن ەر مە ەدى. بۇگىندە كولەڭكەسى دە جوق، مۇلدە بولماعانداي. سوندا كىم جوقتايدى، كىم كوتەرەدى؟ مەن جازار ەدىم، ەشبىر ءجونىن بىلمەيمىن جانە تاقىرىبىم باسقا. ەندى بىرەۋلەر جازۋعا قورقادى، نەمەسە جازا المايدى. سەن جازۋىڭ كەرەك. باسقا ارتىقشىلىعىڭ ۇستىنە، جاقىن تۋىسقانىڭ، قاناتىنىڭ استىندا بولدىڭ جانە بار جاعدايىن جاقسى بىلەسىڭ!..» - دەدىم. اقىرى كارەكەڭ كەلىستى. ىركىلمە، ويداعى تولعامىڭنىڭ ءبارىن شىعار، جۋرنال مەنىڭ قولىمدا، قازىر تسەنزۋرا جوق، تەزىنەن باسىپ شىعارام! - دەدىم. وسىعان كەلىستىك.
ارادا بىرەر اي وتكەندە كارەكەڭ جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى كولەمدى ماقالاسىن الىپ كەلدى. مەن مەيلىنشە قۋانىپ، كارەكەڭدى قۇتتىقتادىم. ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا رەداكتسيادا كەزدەسەيىك، دەگەم. ۇيگە اپارىپ وقىعان ەدىم. ءبارى ويداعىداي. ءماندى، ماڭىزدى، ناقتى.
ايتقانىمداي، ەرتەڭىنە وڭاشا، بايسال وتىردىق. تاماشا، - دەدىم. - مىنا ماقالادان سوڭ جۇمابەك تاشەنەۆ تۋعان حالقىمەن قايتادان تابىسادى. الداعى نومەرگە سالام. ءبىراق… كىشكەنتاي كىلتيپان بار. سەن جۇمەكەڭدى ايتا وتىرا، قونايەۆقا قاتتى شۇيلىگەدى ەكەنسىڭ. ءبارى دە ورىندى. اقيقات، دالەلدى. الايدا، سەنىڭ وسى ورايداعى ۇكىم سوزدەرىڭدى ىركىپ قالۋعا تۋرا كەلەدى.
ماسەلەن، مىناۋ… اناۋ… كارەكەڭ شالقاسىنان تۇسە جازدادى. وندا باسپاي- اق قوي، دەگەن. مەن ايتتىم: ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقسات - قونايەۆتى قارالاۋ ەمەس، تاشەنەۆتى ايگىلەۋ عوي. قونايەۆقا تيەسىلى ناقتى دەرەكتەر - حرۋشەۆتىڭ ىرقىنان شىعا الماعانى. وسىعان وراي، وڭتۇستىك اۋداندار جانە تىڭ ولكەسىنە قاتىستى تايعاق، كەلىسىمپاز جاعدايلارى ورنىندا قالادى. تەك وسى ماسەلەلەردىڭ تاراتىلىپ ايتقان تالداۋى مەن باعاسى عانا قىسقارادى. مەن سەنىڭ پىكىرىڭە قارسى بولىپ، نەمەسە قورقاقتاپ وتىرعام جوق.
ەگەر ماقالاڭدى وسى قالپىندا جىبەرسەك، جۇرت نازارى تاشەنەۆتىڭ ەرلىك قىزمەتىنە ەمەس، وعان سەرىكتەسە الماعان، ءبىراق بۇگىندە اۋليە رەتىندە ناسيحاتتالىپ جاتقان قونايەۆ تۋرالى سىنعا اۋىپ كەتەدى… كارەكەڭ ارىنى باسىلىپ، ويلانىپ قالدى. جانە ايتتىم: كارەكە، سەنىڭ بۇل ماقالاڭ - تاشەنەۆتى جاڭادان، قايتا تانۋدىڭ باسى بولماق.
بەتاشار ەڭبەك، اۋەلگى كىلت. سەن بۇگىنگى وكىمەتىمىز بەن ونىڭ كوسەمىن تەرىسكە شىعارعان كىتاپتارىڭنىڭ ءوزىن جارياعا جەتكىزىپ وتىرسىڭ. مىنا ماقالانى اۋەلگى قالپىندا، بالكىم، تولىقتىرىپ، كەڭەيتىپ، قايىرا باستىرۋ - سەن ءۇشىن ۇلكەن پروبلەما ەمەس. ۇلكەن پروبلەما - وسى العاشقى باسىلىمىن جۇزەگە اسىرۋ. سول ءۇشىن قولىڭدى بەر! - دەدىم. قاباعى سالىڭقى وتىرعان كارەكەڭ جىميا كۇلىپ، قولىمدى الدى.
