شىندىقتىڭ شاباندوزى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلى تۋرالى تولعاۋ.

جەر الەم قانشالىقتى كەڭ بولسا، قازاق حالقىنا تيەسىلى تاعدىرلى ادەبيەتتىڭ اۋقىمى سونشالىقتى ءورىستى سەكىلدى.

سوناۋ موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنان قىتايعا ءوتىپ، اقىر ءتۇبى اتاجۇرت - الماتىعا كەلىپ ماڭگىلىك دامىل تاپقان اقىن- جازۋشى قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلىنىڭ شىمشىتىرىق عۇمىرناماسى - اقىن جاركەن بودەشتىڭ «مەن اقىن ەمەسپىن، تاعدىرىم اقىن» دەگەن ءسوزىن ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى.

قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلىنىڭ ەسىمى اۋەلى اتاقتى ەلىسحان باتىر مەكەن ەتكەن، قىتايداعى ءۇش ايماققا كىرمەيتىن اقساي قازاقتارىنا ەتەنە تانىس. اقساي قازاقتارى دەگەندە ەڭ ءبىرىنشى ەسكە ورالاتىن ەسىم - قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلى. قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلى - 1944 -جىلى موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىندا تۋعان. 1947 -جىلدىڭ قىسىندا موڭعوليادان قىتاي ەلىنە كوشىپ بارادى. 1948 -جىلى تۇركەلدىڭ (ق ح ر شىڭجاڭ) جاعاسىندا وتىرعان اعايىندارىنا قاۋىشىپ، 1951 -جىلى باركولدىڭ ساحا دەگەن جەرىنەن، گانسۋ ولكەسىنىڭ قايىز دەگەن جەرىنە جەتەدى. 1955 -جىلى اۋىلدا ءبىرىنشى رەت اشىلعان باستاۋىش مەكتەپتە وقىپ، 1956 -جىلى قىتايدىڭ لانجوۋ قالاسىنداعى باتىس ۇلتتار مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. اقساي- چيڭحاي جەرىندە جۇرگىزىلگەن قۋعىن- سۇرگىنگە بايلانىستى 1961 -جىلى وقۋدان شىعىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. 1963 -جىلى مال داىرگەرى بولىپ قىزىمەت ىستەگەن، ول 1964 -جىلى دارىگەرلىكتەن ىسىرىلىپ قايتا مال سوڭىنا جەگىلەدى. وسى جىلدارى ىشكى موڭعولياعا بارىپ مال شارۋاشىلىعىنىڭ جاڭا قىرلارىن ۇيرەنەدى (قوي ءجۇنىن ەلەكتوروندى ستانوكپەن قىرقۋدى قازاقتار اراسىنا الىپ كەلەدى) .

1970 -جىلى ناۋرىز ايىندا «سولاقاي ساياسات» سالدارىنان سەبەپسىز تۇتقىندالادى. 1977 -جىلى اباقتىدان شىققان سوڭ دا ساياسات ورنىقتى بولمادى. ءبىراز جىلدار مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. 1980 -جىلى جازدا ەمتيحاننان ءوتىپ، اقساي اۆتونوميالىق اۋدانى بەيبىت اۋىلىنىڭ مەكەتەبىندە مۇعالىمدىك قىزمەتىنە كىرىسەدى. 1987 -جىلى كۇزدە اۋداندىق قازاق ۇلتتىق مەكەتەبىنە اۋىسىپ، 1987-1989 -جىلدارى ءۇرىمجى قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋندا وقيدى. كەيىن گانسۋ ولكەسىندەگى اقساي قازاق اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى از ساندى قازاققا اعارتۋشىلىق قىزىمەت قىلادى. ول وسىناۋ الاعاي- بۇلاعاي جىلداردا تەك اعارتۋ ىسىمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، «تۇماندى دالا»، «ۇرپاق»، «يەندە»، «كەرساعىم»، «دومالاق سەل»، «شىتىرمان جىلدار» پوۆەستتەرىن جازادى. شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى قىتايداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىس جاعدايى، قيىن كەزەڭدەردەگى قازاق كوشتەرىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن باياندايدى. جازۋشى - كوممۋنيزم قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزدە قازاقتار اراسىنداعى وزبىرلىقتى، ادىلەتسىزدىكتى، وپاسىزدىقتى اشىق سىنايدى. التايدان اۋعان قازاق كوشىنىڭ تاريحى تۋرالى العاش رەت قالام تەربەگەن اۆتورلاردىڭ ءبىرى دەۋگە دە بولادى.

كوپ وقيعانىڭ كۋاسى بولعان اقساقالداردان جيناستىرعان دەرەكتەر مەن ەستىگەن اڭگىمەلەردى كوركەم شىعارماعا ارقاۋ ەتىپ، بولاشاق زەرتتەۋشىلەرگە ۇلكەن مۇرا قالدىرادى. 1930-1968 -جىلدار ارالىعىنداعى قىتايدىڭ گانسۋ- چيڭحاي جانە شىڭجاڭ ولكەلەرىندە بولعان «اقتابان- شۇبىرىندىنى» جازدى. 1987-1988 -جىلدارى «تۇماندى دالا» پوۆەسىن جازۋدى باستاپ، 1990-ناۋرىز ايىندا شىعارما العاش رەت «شىڭجاڭ جاستار» باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى. 2010 -جىلىعا دەيىن «تۇماندى دالا» پوۆەسى 7 رەت باسىلىپ، ەل ىشىندەگى ەڭ كوپ وقىلعان شىعارما رەتىندە جوعارى باعالاندى. شاعىن روماندا 1940 -جىلى ەلىسحان باستاعان ەلدىڭ مابۋفاڭ اسكەرىمەن بولعان اتاقتى «زۋڭجا» كوتەرىلىسىن استار ەتىپ شىعىسقا كوشكەن قازاقتاردىڭ قاندى تاريحىن بايانداعان.

