دۇكەن ءماسىمحان ۇلى: قازاقستان ءۇشىن شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ ستراتەگيالىق ءمانى وتە زور

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى ەل دامۋىنىڭ جارقىن ۇلگىسى مەن ناقتى قادامدارىن كورسەتەتىن كەلەلى وي، ساليقالى پىكىر، باتىل شەشىمدەرگە قۇرىلعان ماڭىزدى قۇجات.

بۇل ماقالادا سانانى جاڭعىرتۋ، ۇلتتىق بولمىستان، ۇلتتىق كودتان ايىرىلىپ قالماي، ونى الەمدىك قۇندىلىقتارمەن ۇيلەستىرىپ، قازاقستاننىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ جولىنداعى ماقسات- مۇددەلەر تۋرالى وزەكتى ماسەلە كوتەرىلگەن. وسى ورايدا ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دۇكەن ماسىمحان ۇلىمەن سۇحباتىمىزدى نازارلارىنىزعا ۇسىنامىز.

- دۇكەن ءماسىمحان ۇلى، شىعىس ەلدەرىن، ولاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن، ىشكى- سىرتقى ساياساتىن، ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ەلىمىزدەگى بىرەگەي عىلىمي ورتالىق - ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنا باسشىلىق قىزمەتكە كەلگەنىڭىزگە جارتى جىلداي ۋاقىت بولىپ قالىپتى. ارينە، شىعىستانۋ عىلىمى سىزگە بەيتانىس ەمەس قوي، دەگەنمەن جاڭا ۇجىمنىڭ، ءار مەكەمەنىڭ ءوز «قاربالىسى» بولادى، جاڭا ورتا دەگەندەي.. . ۇيرەنىسىپ، ۇيىرلەسىپ، تانىسىپ- ءبىلىسىپ قالعان شىعارسىز؟

- ارينە، شىعىس تانۋ عىلىمى مەن ءۇشىن بەيتانىس ەمەس. سەبەبى، وتانعا ورالعان 30 جىلدان بەرى شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ ىرگەلى ءبىر سالاسى - قىتايتانۋ عىلىمىمەن اينالىسىپ كەلە جاتىرمىن. ەلىمىزدەگى جالپى زيالى قاۋىم، كوزى قاراقتى وقىرمان، اسىرەسە، شىعىستانۋ سالاسىنىڭ ماماندارى مەنى شىعىستانۋشى، ونىڭ ىشىندە، قىتايتانۋشى دەپ قابىلدايدى، تانيدى. جاڭا جۇمىس تۋرالى ايتار بولساق، قازىرگى تاڭدا ءوزىم باسشىلىق ەتىپ وتىرعان ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى ماعان مۇلدە بوتەن ورتا ەمەس.

1993-2002 ج ج. ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ- دا ۇستازدىق ەتكەن ون جىل ىشىندە ۇنەمى بايلانىستا بولدىق. شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عالىمدارىن قاز ۇ ۋ- نە وقۋ ءبىتىرۋشى ستۋدەنتتەردىڭ مەملەكەتتىك ەمتيحانىنا كوميسسيا ءتوراعاسى رەتىندە شاقىرىپ تۇراتىنبىز. ودان كەيىنگى 2002-2020 ج ج. ارالىعىندا ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ- دا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، قىتايتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقاردىم. وسى بارىستا دا شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن مەرەكەلىك ءىس- شارالاردا، عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا جۇزدەسىپ، اڭگىمە- سۇحباتتا بولىپ تۇراتىنبىز. بۇگىندە شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عالىمدارىنىڭ ءبىرى، ق ر ۇ ع ا اكادەميگى ءابساتتار قاجى دەربىسالىمەن بۇرىننان ەتەنە تانىسپىز.

مەن 1993 -جىلى قاز ۇ ۋ- ءدىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن ەلگە ورالعان كەزدە ءابساتتار باعىسباي ۇلى اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پرورەكتورى ەدى. سول كەزدە ابەكەڭ تىكەلەي باسشىم بولدى. قابىلەتتى ۇيىمداستىرۋشى، ەلدىڭ ءىشى- سىرتىنا كەڭىنەن تانىمال ارابيست- شىعىستانۋشى عالىم ءابساتتار اعا دەربىسالىنىڭ مەنىڭ ءومىر جانە ەڭبەك جولىمداعى ورنى وسىنداي. ال 1998-2013 ج ج. ارالىعىندا شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولعان پروفەسسور، ق ر ۇ ع ا كوررەسپوندەنت- مۇشەسى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا حانىم دا ەلىمىزدىڭ ءىشى- سىرتىنا تانىمال عالىم.

سونداي-اق ول كىسى بىلىكتى باسشى، شەبەر ۇيىمداستىرۋشى، بەگزات بولمىستى زيالى. ايرىقشا ايتا كەتەرلىگى، مەرۋەرت قۋات قىزىنىڭ اتاقتى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ اتامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. مەرۋەرت قۋات قىزىنىڭ ەسىمىمەن دە، ەڭبەكتەرىمەن دە بۇرىننان جاقسى تانىسپىن. سونىمەن بىرگە، ينستيتۋتىمىزدا بەلگىلى قىتايتانۋشى- عالىم جانىمحان وشان ۇلى قىزمەت ىستەيدى. جانىمحانمەن ءبىز سوناۋ 1980 -جىلدارى بەيجىڭ قالاسىنداعى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە قابىرعالاس فاكۋلتەتتە قاتار وقىدىق.

ول تاريح، مەن فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءتامامداپ، مەن ۇرىمجىدەگى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنا جولداما الدىم. جاكەڭ بولسا بەيجىڭدە قالدى. ستۋدەنتتىك شاقتاردان ەتەنە تانىس جانىمحانمەن باسىمىز ءبىر ۇجىمدا تاعى قوسىلىپ جاتىر. ينستيتۋتىمىزدا قىزمەت ەتەتىن وزگە دە عالىمدار مەن ارىپتەستەرىم ءجۇز تانىس، كوز تانىس، كوڭىل جاقىن ادامدار. ءبىرىنىڭ ەڭبەگىمەن تانىس بولسام، ءبىرىنىڭ ەسىم- سويىمەن تانىسپىن دەگەندەي.

سول سەبەپتى دە مەن بۇل ۇجىمدى سونشالىق بوتەنسىپ، جاتسىنا قويعان جوقپىن. قازاق ايتادى عوي: «ادام سويلەسكەنشە، جىلقى كىسىنەسكەنشە» دەپ. ارينە، جاڭا ورتانىڭ وزىنە ءتان ويلى- شۇڭقىرى، قىر-سىرى بولاتىنى بەلگىلى. دەي تۇرعانمەن عىلىمي ورتا، زيالى قاۋىم شوعىرلانعان جەر بولعاندىقتان، 30 جىلعا جۋىق ءبىر- بىرىمىزبەن سىرتتاي بولسا دا تانىس بولعاندىقتان، تەز ءتىل تابىسىپ كەتتىك دەپ ويلايمىن.

