لاتىن قارپىندەگى قازاق ءالىپبيى: ۇلتتىق پەرنەتاقتا قانداي بولۋى كەرەك
جالپى اعىلشىننىڭ QWERTY نەمەسە ورىستىڭ يتسۋكەن تارتىبىندەگى پەرنەتاقتاسى (پەرنەتاقتانىڭ سول جاق بولىگىندەگى العاشقى 6 ءارىپتى وقىعاننان شىققان اتاۋ) تەك سول تىلدە جازاتىن ازاماتتاردىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسالعان. ەندەشە قازاقتىڭ ۇلتتىق پەرنەتاقتاسى قانداي بولۋى كەرەك؟
جاسىراتىنى جوق، كادىمگى نەتبۋكتىڭ ءوزى قازاقءتىلدى ازاماتتارعا ىڭعايسىز. سەبەبى ءماتىن ىشىندە سانداردىڭ ءبىرىن تەرۋ قاجەت بولسا، امالسىز نەتبۋكتىڭ ءتىلىن اۋىستىرىپ بارىپ قانا پەرنەتاقتانىڭ ۇستىڭگى تۇسىنداعى سانداردى جازۋعا بولادى. كيريلل قارپىندەگى قازاق ءالىپبيى 42 ارىپتەن تۇراتىندىقتان، قازاقتىڭ ءى، ءو، ق سەكىلدى ءتول ارىپتەرى ءبىر كەزدە ۇستىڭگى جاقتاعى ساندارمەن جاعالاسىپ، پەرنەتاقتانىڭ نەگىزگى بەتىنە ەنبەي قالعان. قازاقتان قاراعاندا وزبەك جانە ازەربايجان پەرنەتاقتانىڭ نەگىزگى بەتىنە ءتول ارىپتەرىن ەنگىزىپ، ۇستىڭگى جاقتاعى ساندار مەن تىنىس بەلگىلەردىڭ ورنىن ءوز جايىنا قالدىرىپتى. ماسەلەن، كيريلل قارپىندەگى وزبەك ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىندا ءتول ءارىپ سانالاتىن Ў - يتسۋكەن تارتىبىندەگى پەرنەتاقتانىڭ Щ ، ال ق ءارپى ى ءارپىن ىعىستىرىپ شىعارعان. ال قالعان Ҳ جانە ع - قازاقتىڭ ھ جانە ءو ءارپى ورنالاسقان پەرنەتاقتانىڭ ۇستىڭگى جاعىنا قويىلعان. ك يريلل قارپىندەگى وزبەك الىپبيىندە – 35، ال لاتىن قارپىندەگى الىپبيىندە 29 ءارىپ بار. مۇنى ەسكەرسەك، لاتىن قارپىندەگى وزبەك ءالىپبيىنىڭ 29 ءارپى پەرنەتاقتانىڭ نەگىزگى بەتىنە وپ- وڭاي سىيىپ تۇرعانىن زەرتتەمەي- اق اڭعارۋعا بولادى.
ايتا كەتەرلىگى، لاتىن قارپىندەگى وزبەك ءالىپبيىنىڭ پەرنەتاقتادا ورنالاسۋى اعىلشىننىڭ QWERTY تارتىبىنە نەگىزدەلىپتى. ياعني پەرنەتاقتانى لاتىن قارپىندەگى وزبەك الىپبيىمەن تەرگەن ادام اعىلشىن تىلىندە دە ءدال سولاي ءماتىندى شاپشاڭ جازا الادى. ازەربايجاننىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەپ كورەيىك. 1991 -جىلى ازەربايجان لاتىن قارپىندەگى الىپبيىنە قايتىپ ورالدى. 1992 -جىلى ەلدە لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىسى باستالىپ، كەزەڭ- كەزەڭىمەن 2001 -جىلى اياقتالدى.