«ۇيرەتۋدەن ەستەلىك جيناق» ، «وقۋ جوسپارى 1991-1992 -جىلدارى «ەكىنشى ماۋسىم»، «تاپسىرما جايلى از ءسوز»، «وقىتۋدى زەرتتەۋ»، «ساباق مىنبەسىندە»، «قازىرگى زامان ادەبيەتىمەن سۇراق- جاۋاپتار»، «ادەبيەت تەورياسى تۋرالى»، «شىعارما قۇرالىنىڭ ناقتى مازمۇنى» ، ت. ب. پەداگوگيكا جانە ادەبيەت سالاسىنداعى ءبىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەر دە جازدى. قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلى تاريحي وتانى قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن «تۇماندى دالا» پوۆەسى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1996 -جىلعى 12-13 ساندارىندا جاريالاندى. «يەندە» پوۆەسىندە گانسۋ- چيڭحاي اۋعان قازاقتاردىڭ دۇڭگەن اسكەرىمەن جانجالداسۋى جايىندا جازدى. «شىتىرمان جىلدار» پوۆەسىندە ءوز ءومىرىنىڭ بەلەستەرى، كورگەن قيىندىقتارى، جاستىق شاعى تۋرالى ايتىلادى. مۇنداعى شىعارمانىڭ ەرەكشەلىگى مىسقىل ارالاس ءازىل ارقىلى قوعام ءومىرىنىڭ ادىلەتسىز تۇستارىن سىناۋ، جۇرگىزىلىپ وتىرعان تەرىس ساياساتتى ايىپتاۋ كورىنىس تابادى. وقيعالار مەن ونداعى وبرازدار ارقىلى كوممۋنيزىمىندەگى تارتىپسىزدىكتى، قاتىگەز ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان اسىل ازاماتتاردىڭ ايانىشتى تاعدىرىن سۋرەتتەيدى. سونىمەن قاتار ول «ويلاندىرار ويىقتار»، «قولعا قارعا قونعاندا»، «شەكتەسۋ»، «ادال ەڭبەك - يگىلىك قاينارى»، «باسەكە»، «ون سوم»، «تامىردىڭ تاڭباسى»، «وقۋشىدا بولاتىن «ايبار»، «مەنىڭ حانزۋ اتام»، «قويشىنىڭ ءتۇنى»، «قۇبىلمالى ەسىم»، «جۇمەكەڭ»، «اق قوزى مەن كوك قوزى»، «تاڭاۋ مەن تاڭقاي» ت. ب ءازىل- مىسقىلى ارالاس اڭگىمەلەرى وقىرمانعا ەتەنە تانىس. «داستارقان باسىندا» دەگەن اڭگىمەسىندە اقساي قازاقتارىنىڭ جاعدايى جازىلعان. قالامگەردىڭ شىعارمالارى كوبىندە «التاي اياسى»، «شۇعىلا» جۋرنالدارىندا باسىلىپ شىعىپ تۇرعان.

قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلىنىڭ اڭگىمە، پوۆەست، ولەڭ ارالاس 60 قا جۋىق شىعارمالارى بار. ول از ساندى اقسايداعى قازاقتىڭ ىشىنەن تۇڭعىش رەت قازاقستانعا كوش باستاعان تۇلعا. 1960 -جىلدارى قازاقستانعا كەلگەن اعاسى حالىق كۇلمەسحان ۇلىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن، 1993 -جىلى جازدا 15 وتباسى 85 ادام العاشقى كوش جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانىنا كەلىپ قونىستاندى. جاقىن ارالاسقان ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سالماقتى، ورنىقتى، ويلامدى، تەجەمدى، تەرەڭ، ايتقانىنان قايتپايتىن باتىل، ءتوزىمدى ادام ەدى دەيدى. جازۋشىنىڭ بويىنداعى بىلىمگە قۇشتارلىق اكەسى كۇلمەسحان قابيموللا ۇلىنان دارىعان بولسا كەرەك. ءومىر جولىنا قاراساق شىعارماشىلىققا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساعان كەزى 1980 -جىلداردىڭ ورتاسىنان باستالعاننىن بايقاۋعا بولادى. وعان دەيىنگى شىعارماشىلىق جولى بەلگىسىز. جاستاي كورگەن قۋعىن- سۇرگىن اقيقات ىزدەۋگە، شىندىقتى ايتۋعا بەيىمدەپ، شىڭداي تۇسكەنى انىق. بيىل مارقۇم ورتامىزدا بولسا 75 جاسقا تولار ەدى. قازىرگى كەزدە عالىمنىڭ مۇرالارى ءتۇپنۇسقادان (توتە جازۋدان) كيريلليتساعا كوشىرىلۋدە. الداعى ۋاقىتتا شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن باسىپ شىعارۋ جوسپارلانىپ وتىر.

باقىتبەك قادىر

turkystan.kz