- ەندىگى اڭگىمەمىزدى شىعىستانۋ دەگەن عىلىمنىڭ الەمدىك جانە وتاندىق تاريحىنان باستاساق...

- شىعىس تانۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، عىلىمي زەرتتەۋدىڭ نەگىزىندە پايدا بولاتىن عىلىم. ءبىراق ونىڭ ارتقى كورىنىسىندە ءارتۇرلى سەبەپتەردىڭ بار ەكەندىگى، ياعني، تاريحي، ساياسي، ەكونوميكالىق ماقساتتاردىڭ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى، شىعىستانۋ، ءاۋ باستا باتىستان باستالدى. ول باتىستىڭ شىعىسقا ۇستەمدىك ەتۋ، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جەمىسىندە پايدا بولدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ال ەندى شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ باستاۋ الۋىن باتىستىق عالىمدار 1312 -جىلى ۆەندە بولعان شىركەۋلىك كەڭەستەن تارقاتادى.

وسى كەڭەستىڭ ناتيجەسىندە، اراب، گرەك، يۆريت جانە سيريالىق تىلدەردى زەرتتەيتىن كافەدرالار پاريج، وكسفورد، بولونيا، اۆينون مەن سالامانكادا اشىلدى. مىنە، باتىستىڭ شىعىسقا دەگەن «قىزىعۋشىلىعى» وسىدان كەيىن كۇرت ارتتى دەۋگە بولادى. ولار ءارتۇرلى فورمادا، ءارتۇرلى پيعىلدا شىعىسقا ساپار شەكتى. ايتالىق، ساياحاتشىلار، ساۋداگەرلەر، عىلىمي ەكسپەديتسيالار، ءدىني ميسسيونەرلەر ت. ب.

وسىنداي باتىستىق «شىعىستانۋشىلاردىڭ» ءىزى ءبىزدىڭ ۇلى دالامىزدى دا كوكتەي ءوتىپ، ورحون- ەنەسەي بويىنداعى تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنە دە جەتتى. ونى تاريحتان، جالپى تۇركولوگيادان جاقسى بىلەسىزدەر. ءسويتىپ، XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن شىعىستانۋشىلار اكادەميالىق تۇرعىدان شىعىستانۋشىلار ەمەس، ءارتۇرلى سالالار بويىنشا ىزدەنۋشىلەر رەتىندە بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ كەيبىرى بيبليا زەرتتەۋشىلەرى، سەميت تىلدەرىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى، يسلامدى زەرتتەۋشىلەر، شىعىس حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن زەرتتەۋشىلەر، گەوگرافياسىن كارتاعا تۇسىرۋشىلەر دەگەن سياقتى. ءتىپتى، يەزۋيتتەردىڭ قىتايعا دەيىن جەتۋى - سينولوگتەردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى.

ناقتىلاپ ايتقاندا، XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي شىعىس عىلىمي ءھام مادەني تۇرعىدان «وتارلانا» باستادى دەۋگە تولىق نەگىز بار. بۇل كەزەڭدى ەدگار كينە دەگەن عالىم شىعىس رەنەسسانسى دەپ اتاعان.

اسىرەسە، XIX عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا شىعىستى زەرتتەۋ جاپپاي ۇردىسكە اينالىپ، باتىستىق عىلىمي ورتادا شىعىستانۋ اتتى عىلىم پايدا بولدى. باتىستىڭ شىعىسقا يەلىك ەتۋى دەيتىن «ۇلى مۇراتى» ناتيجەسىندە، شىعىس تانۋ عىلىمى دا قارقىندى دامىدى. كەيبىر مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ⅩⅤIII- XIX ع. ع ارالىعىندا باتىستىڭ، ناقتىلاپ ايتقاندا، ەۋروپانىڭ جەر شارىن وتارلاۋداعى ۇلەسى %35 دان %85 عا دەيىن وسكەن.

جالپى العاندا، شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ الەمدىك سيپاتى وسىنداي. قازىرگى تاڭدا شىعىستانۋ عىلىمى مۇلدە باسقا ارناعا اۋىستى. بۇرىنعى باتىستىڭ شىعىسقا دەگەن كوزقاراسىنان گورى، شىعىس ەلدەرى ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان شىعىس ەلدەرىن زەرتتەي باستادى. سونىڭ ىشىندە، بىزدە قازاقستاندىق مۇددە تۇرعىسىنان شىعىستاعى ەلدەردى ستراتەگيالىق تۇرعىدان زەرتتەپ كەلەمىز. ءسويتىپ، وتاندىق شىعىستانۋ قالىپتاستى.

جالپى، شىعىستانۋ دەگەن عىلىممەن ءپان رەتىندە قازاق حالقى ك س ر و تۇسىندا تانىستى. ءبىراق، ونىمەن قازاقستاندىق عالىمدار جاپپاي ماماندانىپ، عىلىم رەتىندە اينالىسپادى. ويتكەنى، شىعىستانۋ عىلىمى ماسكەۋدىڭ ۋىسىندا بولدى دا، قولى جەتكەن قازاقتار عانا وقۋعا مۇمكىندىگى بولدى. ايتالىق، ۇلى مۇحاڭنىڭ (مۇحتار اۋەزوۆ) بالاسى مۇرات اۋەزوۆ، سوعىس ارداگەرى، جازۋشى كەمەل توقايەۆتىڭ ۇلى، قازىرگى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ وقىدى. وسىنداي قاداۋ- قاداۋ تۇلعالار عانا شىعىس ەلدەرى باعىتى بويىنشا ماماندىق الدى. ال باسقا دا ءبىرلى-جارىم ازاماتتار بۇل سالادا وقىعانىمەن، قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان عىلىمي ورتالىقتار بولا قويعان جوق.

سوندىقتان شىعىستانۋ عىلىمى قازاق توپىراعىندا باستاۋ بۇلاعىن سوناۋ شوقان ءۋاليحانوۆتان العانىمەن، كەڭەس وداعى كەزىندە ونى وركەندەتۋگە، شوقاننىڭ باستاماسىن جالعاستىرۋعا قازاق حالقىنىڭ ءوز ەركى وزىندە بولمادى. تەك تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا شىعىستانۋ عىلىمىن وركەندەتۋ، جانداندىرۋ قاجتتىلىگى تۋدى.

