ءالىپ شاپقانداعى قىرعىن نەمەسە ءولى انادان ءتىرى تۋعان بالا
ماقساتىمىز - حالىقارالىق كوشى- قون شارۋاسىنا بايلانىستى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا كومەكتەسۋ. ارادا ەكى- ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، ءبىز جاتقان قوناق ءۇي كادىمگىدەي دۇرلىگىپ قالدى. سەبەبىن سۇراساق، «تۇركيادان قۇرمەتتى قوناق كەلىپتى» دەيدى. سويتسەك، جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن حاليفا التاي اتامىز ەكەن. ول كەزدە تۇركيالىق قازاق تۇرماق جەرگىلىكتى ەلدى ءبىر- بىرىنەن ايىرا المايتىن وسكەمەندىك ورىستارعا سىن دا جوق.
سودان اقساقالمەن جاتا-جاستانىپ اڭگىمەلەستىك. اتامىز التايدان اۋىپ، انادولىعا قالاي بارعانى تۋرالى تام-تۇمداپ ايتتى. ءبىز دە ءوزىمىز بىلەتىن بىردەمەلەردى سۇراپ، قىستىرىلىسامىز كەپ. سۇڭعىلا قاريا ەڭكىش تارتقان شۇيدەسىن كوتەرمەيتىن كىسى ەكەن. تەك ماڭىزدى بىردەڭە ايتاردا ازداپ ماڭدايىن تىكتەيدى، سونىڭ وزىندە ادامعا تەسىلىپ تىكە قارامايدى. باياۋ قوڭىر داۋىسپەن سۇلەسوقتاۋ ءسوز باستايدى. ءبىر ارەدىكتە: «1933 -جىلى باركول ولكەسىندەگى حاسانتۋ دەيتىن جەردە (قازىرگى قىتاي ەلىنىڭ باتىسى شىڭجان- باركول ولكەسى) وتىرعان ءالىپ جانىسباي ۇلىنىڭ اۋىلىن 25-قىركۇيەك كۇنى ۇرىمجىدەن اسكەر كەلىپ، ادامدارىن ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ كەتتى. وسى قىرعىن كەزىندە ءالىپتىڭ ءىنىسى قوجاقاننىڭ اياعى اۋىر ايەلى ءتاشبالانى اسكەرلەر قىلىشپەن شاۋىپ، قارنىن جارىپ ءولتىرىپ كەتەدى. ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ الىس ساپاردان ورالعان ءالىپتىڭ ۇلكەن ۇلى ەلىسحان قىرىلىپ قالعان اعا- باۋىر، اۋىلداستارىنىڭ بەتىن جاسىرادى. الايدا تاعدىر پەندەسىنە ءومىر سىيلايىن دەسە، ول دا وڭاي ەكەن. ءتاشبالانىڭ جارىلعان قارنىنان جەتى- سەگىز ايلىق بالاسى امان-ەسەن جارىق دۇنيە ەسىگىن اشتى. اتى - تومىق. قازىر ءدىن- امان. تۇركيادا تۇرىپ جاتىر» دەگەنى.
سودان بەرى ءولى انادان ءتىرى تۋعان بالانىڭ تاعدىرى جايلى اۋىق- اۋىق ەسكە الىپ، ەل ىشىندە «ءالىپ شاپقان» نەمەسە «حاسانتۋ قىرعىنى» اتالىپ كەتكەن وقيعانىڭ نەدەن بولعانى جايىندا سۇراستىرىپ جۇردىك. ءبىرشاما دەرەك جينادىق. ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەرگە قۇلاق تۇردىك. وقيعانىڭ ۇزىن- ىرعاسى بىلاي ەكەن: 1932 -جىلى 12-ساۋىردە قازىرگى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى اۋىسىپ، بۇرىنعى ۇستانىپ كەلگەن ساياسي باعىت وزگەرەدى. بۇرىنعى ۇكىمەت ەلىسحان ءالىپ ۇلى دەيتىن مىقتى قازاقتى جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدا ءىسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شىعىس شەكارا قورعانىس وترياد باستىعىنا تاعايىندايدى. وسىنى كوپ كورگەن بىرەۋلەر جاڭا ۇكىمەتكە ەلىسحاندى ورنىنان الىپ تاستاپ، قارۋ- جاراعىن تۇگەلدەي جيناپ الۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىراق سايدىڭ تاسىنداي قازاق جىگىتتەرىنەن اسكەر جاساقتاپ العان ەلىسحان جاڭا ۇكىمەتكە باعىنا قويمايدى.
