«جۇمجۇما سۇلتاندى» سويلەتكەن اقىن

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «جۇمجۇما سۇلتان» كىتابىن ەلەكتروندىق نۇسقاسىنان وقىپ شىقتىم. كىتاپتىڭ باسىنا ادىلەتتىڭ ۇستازى، عالىم بوتاگوز مىرزاباي قىزىنىڭ العى ءسوزى بەرىلىپتى.

وسى ماقالادان پوەمانىڭ استارىنا وي جۇگىرتىپ شىعارمانىڭ مازمۇنى، ونىڭ تاريحيلىعى تۋرالى مالىمەتتەرگە قانىق بولدىم. عالىم- ۇستازى، زەرتتەۋشى ءارى اقىن ادىلەت احمەت تۋرالى دا ريزا پەيىل، قوش كوڭىلىن جاسىرماپتى. ادىلەتتىڭ ىزدەنىسىنە، اقىندىق تالانتىنا جوعارى باعا بەرىپ ساتتىلىك تىلەپتى. ونان ارى ادىلەتتىڭ داستاندا كەزدەسەتىن تەرمىندەر تۋرالى جازعان ماقالاسى دا تاريحي جىرعا كىرۋدىڭ كىلتى سەكىلدى ەڭبەك ەكەن.

ول جەردە ون ءسوزدىڭ تۇپكى ماعناسىن، پوەماداعى قولدانىسىن اشىپ ءتۇسىندىرىپ عالىمدىق سيپاتىمەن وقىرمانعا سىلتەمە جاسايدى. ونان سوڭ بارىپ پوەمانىڭ تۇرىكشە نۇسقاسىن كەلتىرىپتى. كەلەسى كەزەكتە ۇلاعاتتى ۇستاز، كورنەكتى عالىم الما قىراۋبايەۆانىڭ جولما- جول اۋدارماسىن قوسا بەرىپتى. وتكەن 1994-1995 -جىلداردا الما اپايدىڭ قاراساي اۋدانى جاندوسوۆ اۋىلىنداعى ەڭ العاش اشىلعان جەكە مەنشىك ليتسەيىندە جۇمىس ىستەگەن كەزىمنەن ول كىسىنى جاقسى بىلەتىن ەدىم. الما اپاي عالىم رەتىندە، ۇستاز رەتىندە، ادام رەتىندە وزىق ويلى، ەركىن پىكىردەگى ونەگەلى كىسى بولدى. مىناۋ كىتاپتى وقىپ وتىرىپ وتكەنگە ءبىر ساياحات جاساپ قايتتىم.

ەندىگى كەزەكتە ادىلەت احمەتتىڭ اۋدارما نۇسقاسىنا كەزدەستىم. وقىرمان ادىلەتكە جەتكەنشە، پوەما تۋرالى دەرەكتەرمەن تانىسادى، ونىڭ زەرتتەلۋىن بىلەدى. الما اپايدىڭ اۋدارماسى ارقىلى مازمۇنىنان تولىق حابار تابادى. سونسوڭ بارىپ ادىلەتتى وقي باستايدى دا، ناعىز كوركەم الەمگە سۇڭگىپ ءسوز قۇدىرەتىنەن، يمان رۋحىنان ءلاززات الادى.

«جۇمجۇما سۇلتان» داستانىنىڭ سوڭعى شۋماعىنداعى اۆتوردىڭ سىلتەمەسىنە قاراپ وتىرىپ ەڭبەكتىڭ 1270-جىلى شاڭىراق كوتەرگەن «التىن وردا» زامانىنا تيەسەلى ەكەنىن، ياعني داستان 1370-جىلى جازىلعانىن بىلدىك. ەڭبەك باعالى تاريحي شىعارما ەكەنى داۋسىز. سونداي- اق يسلام ءدىنىنىڭ شاريعاتى نەگىزىندە ءدىني قۇندىلىقتاردى كوتەرە وتىرىپ جازىلىپتى. مىناۋ ءتىرى پەندەلەر كوزى كورىپ جۇرگەن ءپاني دۇنيەنى «جاقسى»(شارتتى تۇردە) بىلەدى. ءبىراق، قۇران مەن حاديستەردە ايتىلاتىن و دۇنيەنى، باقي(ماڭگىلىك) الەمدى بىلە بەرمەيدى، ەستىپ وتىرسا دا سەنبەيدى. ول دۇنيەنىڭ حال- كۇيى تۋرالى اڭگىمە بولسا، ەرتەك سەكىلدى، ءتۇس سەكىلدى ەلەستەتەدى دە، ونى تەز وتكىزىپ جىبەرەدى. قابىردەگى جاعداي، قايتا ءتىرىلۋ(حاشر) ، جۇماق پەن توزاق ۇعىمدارى ادامدار ءۇشىن بۋالدىر ساعىم عانا.