سەبەبى، ءبىز تاۋەلسىز ەل، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق، ساۋدا- ەكونوميكالىق، ساياسي- الەۋمەتتىك، گۋمانيتارلىق باعىتتاردا قارىم- قاتىناس ورناتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. ولارمەن قارىم- قاتىناستا عىلىمي تۇجىرىمدار جاساۋ قاجەتتىلىگى تىپتەن ارتتى. وسى ماقساتپەن 1996 -جىلى ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى قۇرىلدى.

رازامان سۇلەيمەنوۆ شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي اتسالىسقان تۇلعا. ول سوناۋ كەڭەس وداعى تۇسىنان شىعىستانۋ بويىنشا كوپ ەڭبەك ەتكەن عالىم. 1979 -جىلى شىعىستانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى. كەيىن تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىن باسقاردى. وسى تۇستاردا قىتاي مۇراعاتتارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەردى جيناستىرىپ، قۇراستىرىپ، شىعارۋدا ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن ەرەكشە كورىندى.

سونىڭ ناتيجەسىندە، «سين يمپەرياسى مەن قازاقستان»، «XVII- XVIII عاسىرلارداعى ورتالىق ازياداعى حالىقارالىق قاتىناس» اتتى قۇجاتتار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولدى. XVIII عاسىرداعى قازاقستان تاريحىنا بايلانىستى ەڭبەك جازىپ، ابىلاي حاننىڭ ىشكى- سىرتقى ساياساتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اشىپ كورسەتتى. وسىنداي ىرگەلى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، ونىڭ ەسىمى شىعىس تانۋ ينستيتۋىنا بەرىلدى. سول 1996 -جىلدان بەرى ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى شىعىس ەلدەرىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ىرگەلى عىلىمي ورتالىق سانالادى. قازىر بۇل ينستيتۋتتى الەمدىك دەڭگەيدە دەمەي- اق قويالىق، ت م د اۋقىمىندا وزىندىك باعىت- باعدارى، جەتىستىكتەرىمەن ورنىن كۇرەپ العان عىلىمي ورتالىق دەۋگە بولادى.

- وتاندىق شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ باعىت- باعدارى، ستراتەگيالىق ماڭىزى، ماقساتى مەن مىندەتى دەگەن ماسەلەلەردى قالاي سيپاتتاۋعا بولادى؟

- الەمدەگى كەز كەلگەن عىلىم بەلگىلى ءبىر قاجەتتىلىكتەن تۋادى. مەيلى ىرگەلى جاراتىلىستىق عىلىم بولسىن، مەيلى گۋمانيتارلىق عىلىم بولسىن، ونىڭ ءتۇپ نەگىزىندە قاجەتتىلىكتىڭ جاتقانى شىندىق. اسىرەسە، گۋمانيتارلىق عىلىمدار بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن، ءومىر ءسۇرۋىن باعدارلاپ بەرىپ وتىراتىن باعدارشام ىسپەتتى. ال ىرگەلى عىلىم ءومىر سۇرۋگە قولايلىلىق، مۇمكىندىك، باقۋاتتىلىق اكەلەدى. گۋمانيتارلىق عىلىمدار كەشە ءبىز كىم ەدىك، قايدا بولدىق، ەندى كىمبىز، بولاشاعىمىز قالاي بولماق دەگەن ماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەيدى. سول ارقىلى ۇلتقا، مەملەكەتكە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جول نۇسقاپ، ستراتەگيالىق باعىت بەرىپ وتىرادى.

مىسالى، تاريح عىلىمىن الىپ قاراساق، باعزى زامانداردان بەرگى اتا- بابالارىمىزدىڭ ءومىر جولىن ساراپتاپ، باستان وتكەن زۇلماتتاردى زەردەلەپ، تاعدىر- تالايىمىزدى جۇيەلەپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ساۋلە قۇيۋ، پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋ سىندى مىندەت ارقالايدى. شىعىس تانۋ عىلىمىنىڭ دا موينىندا سونداي ۇلكەن مىندەتتەر بار. شىعىستى زەرتتەۋدە ءبىز قانداي باعىت- باعداردى نەگىزگە الامىز؟ ول ءۇشىن مەن قىتايدى مىسالعا كەلتىرەيىن. قازاقتىڭ قىتايمەن قارىم- قاتىناسى سوناۋ ابىلاي حان زامانىنان باستاۋ الادى. بۇل قىتايدىڭ تسين يمپەرياسىمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى.

الايدا سين يمپەرياسىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتى قىتايلار (حانزۋ) ەمەس، مانچجۋرلار ەدى. ياعني، قىتايدى 300 -جىلداي ءوز ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان وسى مانجۋر حالقى بولاتىن. ءتىپتى سونىڭ ءوزىن قىتاي دەپ ەسەپتەگەن كۇننىڭ وزىندە، سول XVIII عاسىرلاردىڭ اۋقىمىندا ابىلاي حان مەنەن تسين پاتشالىعى اراسىندا تام- تۇمداپ بولسا دا بارىس- كەلىس بولدى. وسى تۇستا ەكى ەلدىڭ ورتاسىندا جوڭعار حاندىعى پايدا بولدى دا، بايلانىس تاعى ءۇزىلدى. ابىلاي حان قايتىس بولۋىمەن قازاق حاندىعى ىدىرادى. ەڭ سوڭعى حان كەنەسارى كۇرەس جولىمەن قازاق حاندىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرگىسى كەلگەنمەن، ەل ىشىنە دەندەپ كىرگەن جاۋ وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. ناتيجەسىندە، كەنەسارىنىڭ قازاقتى ورىستىڭ بودانىنان قۇتقارام دەگەن ۇلى ارمانى جۇزەگە اسپاي، ءوزى مايداندا قايتىس بولدى. ءسويتىپ، ءبىز ورىستىڭ تۇتاستاي بودانىنا اينالدىق.

وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى نەمەسە توتاليتارلىق كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە بولسىن، تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ەكى جارىم عاسىرداي ۋاقىتتاعى بەس- التى ۇرپاق قىتاي دەگەن تانىم- تۇسىنىكتەن مۇلدە بەيحابار بولدى. مىسالى، قىتايلاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ساياساتى، پسيحولوگياسى، ەكونوميكاسى، ءتىپتى ءتۇر- الپەتى، مەنتاليتەتى.. . دەگەن تولىپ جاتقان سۇراقتار جۇمباق كۇيىندە قالدى. تەك كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا گەوگرافيا جانە الەم تاريحى پاندەرىنەن قىتاي دەگەن ەلدىڭ بار ەكەنىن جالپىلاما بىلگەنى بولماسا، ول مەملەكەتپەن ساياسي، ديپلوماتيالىق تۇرعىدان بەتپە-بەت كەلمەدىك.