سودان جاڭا ۇكىمەت ۇرىمجىدەگى ورىس كونسۋلى ارقىلى كومينتەرن وكىلى ەتىپ اباي قاسىموۆ دەگەن بارلاۋشىنى ەلىسحاننىڭ ەلىنە اتتاندىرادى. ءدال وسى تۇستا اعايىن اراسىندا ارازدىق تۋىپ، ءالىپ اقساقالدىڭ ەكى ءىنىسى قوجابەرگەن مەن قوجاقان بولەك قونىس ىزدەي باستايدى. وسىنى ءساتتى پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن موڭعوليا جاعى دا اراعا ادام سالىپ، الىپتەن ىرگە بولگىسى كەلگەندەرگە «تاڭداعان جەرىڭنەن ءورىس- قونىس بەرەمىز، كوشىپ كەلە قال»، دەيدى. ءسويتىپ، ءالىپ اۋىلىنىڭ 60 شاقتى ءتۇتىنى ءبىر تۇندە قوبدا بەتىنە اۋىپ كەتەدى.
ەلدىڭ ءبولىنىپ، جارىلعانىن قالاماعان ەلىسحان باتىر ەلۋ شاقتى ساربازىن باستاپ، قوبدا بەتىنە اۋعان ەلدى قايتارىپ اكەلمەككە اتتانادى. وسى ورايدى كۇتكەن 120 ادامدىق كۇشەيتىلگەن جاۋ اسكەرلەرى ەكىگە ءبولىنىپ شابۋىلعا شىعادى. ءبىر توبى ەلىسحاننىڭ ىزىنە تۇسەدى. جارتىسى بەيبىت جاتقان ءالىپتىڭ اۋىلىن قىرىپ تاستاۋعا مىندەت الادى.
اۋىلعا باسىپ كىرگەن اسكەر دەرەۋ ەلدىڭ كوزىنشە ءالىپ اقساقالدى تابالدىرىققا جاستاپ تۇرىپ باۋىزدايدى دا، 117 ادامدى ءبىرىن قالدىرماي قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرەدى. وسى قىرعىننان ەكى ادام ءتىرى شىققان. ءبىرى جوعارىداعى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تومىق اعا، ەكىنشىسى ءالىپتىڭ جەتى جاسار ۇلى سەتەرحان. ول كەزدە سەتەرحاننىڭ ءتىرى قالعانىن ەشكىم بىلمەگەن. سەبەبى اسكەرلەر سەتەرحان مەن ءىنىسى مۇحامەتشايقىنى الىپ كەتكەن. ءۇش جاسار مۇحامەتشايقى جىلاي بەرگەن سوڭ ءبىر اسكەر ونى تاسقا ۇرىپ ولتىرگەن. سودان حابارسىز كەتكەن سەتەرحان ارادا 37 جىل وتكەندە، 1970 -جىلى ىشكى ولكەدەن تابىلعان.
ەلىسحان كوشىپ كەتكەن اعايىندارىن ەرتىپ قايتا ورالىپ كەلە جاتىپ، ءىزىن اڭدىعان اسكەرگە كەزدەسەدى. ول وسى اسكەردى تۇگىن قالدىرماي قىرادى. سودان اۋىلىنا كەلىپ سۇمدىق قىرعىندى كورەدى دە، اسكەرىن الىپ جاۋدىڭ ارتىنان قۋادى. ءبىراق جەتە المايدى.
كەلەر 1933 -جىلى ەلىسحان اكەسىنىڭ اسىنا قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىن شاقىرىپ قوشتاسادى. وسىلاي، تۋىپ- وسكەن توپىراعىن تاستاپ، 600 ءۇيدى باستاپ ءۇندىستانعا قاراي تارتادى.
2000 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «التايدان اۋعان ەل» اتتى ءوزىنىڭ تاريحي ەستەلىك كىتابىنىڭ 14-بەتىندە حاليفا التاي اتامىز: «ەلىسحان العان بەتىنەن قايتپايتىن جىگەرلى، ەرجۇرەك، باتىر ادام بولاتىن. ول باستاپ كوشكەن 600 ءتۇتىن ءدوڭباستاۋ شەكاراسىنا كەلگەندە، كوشتى كەيىن توقتاتىپ قويىپ، توسقاۋىلدا جاتقان اسكەرلەرگە تۇتقيىلدان شابۋىل جاسادى. بەيعام جاتقان اسكەردىڭ كوبى ءولىپ، ءبىرازى قولعا ءتۇستى. ەلىسحان جاۋدىڭ ءتىرى قالعاندارىن ءبىر جەرگە جيناپ، مالىمەت الدى دا، ازىق- تۇلىك بەرىپ قويا بەردى. قارۋلارىن قولعا ءتۇسىردى. اسكەرلەردەن قالعان تەحنيكالاردى ساربازدار تالقانداپ، اتتارىنا تاعا سوعىپ الدى. وسىندا ءبىر تۇنەپ، گانسۋ ايماعىنىڭ تۋلا دەگەن جەرىنە بارىپ قونىستاندىق» دەپ جازىپتى. ءارى وسى كوشتىڭ توپ ورتاسىندا اتامىزدىڭ ءوزى دە بولعان.