جالپى ازەربايجان ءالىپبيىنىڭ لاتىن جانە كيريلل نۇسقاسىندا ءارىپ سانى بىردەي - 32. الايدا ول ارىپتەردىڭ پەرنەتاقتادا ورنالاسۋ ءتارتىبى ءارتۇرلى. قوس نۇسقا دا قازاق تىلىندەي پەرنەتاقتانىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى ساندار مەن تىنىس بەلگىلەردىڭ ورنىن «جايلاپ الماعان» . ازەربايجان تىلىندەگى باسى ارتىق ارىپتەردى ىسىرىپ، ءتول ارىپتەر ( ç ، ş ، ِ ، ğ ) تولىعىمەن پەرنەتاقتانىڭ نەگىزگى بولىگىنە ورنالاستىرىلعان. لاتىن قارپىندەگى ازەربايجان ءالىپبيى ارىپتەرىنىڭ پەرنەتاقتادا ورنالاسۋ ءتارتىبى دە اعىلشىننىڭ QWERTY تارتىبىنە نەگىزدەلگەن. ءتول ارىپتەرىن پەرنەتاقتانىڭ نەگىزگى بەتىنە سىيعىزا الماعانداردىڭ قاتارىندا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە قازاق، باشقۇرت جانە ياكۋت ءالىپبيى تۇر. البەتتە، كيريلل قارپىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ ارىپتەرى قازىرگى قولدانىستاعى پەرنەتاقتانىڭ تارتىبىنەن اۋىتقي قويۋى ەكىتالاي. جالپى قازىرگە دەيىن كيريلدەگى قازاق ارىپتەرىنىڭ ءوزىن پەرنەتاقتا بەتىندە وزگەرتۋ ءۇشىن بىرنەشە رەت ارەكەت جاسالىپتى. الايدا زەرتتەۋلەر مەن ۋاقىت سۇزگىسىنەن ءوتىپ بارىپ، بىزگە جەتكەنى وسى نۇسقا. ءبىراق الدا قازاقستان لاتىن قارپىندەگى الىپبيگە وتەدى. مىنە، وسى كەزدە ۇلتتىق پەرنەتاقتادا ءتول ارىپتەرىمىز قالاي ورنالاستىرىلادى؟ قازاق جازۋىندا ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن ارىپتەر قانداي؟
بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ايمان جاڭابەكوۆانى سوزگە تارتىپ كورگەن ەدىك. جالپى اتالمىش ينستيتۋتتىڭ ماماندارى قازاق تىلىندەگى قاي ارىپتەر ەڭ ءجيى كەزدەسەتىنىن زەرتتەپتى. زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا داۋىستى دىبىستاردان ەڭ ءجيى كەزدەسەتىنى - ا فونەماسى ەكەنى انىقتالعان. ال ە، ى، ءى فونەمالارى بارابار جيىلىكپەن ەكىنشى ورىندا تۇر. و، ءو، ۇ، ءۇ فونەمالارى ءۇشىنشى ورىندا بولسا، ي، ۋ داۋىستىلارى سيرەك كەزدەسەدى. داۋىسسىزدار بويىنشا ەڭ ءجيى كەزدەسەتىنى - ن فونەماسى. ەكىنشى ورىندا - بارابار جيىلىكپەن ت، ل، ر، د، س، م فونەمالارى. ءۇشىنشى ورىندا - ع، ك، ڭ، ج، ز، پ، ش، ۋ بولسا، ال گ - سيرەكتەۋ، ف، ح، ۆ، چ، تس، ھ Щ وتە سيرەك، ءتىپتى ەرتەگىلەردە ح- دان باسقاسى كەزدەسپەيدى.
ماماندار ۇسىنعان ەكى نۇسقا
ايمان جاڭابەكوۆا ءوزىمىز كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن QWERTY پەرنەتاقتاسىنىڭ ورنالاسۋ تاريحى جازۋ ماشينكاسىنان باستالاتىنىن ايتادى. ياعني بۇل پەرنەتاقتانىڭ «اتاسى» - 150 -جىل بۇرىنعى ماشينكا.