بۇل قىتايعا عانا قاتىستى ماسەلە ەمەس، اراب ەلدەرىنە دە قاتىستى ءسوز. مىسالى، اراب الەمىمەن سوناۋ التىن وردا، قازاق حاندىعى زامانىندا ساۋدا- ساتتىق قارىم- قاتىناستان وزگە بارىس- كەلىس بولا قويدى دەۋ قيىن. ءبىزدىڭ باعزىداعى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدان باستاپ كەشەگى شاكارىم، اقىت قاجى، قاپەزگە دەيىنگى عىلىم- ءبىلىم ىزدەۋ بايلانىسىمىز بولماسا، كەڭەس وداعى تۇسىندا 70 جىلداي قارىم- قاتىناسىمىز نەگىزىنەن ءۇزىلدى دەۋگە بولادى. اراب الەمى تۇرماق، ءبىز قۇراننان الىستاپ، يسلامدىق قۇندىلىقتارىمىزدان، اق دىنىمىزدەن اجىراپ قالدىق. ايتايىن دەگەنىم، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن سول ەلدەردىڭ ءبارىن تانۋ، زەرتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.

«ويباي، اناۋ ادام جەيدى، مىناۋ بالەن دەيدى» دەگەن ۋتوپيالىق كوزقاراس ەمەس، ناقتىلى عىلىمي تۇجىرىمدارعا يەك سۇيەۋ كەرەكتىگى ەكىباستان بەلگىلى عوي. ياعني، شىعىس ەلدەرىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، قازىرگى ەكونوميكالىق- الەۋمەتتىك جاعدايىن، مەنتاليتەتىن، ىشكى- سىرتقى ساياساتىن زەرتتەپ، زەردەلەپ، سوعان ساي ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس ورناتۋ ۋاقىت تالابى ەدى. سوندىقتان دا ارنايى ءبىر عىلىمي ورتالىق شىعىس ەلدەرىن زەرتتەۋمەن اينالىسۋى كەرەكتىگىن مەملەكەتتىڭ ءوزى ءتۇسىندى. ال اتالمىش عىلىمي ورتالىقتىڭ مىندەتى - بيلىككە، بيلىك بۇتاقتارىنا، جالپى ەل تۇرعىندارىنا شىعىس ەلدەرى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمداردى، عىلىمي- تانىمدىق اقپاراتتاردى بەرىپ وتىرۋ.

ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، قازاقستان بيلىگىنىڭ شىعىس ەلدەرىمەن بولاتىن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناسىنا عىلىمي نەگىز جاساپ بەرۋ - شىعىستانۋ عىلىمىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتى سانالادى. شىعىسىمىزداعى 1750 شاقىرىمدىق ورتاق شەكارامىز بار، جان سانى ەرنەۋىنەن اسىپ- توگىلىپ جاتقان دەموگرافيالىق الەۋەتى بار قىتايدىڭ قانداي جوبا- جوسپارى بارىن تالداپ، ساراپتاپ وتىرۋ اسا ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە قىتايدا ەكى ميلليونداي قانداستارىمىز ءومىر سۇرەدى. 15 ميلليونداي تىلدەس، دىندەس ۇيعىر اعايىنداردىڭ قازىرگى جاعدايى ەشكىمگە بەيمالىم ەمەس.

سول سەبەپتى دە، شىعىستانۋ عىلىمىن كۇن وتكەن سايىن جانداندىرا ءتۇسۋدىڭ ماڭىزدىلىعى وزدىگىنەن تۋىنداپ وتىر. دەمەك شىعىس تانۋ عىلىمى، بىرىنشىدەن، شىعىس ەلدەرىمەن دوستىق، تاتۋ كورشىلىك ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستى جولعا قويۋدان، ەكىنشىدەن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەن تۋىنداعان قاجەتتىلىك. اسىرەسە، شىعىستاعى الىپ كورشىنى زەرتتەپ، بىلمەسەك، وڭتۇستىك ازياداعى كۇن ساناپ قىتايلانىپ بارا جاتقان ەلدەردىڭ كەبىن كيىپ شىعا كەلۋىمىز عاجاپ ەمەس. ال ەندى يسلام الەمى دە قازىرگى كەزدە كۇيىپ تۇرعان تاقىرىپ، كۇيىپ تۇرعان ايماق.

مىسالى، ءدىني سەكتالاردىڭ قاپتاپ كەتۋى - اراب الەمىمەن بەيبەرەكەت قارىم- قاتىناستىڭ ناتيجەسى دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە، ءبىز شىعىس حالىقتارى رەتىندە ءبىر زامانداردا ارالاس- قۇرالاس بولدىق. ولاردىڭ مۇراعاتتارىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە، تاريحىمىزعا قاتىستى قۇندى دۇنيەلەر بار. ونىڭ ۇستىنە، اراب الەمىنىڭ دە وزىندىك قۇندىلىقتارى، مادەنيەتى جوق ەمەس. ودان ۇيرەنەتىن جەرلەرىمىز دە بارشىلىق.

ءبىز مۇسىلمان حالىق رەتىندە ءبىز ولاردى ءدىن قارىنداس دەپ ەسەپتەيمىز. سوندىقتاندا اراب الەمىمەن قارىم- قاتىناستا تاتۋلىقتى ساقتاي وتىرىپ، قاۋىپسىزدىككە سىزات كەلتىرەتىن شەتىن ماسەلەلەردە اسا ساق بولۋ جاعىن قاداعالاپ وتىرۋىمىز كەرەك. ورتالىق ازيا ەلدەرى، ياعني، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، ازەربايجان، تۇركيا سىندى ەلدەردى دە زەرتتەپ، ءبىلۋ - شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى. ءبىز ءتۇبىمىز تۇركى، عۇرپىمىز بەن ءتىلىمىز، ءدىنىمىز ءبىر باۋىرلاس حالىق بولا تۇرا، وزىندىك جەكە مەملەكەتتىك مۇددەلەرىمىزدىڭ دە بار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىن دە زەرتتەپ، زەردەلەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن مىنا ەكى ماسەلەگە ءبولىپ قاراستىرعىم كەلەدى. ءبىرى، وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى ەكونوميكالىق الەۋەتى جاعىنان دامۋدىڭ داڭعىل جولىن تاپتى. بۇل ءبىز ۇيرەنەتىن، تاجىريبە الاتىن تۇسى. ەكىنشى جاعىنان العاندا، ولاردىڭ قىتايلانۋ پروتسەسى كۇن ساناپ اۋىرلاپ بارادى. بۇل جاعى دا بىزگە كوبىرەك ساباق بولۋى ءتيىس.

