ەرتە ءداۋىردىڭ ەرى تابىلدى
بۇل باسىلىم - عالام نازارىن اۋدارعان مادەني مۇرالار، ارحەولوگيالىق جاڭالىقتار، جان-جانۋارلار الەمى مەن مۇحيت تۇبىندەگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءومىرى سەكىلدى تاقىرىپتاردى قاۋزايدى.
سونىمەن قاتار ءتۇرلى-ءتۇستى فوتورەپورتاج جاريالايدى. جۋرنال الەم حالىقتارىنىڭ بىرنەشە تىلىندە جارىق كورەدى. قۇرىلتايشىسى – ا ق ش- تاعى ۇلتتىق گەوگرافيا قوعامى.
وتكەن جىلى اتالعان جۋرنالدىڭ امەريكالىق جانە رەسەيلىك نۇسقاسىندا بىرنەشە جىل بۇرىن موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعى مىڭعىت سۇمىن جەرىنە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق بارلاۋ كەزىندە قىزىل سيىر تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى جارتاس ۇڭگىرىنەن اسا قۇندى دۇنيەلەر تابىلعانى جايلى جاڭالىق جارىق كوردى.
اتاپ ايتساق، ۇڭگىردەن تابىلعان قۇندى ارتەفاكتىلەر قاتارىندا جىلقىنىڭ مۋميالانعان ءبۇتىن دەنەسى، كۇزەن تەرىسىنەن تىگىلگەن ىشىك، يلەنگەن تەرى، شاپان جانە شالبار، ەتىك، جەبە تولى قورامساق، ساداق، تۇتقالى اعاش ىدىس، ءمۇيىز ساپتى تەمىر پىشاق، ءمۇيىز وزەكتى تەمىر اۋىزدىق، ت. ب. وسىلاردىڭ ىشىندە الەم ارحەولوگتەرىنىڭ نازارىن ايرىقشا اۋدارىپ وتىرعان دۇنيە - اعاش ەر. تابىلعان جادىگەرلەر قازىر ۇلانباتىر قالاسىنداعى موڭعوليا ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ (National museum of Mongolia) «كونە جادىگەرلەر تانىمى» قورىنا ساقتاۋعا تابىستالعان كورىنەدى.
بۇل بۇيىمدار قاي كەزەڭگە ءتان جادىگەرلەر ەكەنىن جاپونيا ەلىنىڭ اكسەلەراتور ينستيتۋتى لابوراتورياسى راديوكاربوندىق (س14) ءتاسىل ارقىلى انىقتاپتى. جاپوندىق مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل بۇيىمدار ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ 243-357 -جىلدارىنا ءتان ەكەندىگى 91,1 پايىز ناقتىلىقپەن دالەلدەنىپتى. بۇل ۋاقىت - سيانبي ۇلىسىنىڭ (93-234 ج. ج) سوڭعى كەزەڭى مەن جۋجان (نيرۋن) مەملەكەتىنىڭ العاشقى ءداۋىرى. ودان كەيىن 550 -جىلدارى ءدال وسى ولكەدە جۋجان مەملەكەتىن قۇلاتىپ، كوك تۇركىلەر قاعاناتى ورناعانى بەلگىلى.
كاسىبي تاريحشىلار جاقسى بىلەدى، سيانبي- جۋجان- تۇركى ۇلىستارىنىڭ قاي- قايسىسى دا ب. ز. د 145-86 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن عۇن يمپەرياسىنىڭ قۇرساعىنان شىققان ۇلىستار. ال عۇندار ءتىلى - ەجەلگى تۇركى ءتىلى ەكەنى جانە ەل باسقارۋ مادەنيەتى مەن اسكەري- شارۋاشىلىعى ەشقانداي وزگەرىسسىز بىرىنەن بىرىنە كوشىپ وتىرعانى - كۇللى الەم وقىمىستىلارى مويىنداعان شىندىق. ونىڭ بەر جاعىندا قازبا تابىلعان ولكە - X - Ⅺ عاسىرلاردا تايان حان بيلەگەن نايمان ۇلىسىنىڭ ۇيىق مەكەنى بولعانى ايدان انىق.
ەندەشە، كۇللى الەم تاريحىندا ەڭ كونە مۇرا رەتىندە مويىندالىپ وتىرعان اعاش ەردى ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدان قالعان جادىگەر دەپ ايتۋعا تولىق حاقىمىز بار. ويتكەنى كونە بۇيىمنىڭ قۇرىلىمىنا قاراساڭىز، پوشىم- ءپىشىنى ءبىز بىلەتىن قازىرگى قازاق ەرىنەن اۋماي قالعان. الدىڭعى جانە ارتقى قاسى، قوس قاپتالى، بەلدىك اعاشى كادىمگى ءوزىمىزدىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن دۇنيە.
وسى ورايدا، قازبا جۇمىسىنا قاتىسقان توپتىڭ جەتەكشىسى، ارحەولوگ جامسرانى بايارسايحان مىرزاعا ونلاين تىلدەسىپ، ەجەلگى ءداۋىر جادىگەرلەرى قالاي، قايدان تابىلعانى جايلى پىكىر الماستىق.