قايتپاس كۇرەسكەر كارىشال اسانوۆتىڭ «شىنجىردا وتكەن جولبارىس» اتتى دايەكتى، كولەمدى ماقالاسى، «جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى تولعاۋ» دەگەن قوسىمشا تاقىرىبىمەن، ەشقانداي توقتاۋسىز، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ كەزەكتى 10-سانىندا باسىلىپ شىققان ەدى، 2003 -جىل. مانا ايتقانىمداي، قازاق حالقىنىڭ اردا ۇلى، قاھارمان قايراتكەر جۇمابەك تاشەنەۆتى جاڭادان تانۋ، تۋعان جۇرتىنا قايتارۋ جولىنداعى العاشقى جانە شەشۋشى فاكتور بولدى. تىيىم سالىنباسا دا جابىق جاتقان تاقىرىپ وقىس جاندانىپتى. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە جۇمابەك تاشەنەۆ تاقىرىبىنا قالام تارتقان جۋرناليست، زەرتتەۋشى، جازۋشى اتاۋلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى «جۇلدىز» جۋرنالىنداعى ءتۇپنۇسقا ماقالاعا سىلتەمە جاساپ جاتادى.
ال كارەكەڭنىڭ ءوزى اتاۋلى تولعاۋىن اۋەلگى، قولجازبا قالپىنا ءتۇسىرىپ، جانە مەيلىنشە تولىقتىرىپ، بايىپتى، ۇلكەن ەڭبەككە اينالدىردى جانە كەلەر جىلى، باسقا دا ارقيلى دەرەك، ماقالالارمەن ۇستەمەلەپ، بۇرناعى «شىنجىردا وتكەن جولبارىس» اتاۋى بويىنشا كولەمدى كىتاپ قىلىپ شىعاردى. العاشقى دانالارىنىڭ ءبىرىن ماعان سىيلاعان ەدى. وسى، جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى كىتاپتىڭ جازىلۋىنا سەبەپكەر بولىپ ەدىڭ دەگەن تۇرعىدا، جۇرەكجاردى قولتاڭباسى بار (كىتاپ الماتىدا قالعان، قۇداي قالاسا، كەيىنىرەك ناقتىلاپ، سوزبە- ءسوز كەلتىرەمىن. ) ىقىلاسىنا راقمەت. الايدا، باتىس الەمدە مۇنداي ءىلتيپاتتى ءسوز كىتاپتىڭ ءوز ىشىندە – العى ءسوز، نە باسقا ءبىر رەتىمەن ايتىلار ەدى. ۋاقاسى جوق. ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن ەمەس، الاش جۇرتىنىڭ اسقاق رۋحى ءۇشىن، راسىندا دا شىنجىردا وتكەن جولبارىس، ءبىراق بۇعاۋعا تۇسەردەن بۇرىن ولشەۋسىز ەرلىك جاساپ، ءوز ەسىمىن قازاق تاريحىندا ماڭگىلىككە قالدىرعان جۇمابەك تاشەنەۆ ءۇشىن، ءبىلىپ تۇرعان، قولىنان كەلىپ تۇرعان ازاماتقا ازعانا قوزعاۋ سالدىق.
بالكىم، ءبىز ايتپاي-اق، ۋاقىت وزا كەلە ءبارىبىر جازار ەدى. ول جازباسا، ون، جيىرما جىل، اقىر تۇبىندە باسقالار كوتەرمەك. الايدا، بۇگىندە جالپى جۇرت ەرلىگىن مويىنداپ، جاپپاي تانىعان جۇمابەك تاشەنەۆتى تۋعان حالقىنا قايتارۋ جورىعىندا ءبىرىنشى ورىن - كارىشال اسانوۆقا تيەسىلى دەپ، اتاپ ايتۋعا كەرەك.
21–22.ІV.2018 ، سيلۆەر سپريڭ، مەريلەند، ا ق ش.