- بۇعان دەيىن شىعىس تانۋ ينستيتۋتى شىعىس ەلدەرىن زەرتتەۋدەن گورى، شىعىس ەلدەرى مۇراعاتتارىنداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەرمەن كوبىرەك اينالىسىپ كەتكەن سياقتى...

- ءبىز ۇزىنا تاريح بويىنا كوز جازعانىمىز كوپ، اداسقانىمىز ءبىرسىپىرا ەلمىز. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا اتان كۇشىمىزدى اياماي-اق كىرىستىك. بۇل يگى باستامانىڭ باسىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۇرعانىن ايرىقشا ايتۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى وسى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى. «مادەني مۇرا» - بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتىڭ باعزى داۋىرلەردەن كۇنى كەشەگە دەيىنگى تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى جيناپ، شىعارۋ دەگەن ۇلكەن مىندەتتى ارقالادى.

اتالعان باعدارلامانىڭ اۋقىمىندا ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتى شىعىس ەلدەرىنىڭ مۇراعاتتارىنداعى قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى جيناپ، اۋدارىپ، باستىرىپ شىعارۋ جۇمىسىمەن تۇراقتى اينالىستى. ءبىز تەك شىعىستانۋمەن عانا اينالىسامىز دەپ قاراپ وتىرۋ قيسىنعا سيمايدى. ويتكەنى، بۇل مەملەكەتتىڭ قاجەتتىلىگى.

اسىرەسە، سول تۇستاعى ينستيتۋت ديرەكتورى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا حانىمنىڭ باسشىلىعىمەن اتقارىلعان كوپتەگەن يگى ىستەر بۇل قاجەتتىلىكتىڭ ۇدەسىنەن شىعا ءبىلدى دەپ ويلايمىن. قىتاي، اراب، موڭعول ەلدەرى مۇراعاتتارىنداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى جۇزدەگەن توم شاڭ باسقان ارحيۆ دەرەكتەرى جۇيەلەنىپ، اۋدارىلىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى. بۇل تۇسىنگەن ادامعا از شارۋا ەمەس. ودان كەيىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ارحيۆ - 2025» ستراتەگيالىق باعدارلامالاردىڭ اياسىندا دا قىرۋار جۇمىستار اتقارىلدى. بىلاي قاراعاندا، شىعىس تانۋ ينستيتۋتى، عالىمدارى شىعىس ەلدەرى مۇراعاتتارىنداعى قازاققا قاتىستى تاريحي دەرەكتەرمەن اينالىسىپ كەتكەندەي كورىنگەنىمەن، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ەل بولاشاعى جولىنداعى شىعىستانۋشىلار تاراپىنان جاسالعان جۇمىستاردىڭ ءبىر پاراسى سانالادى.

قازىرگى تاڭدا شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ موينىنا جۇكتەلىپ وتىرعان مىندەت - تازا شىعىس ەلدەرىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان.

- وتكەندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ «پرايمەريز» ناۋقانىنا قاتىستىڭىز. سول كەزدە سايلاۋالدى باعدارلاماڭىزدىڭ سالماقتى ءبىر پۋنكتى - ەلىمىزدىڭ عىلىم- ءبىلىم سالاسىن جاڭعىرتۋعا ارنالعانىن كوزىمىز شالىپ قالدى. ول ارينە، زاڭدى دا. سەبەبى ءسىز ۇزاق جىلدار ەلىمىزدىڭ جەتەكشى ج و و- دا ۇستازدىق ەتتىڭىز، كافەدرا باسقاردىڭىز. قازىر مىنە ىرگەلى عىلىمي ورتالىقتى باسقارىپ وتىرسىز. دەمەك، عىلىم- ءبىلىم سالاسى تۋرالى وي ايتۋعا تولىق حاقىڭىز بار دەپ بىلەمىز. ەندى وسى بارىستاعى وي- پىكىرلەرىڭىزدى، ۇسىنىس- تىلەكتەرىڭىزدى ءبىزدىڭ وقىرماندارمەن بولىسە وتىرساڭىز...

- كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ وركەندەۋى، دامۋى، ءتىپتى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن عىلىم- ءبىلىم اۋاداي قاجەت. عىلىم- ءبىلىمسىز جوعارىداعى ايتقانىمىزدىڭ بىرەۋى دە بولمايدى. قالا بەردى، قوعامداعى ورنىقتىلىقتىڭ ءوزى عىلىم- ءبىلىمسىز جۇزەگە اسادى دەۋدىڭ ءوزى بەكەرشىلىك. ويتكەنى، عىلىم- ءبىلىمى دامىماعان، قاراڭعى، ءدىني فاناتيزمگە بوي الدىرعان ەلدەردىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن كوز كورىپ وتىر. ماڭىگىلىك ەل بولامىز دەگەن ۇلى مۇراتقا تالپىنعان ەلدىڭ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە كوڭىل بولەتىن ءىسى - عىلىم- ءبىلىم بولۋى ءتيىس.

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تۇڭعىش پرەزيدەنت- ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ەكونوميكا، قوعامدىق وي- سانا، مادەنيەت، ونەر، عىلىم- ءبىلىم سالاسىندا ءتيىستى رەفورمالار ءجۇردى. ءبىراق، كەيبىر رەفورمالارىمىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ارناسىن تاپپاي، تايعاناقتاپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ارينە، جەتىلدىرسەك، جاڭعىرتساق دەگەن نيەت جاقسى-اق! ءبىراق، رەفورما دەگەن ەكى جىلدا ءبىر مينيستر اۋىستىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس قوي. مينيستر اۋىسا بەرسىن، ءبىراق، جۇيەلەنگەن، تەتىگى تابىلعان، ۇلتقا قىزمەت ەتەتىن رەفورما تاپپايىنشا، ۇنەمى اۋىساتىن مينيستردەن نە قايىر؟!

ءوز باسىم 30 جىل بويى عىلىم- ءبىلىم سالاسىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرگەن ۇستاز، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور، عىلىمي ورتالىقتىڭ باسشىسى رەتىندە، وسىعان دەيىنگى رەفورمالاردىڭ جۇيەسىزدىگىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىن.