وسىلاي، قۋعىنعا تۇسكەن قازاقتار ءۇندىستانعا ءوتىپ، كاشميردە 12 جىل مەكەندەپ، اقىرى تۇركياعا بارىپ تۇراقتادى. العاش جولعا شىققاندا، كوشكە ىلەسكەن 20 مىڭ ادامنان سيناگارعا 2500-دەيى عانا ءتىرى جەتكەن. وسىلاردىڭ ىشىندە جەتى-سەگىز ايلىعىندا ءولىپ قالعان اناسىنىڭ ىشىنەن ءتىرى شىققان تومىق بار ەدى. اللانىڭ قۇدىرەتىن قارامايسىز با، جولدا 18 مىڭداي ادام قازا تاۋىپ نەمەسە جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، جوعالىپ كەتىپ جاتقاندا، شالا تۋعان تومىق امان-ەسەن ءۇندىستانعا جەتكەن.
2008 -جىلى نۇر-سۇلتانعا ات باسىن بۇرعان حاسان ءورالتاي اعامىزدان تومىق قوجاقان ۇلى تۋرالى سۇرادىم. ول كىسى: «تومىق اعاڭ ءدىن- امان ىستانبۇل قالاسىنىڭ زەيتۇنبۇرىن اۋدانىندا تۇرىپ جاتىر»، - دەگەنى. ءوز باسىم ول كىسىنى ءتىرى شىعار دەپ ويلاماپ ەدىم، ىشتەي «اللا عۇمىر بەرسىن» دەدىم. سودان تاعى ءبىر حابارلاسقانىمدا حاسەكەڭ: «تومىق اعاڭ سىرقاتتانىپ اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى، ينشاللا، جازىلىپ قالار» دەپ، ونىڭ ءار جىلدارى تۇسكەن سۋرەتتەرىن جانە قىسقاشا ءومىر تاريحىن جازىپ جىبەرىپتى. توقاڭ اعامىز تاعدىر جازىپ ەكى رەت ۇيلەنىپتى. ءبىرىنشى ايەلىنەن ءتورت ۇل، ەكىنشى ايەلىنەن ءبىر ۇل، ءتورت قىزى بار ەكەن.
سودان بىردە دۇنيە ءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى- دراماتۋرگ سۇلتانالى بالعاباي اعامىزعا جولىعىپ، تومىقتىڭ سۋرەتىن كورسەتتىم. «تۇركياداعى قازاقتارمەن بايلانىسىڭىز بار عوي، مىنا ادامدى تانيسىز با؟» دەدىم. قارادى دا، «بۇل - تومىق»، دەدى. وعان قوسا مىناداي مالىمەتتى ايتتى: «مەنىڭ بىلەتىنىم - تۇركياداعى قازاقتار ىشىندە انا ءتىلىن ەڭ جاقسى بىلەتىن جانە مايىن تامىزىپ سويلەيتىن ءبىر- اق ادام بار. ول - وسى كىسى» دەگەنى.
اتام قازاقتىڭ «توزبايتىن تەمىر جوق، وزبايتىن ءومىر جوق» دەگەنىندەي تۋماي جاتىپ اناسىنان ايىرىلعان، بەسىكتە جاتىپ تۋعان جەرىنەن قايىرىلعان تومىق اعامىز ءومىردىڭ قيىندىعى مەن قىزىعىن كورە ءجۇرىپ، 75 جاسىندا انادولى توپىراعىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
جوعارىداعى «ءالىپ شاپقان» حاسانتۋ قىرعىنى بولعان جەرگە 2009 -جىلى باركول ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى باس قوسىپ، 112 مەتر اۋماقتى قورشاپ قورعان تۇرعىزادى. وسى قابىر- قورعاننىڭ قابىرعاسىنا تاقتاتاس ورناتىپ، وعان: «1932 -جىلى 9-ايدا باركول قازاعىنىڭ ۇكىردايى ءالىپ جانىسباي ۇلى جانە اسقابىل كوكسەگەن ۇلى، جۋانعان دەمەسىن ۇلى، جاياباي سىرگەباي ۇلى قاتارلى ەل بەدەلدىلەرى ىشىندە وسى توڭىرەكتە وتىرعان التى اۋىل ءار رۋدىڭ 117 ادامى جازالاۋشى شەرىكتەر جاعىنان ايانىشتى قىرعىندالدى، ۇيلەرى ورتەنىپ، مال- مۇلكى بۇتىندەي تونالدى. قىرعىندالعان ادامداردىڭ باسىم كوبى: قارتتار، ايەلدەر مەن بالالار. 83 ادام وسى قورعاننىڭ ءىشى- سىرتىنا جەرلەنگەن. بۇگىنگى بەيبىت زاماندا وتكەن تاريحتى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن توزىپ جەر بولىپ كەتكەن كونە قورعان قايتادان جاڭادان تۇرعىزىلىپ، وسى ەسكەرتكىش ورناتىلدى. اللا قابىل كورسىن. 20-مامىر. 2009» دەگەن جازۋ قاشالىپتى.
بەكەن قايرات ۇلى
www.egemen.kz