داستاندا و دۇنيەنىڭ ازابىن جىرلاۋ ارقىلى تەرەڭدەتە تولعاپتى. تۇركى جۇرتىنىڭ جىر- داستانعا جانى جاقىن، اسىرەسە، قازاقتا سولاي. كىتاپتا كەلتىرىلگەن دەرەكتە ايتىلعانداي ۆ. ۆ. رادلوۆتىڭ «ماعان قازاقتار اراسىندا يسلامدى ورنىقتىرۋعا ءبىر «جۇمجۇمانىڭ« اسەرى دالانى كەزىپ جۇرگەن جۇزدەگەن مولدادان ارتىق ءتارىزدى» دەگەن ءسوزى جانىمىزدىڭ قالاۋىنىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسكەن ءسوز ەكەنىنە يلانامىن. داستاندى وقىپ وتىرىپ كۇناكار پەندەنىڭ تارتقان ازابىنا بولا ونەبويىم تۇرشىگىپ كەتتى.

سول زاماندا قۇران اياتتارى، پايعامبار(س. ع. س) حاديستەرى، ءشاريعات زاڭدارى كوبىندە ولەڭ- جىرمەن كوركەم تۇردە ءناسيقاتتالعانى بەلگىلى. وزگە مۇسىلمان ەلدەرىندە كەزىكپەيتىن، ورازا ايىندا ايتىلاتىن «جاراپازان جىرى دا» سول ماقساتتان تۋعان يسلام ءدىنىنىڭ ءناسيقاتى بولاتىن. مىناۋ «جۇمجۇما سۇلتاندا» سول زاماننىڭ مىنەزىن بىلدىرەتىن كورنەكتى ەڭبەك.

ءبىرىنشى، بۇل داستاننان قۇراندا ايتىلعان اياتتاردىڭ ءناسيقاتىن كوردىم. قۇراننان بىلگەنىمىز «زابۋر»، «تاۋرات»، « ءىنجىل» سەكىلدى كىتاپتاردىڭ ءبارى ادامزاتتى يسلام دىنىنە شاقىرۋ ەكەنىن بىلەتىنبىز. ول كىتاپ يەلەرى ءداۋىت پايعامبار، مۋسا پايعامبار، يسا پايعامبارلاردىڭ بارىدە ادامزاتقا ورتاق جىبەرىلگەن ەلشىلەر بولاتىن. دەسەدە، ۋاقىت وتە كەلە كىتاپتار ادامدار تاراپىنان بۇرمالاندى، وزگەرتىلدى. سول سەبەپتى اللا الدىنعى كىتاپتىڭ كۇشىن جويىپ كەلەسى كىتاپتى ءتۇسىرىپ وتىرعان. ەڭ سوڭىندا كەمەلدەنگەن، تولىقتىرىلعان اسىل ءدىنىمىزدى جارىق نۇرداي جەتكىزگەن قۇرانعا توقتادىق. سوندىقتاندا قۇران اراپتار ءۇشىن عانا جىبەرىلگەن كىتاپ ەمەس، ول كۇللى ادامزات بالاسىنىڭ اسىل ءدىنى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، مىناۋ «جۇمجۇما سۇلتان» داستانىندا يسا(قايسا) پايعامباردىڭ زامانىنان ءسوز قوزعايدى. يسا پايعامبار ءبىزدىڭ زامانىمىز جىل ساناۋىنىڭ باسىندا تۇر دەسەك، وندا 2000 -جىل بۇرىنعى وقيعانى ايتادى. وسى جەردەن بايقاعانىمىز يسا پايعامباردىڭ دا، مۇحامەت(س. ع. س) پايعامباردىڭ دا مىندەتى ءبىر عانا يسلام ەكەنىن تۇسىندىرەدى.

ەكىنشى، قۇراننان بىلەتىنىمىز بويىنشا ءار پايعامباردىڭ زامانىندا ءار ونەر الدىعا شىققان. ءداۋىت زامانى مەتال قورىتۋ، مەتال بۇيىمدارىن جاساۋ شەبەرلىكتىڭ شىڭدالۋ مەزگىلى. مۋسا پايعامباردىڭ زامانى تىلسىم سىرلارعا، تەڭدەسسىز مۇعجيزالارعا، ەرەكشە قاسيەتتەرگە تولى بولىپتى. مۋسانىڭ اسا تاياعىنىڭ ءنىل دارياسىن قاق ءبولۋى سونىڭ ايعاعى. يسا پايعامباردىڭ زامانى مەديتسينانىڭ، دارىگەرلىكتىڭ، اۋليەلىكتىڭ وسكەن كەزى بولىپتى. يسسا الاپەس اۋرۋىن، جازىلماس جارا، ەم قونباس دەرتتەردى ساۋىقتىرعان. ءتىپتى ولگەن ادامدى تىرىلتكەنى تۋرالى يسلام ارقىلى بىلگەن بولاتىنبىز.