عىلىم- ءبىلىم سالاسىنداعى باستى كەمشىلىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى - سىرتى بالوندىق، ءىشى سوۆەتتىك جۇيەمىزدە. سەبەبى، ءبىز كەڭەس وداعى كەزىندەگى وقۋ- ءبىلىم جۇيەسىن بىردەن لاقتىرىپ تاستادىق تا، بالوندىق جۇيەگە كوشتىك. ول - ەۋروپالىق وقۋ ۇلگىسى. ەلىمىزدىڭ عىلىم- بىلىمىنە جاۋاپتى لاۋازىمدى تۇلعالار بۇل وقۋ جۇيەسىن قانشالىقتى تەكسەرىپ، زەرتتەگەنىنە تاڭىم بار. بۇلاي دەۋىمە سەبەپ، ەۋروپا مەن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن سالىستىرۋعا بولمايتىندىعى. ەۋروپاداعى ەلدەردەگى ءاربىر پروفەسسوردىڭ جەكە كابينەتى مەن جەكە كومەكشىسى بولادى. ال، بىزدە سول باياعى «سوۆەتسكيي اۋديتوريادا» 30-40 ستۋدەنتكە ءبىر پروفەسسور پورتفەلىن كوتەرىپ كەلىپ، لەكتسياسىن وقيدى. وقۋ فورماسى، جالاقى، شارت- جاعداي ماسەلەلەرى «سوۆەتسكي» جۇيەدە قالدى دا، وقۋ جۇيەسىن بالونعا كوشىردىك.

پروفەسسورلارعا جەكە-جەكە كابينەت بەرۋدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، ستۋدەنتتەردىڭ وزىنە اۋديتوريا جەتپەيتىن جاعدايدامىز. بالوندىق جۇيەدە ستۋدەنت قاي پروفەسسوردان ءدارىس تىڭداعىسى كەلەدى، ءوز ەركىندە. مىسالى، ە ۇ ۋ ستۋدەنتى قاز ۇ ۋ- داعى پروفەسسوردان ءدارىس تىڭداعىسى كەلسە، تىڭداي الادى. بىزدە ونداي مۇمكىندىك بار ما؟ بالون جۇيەسى بويىنشا، ستۋدەنتتەردىڭ كوبى بىلىكتى مامان « پروفەسسور سارسەنبايدى» تاڭدايتىن بولسا، وندا ول كىسىگە ارتىق سالماق ءتۇسۋى مۇمكىن دە، كەرىسىنشە، ەشقانداي ستۋدەنت تاڭداماعان پروفەسسور ساعاتسىز قالادى.

ال باتىس ەلدەرىندە ستۋدەنت تاڭداماعان پروفەسسورعا جۇمىس جوق. ال ەۋروپا ەلدەرىندەگى پروفەسسور مەن ءبىزدىڭ ەلدەگى پروفەسسوردىڭ جالاقىسىن سالىستىرىپ كورىڭىزشى! ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەردە پروفەسسورلار مىقتاعاندا 500 دوللار شاماسىندا جالاقى الادى. ال ەۋروپادا بۇل كورسەتكىش بالەن ەسە جوعارى. مىنە، مۇنداي قايشىلىقتاردى سانامالاپ وتىرساڭىز، شاشىڭىز اعارادى. ودان كەيىن، بالاباقشادان جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىنگى ارالىقا، شاما- شارقىمىزعا قاراي ءبىلىم بەرىپ كەلەمىز. الايدا سونىڭ بارلىعىندا تەك ءبىلىم بەرۋگە باسىمدىق تانىتىپ، تاربيەنى تاسادا قالدىرىپ كەلە جاتقانىمىز جاسىرىن ەمەس. ءبىلىم مەن تاربيە - ادام ءۇشىن قۇستىڭ قوس قاناتى سەكىلدى.

ءال- فارابي بابامىز: «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن ءسوزدى تەكتەن- تەككە ايتپاسا كەرەك. وسىدان مىڭ جىل بۇرىنعى ءسوزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى بولىپ وتىرۋىنىڭ ءمانىن قايدان ىزدەسەك ەكەن؟! ۇلتتىق مەنتاليتەتتەن بە، الدە، ەنجار رەفورمالاردان با؟ تىم قۇرىسا، جاس ۇرپاققا تاربيەنى دۇرىس بەرسەك، ول ەرتەڭ ەلىنىڭ ادال پەرزەنتى، وتانشىل، پاتريوت ۇرپاعى بولىپ ەرجەتپەي مە؟

ەلىم دەيتىن ەر مىنەزى، ادال جۇرەگى بار ۇرپاق كەتپەن شاپسا دا، ۇلتىنا، ەلىنە، جەرىنە ادال قىزمەت ەتپەي قويمايدى. وسى ەلدە تۋىپ، ءوسىپ، ءبىلىم الىپ، ەندى وتانىنا، ۇلتىنا مۇرىن ءشۇيىرىپ، «ماعان ەۋروپاعا كەتۋ كەرەك، مىناداي مەملەكەتتىڭ نە قاجەتى بار» دەۋ، قاي قيسىنعا سيادى؟ مەن 30 جىلعا جۋىق ۇستازدىق قىزمەتىمدە، جاستارمەن قويان- قولتىق ارالاستىم. ولاردىڭ بولاشاق تۋرالى ارمان- تىلەكتەرىن ەستىگەندە، كوكىرەگىڭ قارس ايىرىلادى. بىزدەگى تالانتتى جاستاردىڭ كوبى شەتەلگە كەتۋ ويىن جاسىرمايدى. مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەبى جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، ءبىز ولارعا دۇرىس تاربيە بەرە المادىق. ەكىنشىدەن، سول تالاپشىل، تالانتتى جاستاردىڭ ارمان- مۇراتىن ءوز ەلىندە جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك جاساي المادىق. ادام بولعان سوڭ ارمان بولادى. مىسالى، «سارسەنباي» دەگەن مىقتى، تالانتتى ستۋدەنت نەمەسە ماگيسترانت بار دەلىك.

ول الەمدە جوق ءدارى تاپقىرلاپ، سونى جاساعىسى كەلەدى. وعان زەرتحانا اشۋعا كەمىندە 20 ميلليون دوللار كەرەك دەلىك. ەگەر وعان ءتيىستى شارت- جاعدايىن جاساپ بەرسەك، «سارسەنباي» الگى ءدارىنى جاساپ شىقسا، ول ءدارىنى قازاقستان ساۋدالايدى عوي. ال مەملەكەتتىڭ شىعىنى - 20 ميلليون دوللار دەسەك، ونى مەملەكەت ءبىر جىلدا-اق نەشە ەسەلەپ قايتارىپ الادى دەگەن ءسوز. ءبىر جاعى، ەلىمىزدە جاڭالىق اشىلدى، ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق تابىس اكەلەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىز جاستارىمىزدى كىنالاي المايمىز.