- ءسىز باسقارعان ارحەولوگتەر تاپقان جادىگەرلەر حالىقارالىق باسپا سوزدە تىڭ جاڭالىق رەتىندە باعالانىپ جاتىر. اسىرەسە مۋميالانعان جىلقى دەنەسى اتالعان ولكەدەن العاش رەت تابىلىپ وتىر دەلىنۋدە. ارتەفاكتىلەر ساقتالعان نىسان بۇعان دەيىن بەلگىسىز بە ەدى؟
- ۇلتتىق مۋزەيگە قوبدا ايماقتىق پوليتسيا باسقارماسىنىڭ ادامدارى حابارلاستى. ءبىر توپ تۇرعىن ءوز بەتتەرىمەن تاۋ ۇڭگىرىندەگى ەسكى قورىمدى قازىپ جاتقاندا قولعا ءتۇسىپتى. ولار تاۋىپ العان دۇنيەلەر پوليتسيا تاراپىنان تاركىلەنىپتى. ءسويتىپ، مامان ارحەولوگتەر اشىلعان قورىممەن تانىسىپ، ارتەفاكتىلەرگە عىلىمي تۇرعىدان باعا بەرۋگە اتتاندىق. اۋەلى پوليتسيا قولىنداعى زاتتارمەن تانىستىق. بۇل جادىگەرلەردىڭ بۇلىنبەي جاقسى ساقتالعانى بايقالدى. ورگانيكالىق زاتتاردىڭ بۇلاي بۇلىنبەي ساقتالۋى قازىلعان قورىم اشىق دالادا ەمەس، كۇن ساۋلەسى تۇسپەيتىن سۋىق رايلى ورىندا ەكەنى انىق بولدى. راسىندا، سولاي بولىپ شىقتى. جادىگەرلەر تەرەڭ ۇڭگىر ىشىنە جەرلەنگەن قورىمدا ساقتالعان ەكەن.
- ۇڭگىرگە باردىڭىزدار...
- باردىق. جابايى توناۋشى توپ ۇڭگىردىڭ اۋزىنا جىلقىنىڭ ءبۇتىن مۋميالانعان دەنەسىن شىعارىپ تاستاپتى. جانۋاردىڭ باسى، مويىنى، ءتورت اياعى، قۇيرىق-جالى سول قالپىندا ەكەن. جادىگەرلەر وتە كونە زامان مۇرالارى ەكەنى بىردەن اڭعارىلدى. توناۋشىلار كوپ دۇنيەنى رەتسىز شاشىپ تاستاپتى. اسىرەسە تەرى شاپان- توننىڭ قيقىمى اياق استىندا جاتىر. ۇڭگىرگە باس سۇققانىمىزدا، ادامنىڭ كەۋىپ قالعان مۇردەسى، اعاش تابىت، ەكى بىلعارى دورباعا سالىنعان تاعى بىردەڭەلەر كوزگە شالىندى. اشىپ كورسەك، ءبىر بىلعارى دورباعا اعاش ويىنشىقتار سالىنىپتى. ەكىنشىسىندە، سۇيىق زات ساقتالعان سياقتى، قاتىپ-سەمىپ قالىپتى. بۇل نە زات ەكەنى ءالى انىقتالعان جوق. لابوراتوريالىق ساراپتاۋدا جاتىر. ءسويتىپ، پوليتسيا قولىنداعى جادىگەرلەرمەن قوسا، ۇڭگىرگە جەرلەنگەن دۇنيەلەردى ورتالىققا الىپ كەلدىك.
* * *
مامان وسىلاي دەدى. ال جوعارىداعى جۋرنالدىڭ جازۋىنا قاراعاندا، بۇگىنگىدەن 1700 جىل بۇرىن ادامدار پايدالانعان زاتتاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى - جاقسى ساقتالعاندىعى جانە رەستاۆراتسيالاۋعا بولادى. شاپان، تون، تابىت، ت. ب. زاتتارعا جاڭعىرتىپ، جاڭالاۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقان كورىنەدى. بۇلاردىڭ قانداي فورما، قانداي ۇلگىدەگى زات ەكەنى كەشىكپەي انىقتالادى. ال جىلقى دەنەسى ۆاكۋۋمدالعان تۇردە مۋزەي قورىنا بەرىلىپتى.
بۇل ارادا ايتا كەتەرلىك جاڭالىق - تابىلعان دۇنيەلەردى ستيلدىك جانە جاسالۋ مازمۇنىنا بايلانىستى ءبىراز زەرتتەۋشى بۇتىندەي «تۇركىلەر مۇراسى» دەگەندى ايتا باستاپتى.
جالپى، ادامزاتتىڭ وتكەن ءومىر تاريحىنا قاتىستى جادىگەرلەر ماڭگى مۇزداقتا نەمەسە سۋىق رايلى ۇڭگىردە جەرلەنگەن جاعدايدا جاقسى ساقتالارى انىق. مىسالى، تاۋلى التاي جەرىندەگى «پازىرىق قورعاندارى» مەن ۇكوك دالاسىنان تابىلعان «التاي حانشايىمى».
وسى جادىگەرلەردىڭ ارقاسىندا الەم رۋحانياتىنا «پازىرىق مادەنيەتى» دەگەن تىركەس قوسىلىپ، جيناقتالعان دەرەكتەر ەۋرازيا اۋماعىندا ءىرى قۇبىلىسقا بالانسا، مىنا «قىزىل سيىر» تاۋىنىڭ تەرىسكەي ۇڭگىرىنەن تابىلعان جىلقىعا گەنەتيكالىق ساراپتاما جاساۋ ارقىلى ونىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، جاسىن، سول داۋىردەگى اتقا ءمىنۋ مادەنيەتىن بىلۋگە تولىق نەگىز بار دەيدى ماماندار.
www.egemen.kz