مىناۋ داستانداعى باياعىدا ءولىپ سۇيەگى قۋراپ قالعان، جالعىز قۋباس سۇيەكتى ءتىرىلتىپ جۇمجۇما سۇلتاندى ومىرگە اكەلەدى. بىلۋگە ءتيىستى ءبىر نارسە مۇنى «مۇعجيزا» دەيدى. ول تەك پايعامباردىڭ دۇعاسى ارقىلى، اللانىڭ قۇدىرەتىمەن عانا بولاتىن قۇبىلىس. مىسالى، مۇحامەت پايعامباردىڭ(س. ع. س) ايدى ەكىگە ءبولۋى، ساۋساعىنان سۋ اعىزۋى سەكىلدى ءدىني كىتاپتاردا جازىلعان مىڭنان اسا مۇعجيزادان سونى بىلەمىز. دەمەك يسانىڭ قۋ باستى ءتىرىلتىپ جۇمجۇمانى قالپىنا كەلتىرۋى جالپى يسلام شاريعاتىندا بولاتىن قۇبىلىس. ءدىن تاريحىنا قاراپ وتىرساق، ءار پايعامباردىڭ ءوز ميتسياسى بولعان ەكەن. جوعارىداعى ايتقاندارىمىزعا قوسىپ، نۇح پايعامباردىڭ زامانىندا اعاششىلىق، كەمە جاساۋ ونەرىنىڭ وسكەنىدىگىن كورەمىز. مۇحامەت پايعامباردىڭ(س. ع. س) داۋىرىندە اقيقاتتى استار ەتكەن قۇدىرەتتى ءسوز ونەرى شىرقاۋ شىڭعا كوتەرىلىپتى، وعان دالەل قاسيتەتتى قۇران- كارىم.

ءۇشىنشى، شىڭعىسحاننىڭ ۇلى جوشى ىرگەسىن قالاعان الىپ يمپەريا بالاسى باتۋعا مۇرا بولادى. باتۋدان كەيىن باتۋدىڭ بالاسى سارتاقتىڭ بىرەر جىل تاقتا وتىرعانى تۋرالى دەرەك بار. ونان كەيىن رەسمي تۇردە، تاق باتۋدىڭ ءىنىسى بەركەگە وتەدى. سول بەركە زامانىندا بەركەنىڭ ءىنىسى توقاي تەمىر يسلامدى تولىق قابىلداپ اعاسى بەركەگە ءوز ىقپالىن وتكىزىپ التىن وردانىڭ رەسمي مەملەكەتتىك ءدىنى يسلام بولىپ بەلگىلەنەدى. ءبىز قازاقتار ونىڭ ارعى جاعىنداعى «قاراحانيتتەر» داۋىرىنەن بەرى مۇسىلمان بولساقتا، تۇتاس حالىقتىڭ يسلامعا بەت بۇرۋى بەركەنىڭ زامانىنان تولىق قاندى جۇزەگە استى. مىناۋ داستاندا «التىن وردانىڭ» اسىل ءدىنى يسلام ەكەنىنە ناقتى دالەل بار. شىعارما سول يسلامنىڭ ورلەۋ مەزگىلىمەن تۇسپا تۇس كەلىپتى.

ءتورتىنشى، داستاننىڭ اۆتورى تۋرالى وقىپ وتىرىپ ويىما كەلگەن ءبىر تۇيسىكتى ايتا كەتەيىن. ول اۆتوردىڭ اتى «حۋسام كاتىپ» دەگەن ءسوز. حۋسام دەگەن ءسوز كوركەم جازۋ، ورنەكتى جازۋ دەگەندى بىلدىرەتىن «حۋسني حات» دەگەندى ەسىمە سالدى. ال، كاتىپ(حاتيف) باسى اشىق حاتشى، حاتقا ءتۇسىرۋشى، جازۋشى دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا بۇدان ەكى نارسە شىعادى. ءبىرى، «حۋسام كاتىپ» اۆتوردىڭ شىن اتى ەمەس. ەكىنشى، بۇل جىردىڭ وناندا ەرتە زامانداردا جىرلانعانىن عالىمدار جازىپتى. ەندەشە، داستاندى تۇركىلەرگە بەيىمدەپ جازىپ، كوشىرگەن كىسىنىڭ نىسپى سەكىلدى. بۇل مەنىڭ ءوز جورامالىم عانا. ارعى جاعىن عالىمدار زەرتتەيتىن شىعار.