ماشينكانىڭ تەتىكتەرى بىرىنە- ءبىرى كەدەرگى جاساماس ءۇشىن جاسالعان. دەمەك، QWERTY پەرنەتاقتاسىندا ءتىلدىڭ ەرەكشەلىكتەرى دە، ادامنىڭ پسيحولوگيالىق قابىلداۋى، ءتىلدىڭ ستاتيستيكاسى دا ەسكەرىلمەگەن. پەرنەتاقتانى جىلدام باسقاندا ەكى تەتىك بىرىنە- ءبىرى ايقاسىپ باسىلماي قالماس ءۇشىن ءجيى كەزدەسەتىن ءارىپ تىركەستەرىن ءبىر- بىرىنەن الشاق قويۋ جاعى عانا قاراستىرىلعان.
«ادامداردىڭ بىردەن پەرنەتاقتا ارىپتەرىنىڭ جاڭاشا ورنالاستىرىلعان نۇسقاسىنا ۇيرەنىپ كەتۋى قيىن. ءبىراق ءبىز QWERTY پەرنەتاقتاسىن ءوز تىلىمىزدە وتە سيرەك قولدانامىز. ويتكەنى قازاق ءتىلىن قولدانۋشىلار قازاقشا ءماتىندى كيريلل گرافيكالى پەرنەتاقتادا تەرەدى. اعىلشىنشا ءماتىندى تەرەتىن ادام از، ساناۋلى. دەمەك، لاتىن گرافيكالى QWERTY پەرنەتاقتاسى قازاق ءتىل ۇستارمانى ءۇشىن جاتتاندى، ءماتىن تەرۋگە ۇيرەنشىكتى ەمەس. قازاق ءتىلدى ءماتىن تەرۋشى ءۇشىن QWERTY پەرنەتاقتاسىن قولدانۋ ماڭىزدى ەمەس»، - دەپ اتاپ ءوتتى ايمان جاڭابەكوۆا.
QWERTY پەرنەتاقتاسىنداعى كيريلل ارىپتەرىنىڭ ورنالاسۋى بويىنشا مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ورىس پەرنەتاقتاسىندا ماڭىزدى ارىپتەردىڭ سۇق ساۋساققا ىڭعايلانىپ ورنالاستىرىلعانى بايقالادى. الايدا يتسۋكەن پەرنەتاقتاسى دا قول ماشىنكەسىنىڭ كەزىندە جاسالعان. ەكىنشىدەن، ورىس پەرنەتاقتاسىندا ارىپتەردىڭ ورنالاسۋى قازاق ماتىندەرىن تەرۋ ءۇشىن ىڭعايلاستىرىلماعانى انىق. ۇشىنشىدەن، كيريلل پەرنەتاقتاسىندا قازاقتىڭ ءتول (ءا، ءى، ڭ، ع، ءۇ، ۇ، ق، ءو، ھ) ارىپتەرى ساندار مەن سيمۆولدار تۇراتىن ۇستىڭگى قاتاردا ورنالاستىرىلعان. بۇل دا دۇرىس ەمەس، سەبەبى پەرنەتاقتادا ارىپتەردى ورنالاستىرۋدىڭ الەمدەگى قابىلدانعان جۇيەسى بويىنشا ورتاڭعى ءۇش قاتار - نەگىزگى ارىپتەر تۇراتىن ايماق تا، ال ۇستىڭگى قاتار ساندار مەن سيمۆولداردىڭ ورنى.