ويتكەنى، جاستارىمىز ءوزىنىڭ بويىندا بار ءبىلىمىن، تالانتىن كورسەتكىسى كەلەدى، كورسەتە قويايىن دەسە، بىزدە وعان مۇمكىندىك جوق. سونداي دارىندى ۇرپاقتارىمىزدىڭ ءبىرازى الدەقاشان شەتەل اسىپ كەتتى. ءتىپتى، ونداي ىرگەلى عىلىمدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ونەر سالاسىنداعى، ساۋلەتشى، سۋرەتشى، مۋزىكانتتار دا شەتەلگە كەتىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبارى تاربيەدەن كەلىپ شىققان اڭگىمە. تاربيەنى ءبىز و باستا بىلىممەن قاتار باستى پلانعا قويۋىمىز كەرەك ەدى.

ەندى عىلىم سالاسىنا كەلەيىك. سوڭعى جىلدارى عىلىمعا اۋقىمدى تۇردە قارجى بولىنۋدە. بۇل قارجىلار كوبىنە عىلىمي جوبالار ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتادى. مەنىڭ بىلۋىمشە، ناقتى ەمەس اقپاراتتارعا قاراعاندا عىلىمعا بولىنگەن قارجىنىڭ 70 پايىزدايى ىرگەلى عىلىمعا، 30 پايىزى گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا بولىنەدى. ىرگەلى عىلىمدارعا بولىنگەن 70 پايىز قارجى، ياعني، ميللياردتاعان تەڭگەنىڭ قانداي دا ءبىر قارىمجىسى، قايتارىمى بولىپ جاتىر ما؟

مىسالى، حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، ماتەماتيكا، IT ، عارىشتىق زەرتتەۋلەر سىندى جاراتىلىستىق عىلىمداردان پايدا ءتۇسۋى، قارجى قايتۋى كەرەك قوي. قالاي؟ ويتكەنى، بۇل سالالار بەلگىلى دارەجەدە جاڭالىقتار اشۋعا، ياعني، ماتەريالدىق مۇمكىندىكتەر تۋعىزۋعا باعىتتالعان. 30 جىلدا قانداي دا ءبىر جاڭالىق اشىلدى ما؟ قارجى قايدا كەتىپ جاتىر، ناتيجە قايدا دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ بولماي ما؟ بۇل ءبىر. ەكىنشى جاعىنان، ءبولىنىپ جاتقان 70 پايىز اقشانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن جاڭاعىداي تالانتتى جاستارعا بەرۋگە نەگە بولمايدى.

ال، گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا جالپى عىلىمعا بولىنەتىن قارجىنىڭ 30 پايىزىن ءبولىپ، وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشتىرۋ، دۇرىس ەمەس. وتپەلى كەزەڭدە گۋمانيتارلىق عىلىمعا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ - ەل بولۋدىڭ، ۇلت بوپ ۇيىسۋدىڭ جولى. سەبەبى، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ساناسى كەشەگى بوداندىقتىڭ زاردابىنان وڭباي زاقىمدانعان. سانانى وتارسىزداندىرۋ الدەقايدا كۇردەلى، نازىك ماسەلە.

وسى نازىك تە كۇردەلى ماسەلەمەن گۋمانيتارلىق عىلىمدار، سونىڭ ىشىندە، تاريح، ارحەولوگيا، ادەبيەت، فيلوسوفيا، شىعىستانۋ، ءدىنتانۋ سالاسى تىكەلەي اينالىسادى. اعا بۋىن وكىلدەرى سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىنداعى قارنىنىڭ تويعانىنا ماقتانعاندا، جەر- دۇنيە تەربەلەدى.

بۇل تاربيە ونىڭ ۇرپاعىنىڭ دا سۇيەگىنە سىڭبەي قويمايدى. ايتقىش بولسا، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جانىمىز بەن تانىمىزگە سالعان جاراسىن نەگە ايتپايدى؟ جازىقسىز اتىلعان، اشتىقتان قىرىلعان، قۋعىن- سۇرگىن كورگەن ميلليونداعان قانداستارىمىزدىڭ قاسىرەتىن نەگە ايتپايدى؟ تۇلدانعان تابيعاتىمىزدى، قۇلدانعان رۋحىمىزدى نەگە ايتپايدى؟ وسىنداي ۇلتتىڭ باسىنداعى قايعى- قاسىرەتتەردى جاس ۇرپاققا كىم تۇسىندىرمەك. سانا وتارسىزدانباسا، ازاتتىعىڭنىڭ قۇنى كوك تيىن. ال بۇل ماسەلەمەن گۋمانيتارلىق عىلىمدار اينالىسۋى ءتيىس. سودان كەيىنگى ماسەلە، ءحالى مۇشكىل مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايى.

«ايتا، ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەگەندەي، ءبىز بۇل ماسەلەنى وتىز جىل بويى ايتىپ كەلەمىز. قۇمعا سىڭگەن سۋداي، اۋاعا جازىلعان انتتاي، ناتيجە جوق. قۇمعا قۇيىلعان سۋدىڭ ورنىنا گۇل وسەتىن، اۋاعا جازىلعان انتتىڭ دا ورىندالاتىن شاعى بولدى عوي. ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدى عىلىم تىلىنە اينالدىرماي، كوسەگەمىز كوگەرمەيدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماڭايىندا دا قۇر «ۋرالاعان» ناۋقانشىلدىق قانا. مەن ج و و- دا جۇرگەندە ستۋدەنتتەرگە قىتاي ادەبيەتى پانىنەن رەفەرات جازىپ كەلۋگە تاپسىرما بەرەتىنمىن. سوندا ستۋدەنتتەر قينالاتىن. سەبەبى، مەملەكەتتىك تىلدە ادەبيەت جوق. بارادى دا ورىس تىلىنەن وقيدى. دەمەك، ورىس تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك ۇرىپ تۇر دەگەن ءسوز.

ال رەسەيىڭىز دە، قىتايىڭىز دا الەمدەگى جىلت ەتكەن جاڭالىق بۇگىن شىقسا، ەرتەڭ اۋدارىپ، توڭكەرىپ، كونتەنتتى تولتىرىپ تاستايدى. نوبەل سىيلىعىن بۇگىن الدى ما، ەرتەڭ اۋدارىپ، اۋديتوريانى قامتاماسىز ەتىپ قويادى. بۇل ءوز حالقىنىڭ رۋحاني الەۋەتىن كوتەرۋ دەگەن ءسوز. ول ءۇشىن گۋمانيتارلىق عىلىم الەۋەتتى بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ گراماتيكاسى سول باياعى ورىس ءتىلىنىڭ گراماتيكاسى نەگىزىندە جاسالعان.

مۇمكىن، الەمدەگى باسقا تىلدەردىڭ گراماتيكاسى نەگىزىندە جاساپ كورسە، ءتىل ۇيرەنۋگە ءتىپتى دە جەڭىل بولار ما ەدى؟ ادەبيەتىڭىز دە سولاي.