بەسىنشى، بۇل جىردى باعزى بابالارىنداي جاڭعىرتا جىرلاعان ادىلەت احمەتكە كەلەر بولساق، مەن بۇل ازاماتتى قازاقستانعا كەلگەننەن بەرى بىلەمىن. ياعني قويشىبەك مۇباراك دەگەن جاس جازۋشى قىرىق جاسقا تولعان كۇنگى داسدارقاندا تانىسقامىن. سودان بەرى 4(تورت) جىل ءوتىپتى. قىسقا عانا ۋاقىت بولسادا شىعارماشىلىق قارىم- قاتىناسىمىز نەداۋىر تەرەڭ.

اۆتوردىڭ الدىنعى «ادىلەت» دەگەن جىر جيناعىن وقىپ ەدىم. «جۇمجۇما سۇلتانى» وتە كوركەم اۋدارىلىپتى. ونى بىلگىسى كەلگەن ادام داستاننىڭ تۇرىكشە جانە الما اپاي نۇسقاسىن ادىلەتپەن سالىستىرىپ وقىسا، بىردەن كوزدەرى جەتەدى. ونان ارى اقىننىڭ «التىن وردا اماناتى» داستانى دا وسى «جۇمجۇمانىڭ» رۋحىمەن ۇندەسىپ جاتىر. ونداعى «التىن وردا»، «ءالفارابي»، «دوسپانبەت»، «اباي»، «ماڭگى ەل جىرى» سەكىلدى بولىكتەرى ءبىرى- بىرىمەن بەرىك بايلانىپ ادەبي ساباقتاستىعىمەن، وشپەيتىن رۋح تۇتاستىعىن ايگىلەگەن كەسەك شىعارما دەۋگە بولادى. شىنىندا ادىلەتتىڭ ءوزى ايتقانىنداي بۇل ەڭبەك «التىن وردانىڭ» 750 جىلدىعىنا تاماشا تارتۋ بولىپتى. ادىلەت وسى ەڭبەگى ارقىلى التى جارىم عاسىردىڭ الدىنداعى بابالار ءۇنىن تىرىلتەدى، بۇگىنگە جەتكىزەدى.

ول قازاق ءتىلىن مەيلىنشە ەركىن، جۇيەلى يگەرگەن اقىن. سول سەبەپتى بولار، ءبىزدىڭ ارامىزداعى ادام ەمەس، سول التىن وردا زامانىنان كەلگەن كەيىپكەر سەكىلدى توگىلتە جىرلاپتى. دوسپانبەت باباسى «ەدىل دە، ەدىل، ەدىل جۇرت!» - دەپ، تولعاسا، ءبىزدىڭ ادىلەت «ەسىل دە، ەسىل، ەسىل كۇن!» - دەپ، جاڭعىرتا جالعايدى. ەندەشە تىڭداڭىزدار!..

ەسىلدە، ەسىل، ەسىل كۇن،

ەل قوندى ەسىل بويىنا.

اتا جىراۋداي كوسىلدىم،

اتاجۇرتتى الىپ ويىما!..

دەرەگى تەرەڭ كومىلگەن،

دەشتى قىپشاقتىڭ دالاسى.

اقوردا تىكتى تورىڭنەن،

تەكتى قازاقتىڭ بالاسى.

جاۋىنا ەسە بەرمەگەن،

جانارلارىندا وت ويناپ.

جارىسا شاۋىپ جەلمەنەن،

جالپاق الەمگە اتويلاپ!

ەسەندە، ەسەن، ەل امان،

كوگىندە سامعاپ قۇستارىم.

ءتاڭىرى نۇرمەن وراعان،

تاۋەلسىز قازاقستانىم!..

ەسىلدە، ەسىل، ەسىل كۇن،

ەسىل بويىنا ەل قوندى.

باعدارى نۇرلى كوشىمنىڭ،

الاشتىڭ جەرى كەڭ بولدى.

تەبىرەنەم ساعان تەكتى ايماق،

ولەڭ ەتەرمىن ولگەنشە.

كوككە جەلبىرە كوك بايراق،

كوكتەگى كۇنىم سونگەنشە!.. -دەپتى، ادىلەت احمەت.

داۋلەتبەك بايتۇرسىن ۇلى اقىن، ق ج و نىڭ مۇشەسى

massaget.kz