«وسىنداي سەبەپتەردى ەسكەرسەك، لاتىن قارپىندەگى قازاق ءالىپبيى بويىنشا ۇلتتىق پەرنەتاقتامىزدا قازاق ارىپتەرىن قالاي ورنالاستىرامىز؟ قانداي پرينتسيپتەردى باسشىلىققا الامىز؟ وسىنداي سۇراق تۋىندايدى. نەگىزگى ماقسات - پەرنەتاقتادا قازاقشا ماتىندەردى جىلدام ءارى ساپالى تەرۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ. جالپى پەرنەتاقتانىڭ بەتى ءماتىن تەرۋدەگى ىڭعايلىلىعىنا قاراي اكتيۆ جانە پاسسيۆ ايماقتارعا بولىنەدى. پەرنەتاقتانىڭ ءارىپ تەرۋگە ىڭعايلى جەرى ورتاڭعى ايماق، اسىرەسە، كەرتىك تۇرعان جەردىڭ اينالاسى، استى مەن ءۇستى. ال شەتكى باتىرمالار پاسسيۆ ايماققا جاتادى. اكتيۆ جانە پاسسيۆ ايماقتاردى پەرنەتاقتانىڭ كولدەنەڭ جانە تىكە بولىكتەرى بويىنشا دا كورسەتۋگە بولادى. كولدەنەڭ مەجە بويىنشا اكتيۆ ايماق - ول ەكى كەرتىك تۇرعان ورتاڭعى قاتار، ياعني قازىرگى كيريلدەگى ف ارپىنەن باستالىپ، ە ارپىنە اياقتالاتىن قاتار. ودان كەيىنگى اكتيۆ ايماق وسى قاتاردىڭ ۇستىندە ورنالاسقان ۇستىڭگى قاتار. ال استىڭعى قاتار كوبىنەسە سيرەكتەۋ كەزدەسەتىن ارىپتەر ورنالاساتىن ايماق. باتىرمالاردىڭ تىك باعىتتاعى مەجەسى كەرتىك تۇرعان باتىرمالاردىڭ جانى، ياعني ورتاڭعى، ەكىنشى قاتاردىڭ جانى، ورتاڭعى تۇسى. سونىمەن قاتار ۇستىڭگى قاتارداعى كەرتپەنىڭ ۇستىڭگى ورتاڭعى بولىكتەرى. ودان كەيىنگىسى كەرتپەنىڭ استىڭعى ورتاڭعى بولىكتەرى. ال وسى ءۇش قاتاردىڭ شەتكى بولىكتەرى پاسسيۆ ايماق بولىپ ەسەپتەلىپ، سيرەك كەزدەسەتىن ارىپتەر نە تىنىس بەلگىلەر ورنالاستىرىلادى»، - دەيدى ءتىل مامانى.
ۇلتتىق پەرنەتاقتانىڭ جوباسى ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ قولدانبالى لينگۆيستيكا ءبولىمى ستاتيستيكالىق نەگىزدەگى پەرنەتاقتانىڭ مىناداي جوباسىن ۇسىنىپ وتىر. ا (ا) ءارپى - جيىلىك سوزدىك بويىنشا 1- ورىندا تۇرعان ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن ءارىپ. سوندىقتان ماماندار پەرنەتاقتادا ا ءارپى باسۋعا وڭتايلى بولىپ سانالاتىن ورتاڭعى قاتارعا كيريللدەگى ا ءارپىنىڭ ورنىنا قويعان. جيىلىك سوزدىكتە جيىلىگى جاعىنان 2- ورىندا تۇرعان ە (ە) ءارپى وسىعان سايكەس وڭ قولعا ەكىنشى كەرتپەنىڭ ۇستىنە قويىلىپ وتىر. جيىلىك سوزدىكتە 3- ورىندا تۇرعان ى (Y) ءارپى دە ورتاڭعى قاتارعا ا- نىڭ سول جاعىنا ورنالاستىرىلعان. ن (N) ءارپى جيىلىگى بويىنشا 4- ورىندا تۇر. سونىمەن قاتار ءارىپ تىركەسىنىڭ جيىلىك سوزدىگىندە ا- دان كەيىن ءجيى تىركەسەتىن ءارىپ (ا ن) . سوندىقتان N ءارپىن ا ارپىنەن كەيىن قويۋ ستاتيستيكالىق تۇرعىدان دۇرىس. ءى (I) ءارپى - جيىلىگى بويىنشا 5- ورىندا. سوندىقتان ورتاڭعى بولىكتىڭ جوعارعى قاتارىنا ە- ءنىڭ ۇستىنە، وڭ جاق قولعا لاتىننىڭ بۇرىنعى 1- تۇرعان باتىرماعا ورنالاستىرىلعان. ت (ت) ءارپى - جيىلىگى بويىنشا 6- ورىندا. ءارىپ تىركەسى بويىنشا دا تىركەس باسىندا 6- ورىندا تۇر. سوندىقتان ۇستىڭگى ورتالىق بولىككە ورنالاستىرىلعان.
ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى قولدانبالى لينگۆيستيكا ءبولىمىنىڭ 2- جوباسى مىناداي:
بۇل جوبا اپروباتسيادان وتكەن 5- نۇسقامەن بىردەي دەۋگە بولادى. ياعني وڭ جاق شەتتەگى تىنىس بەلگىلەرى تۇرعان جەرگە پەرنەتاقتادا جوق قازاق ارىپتەرى ورنالاستىرىلعان. 5- نۇسقادان ايىرماشىلىعى - ولاردىڭ ورىندارى اۋىسقان. ۇلتتىق پەرنەتاقتانى ازىرلەگەندە نەنى ەسكەرۋ كەرەك؟
ايمان جاڭابەكوۆا قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق پەرنەتاقتاسىن جاساۋدا مىناداي ۇسىنىستاردى ەسكەرۋ قاجەتتىگىن ايتادى. بىرىنشىدەن، پەرنەتاقتاعا قارىپتەردى ورنالاستىرۋدا جەكە ارىپتەر مەن تىركەستەردىڭ قولدانىس جيىلىگىن باسشىلىققا الۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلى ارىپتەرىن كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىنا ورنالاستىرۋدا قاتار قولدانىلاتىن ارىپتەردى ءبىر بىرىنەن الشاق ورنالاستىرىپ، ءجيى ۇشىراساتىن جەكە ارىپتەردى سۇق ساۋساق باساتىن اۋدانعا ورنالاستىرۋ قاجەتتىلىگىن باسشىلىققا العان ءجون.
«ودان بولەك ءجيى كەزدەسەتىن تىركەستەردى قاتار ورنالاستىرماي، وڭ قولمەن سول قول باساتىن اۋداندارعا پاراللەل ورنالاستىرعان دۇرىس. قازاق تىلىندە ءارىپ تىركەستەرى كوبىنەسە داۋىستى مەن داۋىسسىز قاتار كەلەدى، سول سەبەپتى داۋىستى، داۋىسسىز دىبىستاردى ەكى قول ءبولىپ باساتىنداي پەرنەتاقتانىڭ ەكى جاعىنا ءبولىپ الشاق ورنالاستىرۋ كەرەك. ءسوز باسىندا ءجيى كەزدەسەتىن ارىپتەردى وڭ قولعا بەيىمدەپ، پەرنەتاقتانىڭ وڭ جاق بولىگىنە قويعان ابزال. ءارىپ تىركەستەرىنىڭ جيىلىك سوزدىگىنەن ەڭ ءجيى كەزدەسەتىندەرىن عانا نەگىزگە الۋ كەرەك. پەرنەتاقتاعا ارىپتەردىڭ قولدانىس جيىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، فيزيكالىق تۇرعىدان كۇشتى ساۋساقتان ءالسىز ساۋساقتار رەتىمەن ورنالاستىرۋدى دۇرىس دەپ تانيمىز. ەگەر ارىپتەردى پەرنەتاقتاعا وسى قولدانىس جيىلىگىنە سايكەس ورنالاستىرساق، ءماتىن تەرۋدە ۋاقىت ۇنەمدىلىگى، فيزيكالىق كۇشتى از جۇمساۋ سياقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە بولادى»، - دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى ايمان جاڭابەكوۆا.