ءبىز سول 60-70 -جىلدارداعى «ادەبيەتتىڭ تاپتىق ەرەكشەلىگى، حالىقتىق ەرەكشەلىگى» دەگەن سياقتى تەوريالاردىڭ شىلاۋىنان ءالى شىقپادىق. مىسالى، ءبىز كومپيۋتەردى، قارۋ- جاراقتى شەت ەلدەن ساتىپ الا الامىز. ال، قازاق ءتىلىنىڭ جەتىستىگىن كىمنەن ساتىپ الامىز؟ قازاقتىڭ تاريحىن قايدان ساتىپ الامىز؟ ونىڭ ءبارى وسى جەردە، وسى ەلدە جاسالادى. عىلىمنىڭ ءبارى كەرەك، اسىرەسە، قازىرگىدەي مەملەكەت قۇرىپ جاتقان كەزەڭدە گۋمانيتارلىق عىلىم اۋاداي قاجەت. ودان كەيىنگى ماسەلە، گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا بولىنەتىن گرانتتار سانى.

مىسالى، قازىرگى جۇيە بويىنشا جالپى گۋمانيتارلىق عىلىمعا دەپ، ماسەلەنگە ايتايىق، 50 جوباعا لايىقتالعان قارجىنى «لاقتىرىپ» جىبەرەدى. ونى جولى بولعان 3-4 ينستيتۋت قاعىپ الادى دا، قالعان ينستيتۋتتار قاراپ وتىرادى. بۇل استە دۇرىس ءتاسىل ەمەس. مەنىڭشە، عىلىمي دامۋدىڭ بەلگىلى بالانىسىن ساقتاي وتىرىپ ءبولۋ كەرەك. ايتالىق، ماسەلەن، تاريحقا 10، ادەبيەتكە 10، ءتىل بىلىمىنە 10، فيلوسوفياعا 10، شىعىستانۋعا 10 گرانت دەگەن سياقتى.

ەندى كەلىپ، ءوز ىشىنەن بۇل گرانتتارعا كونكۋرس جاريالاۋعا بولادى. مىسالى، شىعىستانۋعا بولىنگەن 10 گرانتقا رەسپۋبليكاداعى شىعىستانۋمەن اينالىساتىن ينستيتۋتتار ءوزارا باسەكەلەسسىن. وسىلاي بولعاندا كىشكەنە ادىلەتتى بولار ەدى. سوندىقتان وسىنداي كۇردەلى، كۇرمەۋلى ماسەلەلەردىڭ ءتيىستى تەتىگىن تاپپاي، تاز كەپەشپەن جۇرگەنىمىز جۇرگەن. الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينسترلىگىنىڭ الدىنا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ الدىنا دا قويسام دەگەن جوسپارىم بار.

- ينستيتۋت باسشىسى بولىپ كەلگەلى بەرى قانداي جوبا- جوسپارلار جاسالىپ، نەندەي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟

- شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ 2020-2025 ج ج. ارنالعان دامۋ جوسپارى جاسالدى. وندا دا شىعىس ەلدەرىن كوبىرەك زەرتتەۋ ماسەلەسى جولعا قويىلدى. العا قويعان ماقساتتاردىڭ ءبارى عىلىمي جوبالار نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. ءبىزدىڭ ينستيتۋت جىل سايىن 20-30 عىلىمي جوبا ۇسىنۋدى جوسپارلاپ وتىر. وسى جىلدىڭ وزىندە ءبىز 22 جوبا جاساپ، دايىنداپ، الدىن ۇسىندىق، ارتىن ەندى كونكۋرس جاريالاسا ۇسىنامىز دەگەن ويدامىز. بۇل جوبالاردىڭ بارلىعىنىڭ تاقىرىپتارى وتە وزەكتى. عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ، ونىڭ بارلىعىن ساراپتاپ، سارالادىق. جوعارىدا ايتتىق، تاعى دا ايتامىز، الداعى جاسالاتىن جوبالاردىڭ دەنى شىعىس ەلدەرىن زەرتتەۋگە نەگىزدەلەدى.

ارا- اراسىندا مۇراعات قۇجاتتارىنداعى دەرەكتەردى زەرتتەۋدىڭ دە مۇمكىندىگى بار. ينستيتۋتقا باسشىلىق قىزمەتكە كەلگەلى بەرى 2 حالىقارالىق دەڭگەيدەگى عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىردىق. ونىڭ ءبىرى، ت. ع. د، پروفەسسور مەرۋەت قۋات قىزى جەتەكشىلىك ەتەتىن «ۇلى دالانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى» اتتى جوبا اۋقىمىندا حالىقارالىق عىلىمي- پراكتيكالىق ونلاين- كونفەرەنتسياسى، ەكىنشىسى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عالىمجان دۇيسەن جەتەكشىلىك ەتەتىن «ىشكى كوزقاراس تۇرعىسىنداعى ورتالىق ازيانىڭ كوپۆەكتورلىلىعى» اتتى جوبا بويىنشا حالىقارالىق عىلىمي- پراكتيكالىق ونلاين- كونفەرەنتسياسى. ودان كەيىن ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويى بايلانىسىمەن ينستيتۋتىمىز ءبىراز ءىس- شارالار ۇيىمداستىردى. سونىڭ ءبىرى، اكادەميك ءابساتتار دەربىسالى اعامىزدىڭ «ءال- فارابي - ۇلى دالانىڭ دانا پەرزەنتى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىق كوردى.

بۇل ەڭبەگىن زيالى قاۋىم، شىعىستانۋشى عالىمدار جاقسى باعالاپ جاتىر. مەرەكەگە وراي ءابساتتار قاجى دەربىسالى اعامىزبەن جالپى كوپشىلىك وقىرمان اراسىندا «ءابۋ ناسىر ءال- فارابي - ۇلى دالانىڭ دانا پەرزەنتى» اتتى ونلايىن- كەزدەسۋىن وتكىزدىك. بۇل دا ءوز دەڭگەيىندە حالىقتىڭ رۋحاني الەمىنە پايداسىن بەردى دەپ ويلايمىن. نەگىزى، ءوزىڭىز دە بىلەسىز، عىلىمي ورتالىق دەگەن ءوندىرىس ورنى ەمەس. ءبىر ايدا مۇنشا كىرپىش وندىرەمىز دەگەن سياقتى. بۇل عىلىمي ورتالىق، ونىڭ وزىندىك قالىپتاسقان جولى، ىرعاعى بار. سوندىقتان دا بۇدان كەيىنگى العا قويعان ماقساتتارىمىز، جوبا- جوسپارلارىمىز رەتىمەن جۇزەگە اسادى دەپ سەنەمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان: ماحات سادىق