قازاقتىڭ امانداسۋ سالتى
قازاق حالقىندا، ادەتتە، سالەمدەسۋ جورالعىسى - كىشىدەن ۇلكەنگە قاراي، ال جاۋاپ سالەم ۇلكەننەن كىشىگە قاراي جۇرەدى. بەتپە-بەت كەلىپ قالعاندا ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇلكەن كىشىلىگىن اجىراتا الماعان كەزدە جولى كىشىسى جولى ۇلكەنگە الدىمەن سالەم بەرەدى. ۇلكەنگە كىشى، ايەلگە ەر ادام، اتتىعا جاياۋى، وتىرعانعا تۇرعانى، الىستان كەلگەنگە اۋىل ادامى، جاتقان ادامعا تۇرعان ادام، اۋرۋ ادامعا ساۋ ادام، كوپ ادامعا از ادام بۇرىن اماندىق بىلدىرەدى. ەگەر سالەم بەرمەي وتسە، «كورگەنسىز»، «سالەم بەرۋگە جاراماعان» دەپ سوگەتىن بولعان.
سالەم بەرگەندە سوزبەن بىرگە قيمىل قاتار جۇرەدى. ماسەلەن، قازاق داستۇرىندە قولمەن امانداسۋ، قوس قولداپ امانداسۋ، توسىنە قولىن قويىپ امانداسۋ، تىزەسىن بۇگىپ امانداسۋ، يەك قاعىپ (كوتەرىپ) امانداسۋ، ءتوس قاعىستىرىپ امانداسۋ، باس يزەپ امانداسۋ، ماڭدايدان، قولدان، بەتتەن ءسۇيىپ امانداسۋ، قول كوتەرىپ امانداسۋ ءتارىزدى امالدارى بار.
ديالوگ بارىسىندا اتالمىش تىلدىك ەمەس امالداردىڭ بارلىعى جۇزەگە اسادى ءارى تىلدىك بىرلىكتەرمەن قاتار قولدانىلادى. ماسەلەن:
- يگىلىك!.. سالەم!.. - دەپ قالىپ ەدى، ەندى شانادان ايۋداي بۇلقىنا ءتۇسىپ كەلىپ، قولداسىپ امانداستى.
- اماندىق پا؟ بايبىشە دەنى ساۋ ما؟ (ع. مۇسىرەپوۆ. «ويانعان ولكە»).
اتالمىش ديالوگتا سويلەسۋ ارەكەتىن باستاۋشى كوممۋنيكانتتىڭ تىلدىك بىرلىكتى جۇمساي وتىرىپ، بەيۆەربالدى امالدى دا قاتار قولدانعانىن بايقايمىز. سونىمەن قاتار كەلەسى مىسالدا پارالينگۆيستيكالىق امالدىڭ كوممۋنيكانتتىڭ سويلەسىم ارەكەتىنە ەرەكشە ىقىلاس تانىتۋىنا دا بايلانىستى ەكەنىن اڭعارامىز:
سول ۋاقىتتا اباي ۇلكەن ىقىلاس ءبىلدىرىپ، ايرىقشا ءبىر تاعزىممەن ءتوسىن باسىپ، قاتتى داۋىستاپ:
- اسسالامالەيكۇم!.. - دەپ سالەم بەردى.
...وزگە قازاقتان بولەك، مىنا سياقتى، ءبىر الۋان سىپايىلىققا بوجەي وڭ نازارىن سالدى بىلەم... اتىنىڭ باسىن تەجەي بەرىپ:
- ۋاعايكۇمماسسالام، بالام!.. - دەپ توقىراي قالدى. (م. اۋەزوۆ. «اباي جولى»)
مىسالى:
داۋسى ءۇندى كەلگەن ۇلكەن كوز، كەڭ ماڭدايلى جىگىت اۋەلى ويازعا:
- زدراستي، ۆاشە بلاگوروديە! - دەپ ورىسشا ءۇن قاتتى. سول ساتتە كوزىن جالت ەتكىزىپ
ابايعا بۇرىلىپ:
- اسسالاۋمۇعالەيكۋم، اباي اعا! - دەپ وڭ قولىن توسىنە قويىپ، مۇسىلمانشا تاعزىم ءبىلدىردى (م. اۋەزوۆ. «اباي جولى»).
بۇل جەردە جازۋشى العاشقى كوممۋنيكانتتىڭ سويلەسۋگە اسا ىقىلاس تانىتقانىن، سونىڭ اسەرىنەن ىقىلاستى سالەم بەرۋ امالىن جۇزەگە اسىرعانىن ءارى قارسىلاس كوممۋنيكانتتىڭ بۇل ىقىلاستى سالەمگە ەرەكشە نازارىن سالعانىن سۋرەتتەيدى. بۇدان ءبىز سويلەسىم ارەكەتىنىڭ ءساتتى شىعۋى ءۇشىن سالەمدەسۋ امالىنىڭ ماقساتتى شىعۋىنا قامتاماسىز ەتۋ كەرەكتىگىن تۇجىرىمدايمىز.
ادەتتە، قازاق امانداسۋ ديالوگى ءبىر-ەكى اۋىزدىق سالەم سالۋمەن اياقتالماي، ءبىرشاما كولەمدى ءارى ءبىرتۇتاس ديالوگتىق قۇرىلىمعا يە بولىپ كەلەدى. ياعني، قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ باستاپقى تىلدىك ارەكەتى ديالوگتىق تۇتاستىق كۇيىندە بەرىلەدى.
ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «ويانعان ولكە» رومانىندا قازاق سالتىنا ءتان ۇزىن-سونار اماندىق-ساۋلىق سۇراۋدىڭ ءجون-جورالعىسىن كەڭ سۋرەتتەپ جازعان. ەتنوگرافيالىق جازۋشى 1,5 بەت بويى قازاقتىڭ امانداسۋ جورالعىسىن سيپاتتاپ بەرگەن. جازۋشى حالقىمىزدىڭ امانداسۋ بارىسىندا ساۋلىق (دەنساۋلىق)، ەسەندىك سۇراۋ بارىسىندا اۋىل- ايماقتىڭ، تۋىس- تۋعانداردىڭ، رۋ- ەلدىڭ اماندىعىن سۇراي وتىرىپ، ەل- مەكەننىڭ تابيعاتى مەن مال- جانىنىڭ ءال- اۋقاتىن، ءجون- جاعدايىن، قالىڭ ەلدىڭ قال- تۇرمىسىن سۇرايتىندىعىن ايتادى. جازۋشى مۇنى بىلاي جەتكىزەدى: «دۇنيە جۇزىندە قازاقتان ۇزاق امانداساتىن ەل كەمدە- كەم بولار... مال- جان، اۋرۋ- سىرقاۋ، ءيت- قۇسقا دەيىن قالدىرماي سۇراسادى. كەلگەن جەرىنىڭ قانداي قاباقپەن وتىرعانىن دا وسى امانداسۋ ۇستىندە بولجاسىپ الادى. كەلگەن جۇمىسىنىڭ جايىن اڭعارتۋ ءۇشىن دە جاپسارلاس ءبىر اماندىق سۇراۋ كەرەك... قوجەكەڭ وسىنى ەسكەرىپ: تىنىشتىق پا، ايتەۋىر؟ ... - دەدى...»
مۇنداي ۇزىن-سونار ءجون سۇراسۋدىڭ رەتىن كەلەسىدەي مىسالمەن كورسەتۋگە بولادى:
- اسسالاۋماعالەيكۇم!
- ۋاعالەيكۇماسسالام!
- سالاۋمالايكۇم... سالاۋمالايكۇم!
- الىك سالام... سالاۋمالايكۇم، الىك سالام...
- ە، جۇمەكە، مال-جان، بالا-شاعاڭىز تۇگەل امان با؟
- شۇكىر اللاعا، امان... ءوز ءۇي-ءىشىڭىز دە ەسەن بە تۇگەل؟
- اۋىل-ايماق، ەل جۇرت تەگىس ەسەندىكتە مە؟
- تەگىس ەسەن، قوجەكە... ءوزىڭىزدىڭ جۇرگەن جەرلەرىڭىز دە امانشىلىقتا ما ەكەن؟...
- شۇكىر، جۇمەكە، شۇكىر... كولەي بايبىشەنىڭ دەنى-قارنى ساۋ ما؟
- ساۋ... ءوزىڭىزدىڭ دە بايبىشەڭىز كۇيلى مە؟...
- كۇيلى-كۇيلى، جۇمەكە... كەلىن- كەپشىك، بالا-شاعالار ەسەن عوي؟
- ەسەن، قوجەكە...
- اۋرۋ-سىرقاۋ، ءولىم-جىتىمنەن تۇگەل ەسەنسىزدەر مە؟...
قوجانىڭ كوڭىلى ءۇشىن اللالاپ وتىرعان جۇمەكەڭ بۇل جولى:
- قۇداي دەپ وتىرمىز، - دەي سالدى.
- شىققان شىعىن جوق پا؟
- جوق... ەندى «قوجەكەنى» دە قوسپاي كەتتى... (ع. مۇسىرەپوۆ. «ويانعان ولكە»)
قازاقتىڭ سالەمدەسۋ سويلەسىمىندە اماندىق-ەسەندىك بىلۋمەن قاتار، اڭگىمە باستاۋدىڭ جاي-جاپسارىن دا ءبىلىپ الۋ نيەتىنىڭ ورىن الاتىندىعىن بايقاۋعا بولادى. سالەمدەسۋ مەن ءجون سۇراۋ، اڭگىمە باستاۋدىڭ رەتى - بارلىعى دا سيتۋاتسيادا ورىن الىپ وتىرعان ديالوگتىق تۇتاستىقتىڭ قۇرامىنا ەنەدى. كەلەسى مىسالدا دا قازاقتىڭ سالەمدەسۋ ءۇردىسىنىڭ ەرەكشە ءتۇرى بەرىلگەن.
تومەندەگى ديالوگقا قاتىسۋشىلار اماندىق سۇراۋدىڭ العىشارتى رەتىندە ەل-اۋىلدى سۇراپ الۋ رەتى ۇيىمداستىرىلادى:
- شىراعىم، جول بولسىن، - دەدى، ورتادا وتىرعان شال.
- الەي بولسىن... ءسىزدىڭ اۋىلدا جۇمىسىمىز بولىپ كەلىپ ەدىك، - دەدىم مەن.
- الەي بولسىن دەدىڭ، بولدى سول. ار جاعىن كەزەگى كەلگەندە ايتار بولار، - دەپ، شال مەنى اۋىزدىقتاپ قالدى.
تۇسىندە كورگەندەي كارى تاعىلىقتىڭ ءمان- جايىنا مەن ەندى تۇسىنە باستادىم دا قاتەمدى تەز تۇزەپ:
- ءيا... الەي بولسىن... - دەدىم.
- قاي ەلدىڭ بالاسى بولاسىڭ؟
- كەرەي بولامىن.
- قاي كەرەي؟
- قىزىلجارعا قارايتىن كەرەي.
- ەلدەرىڭ امان با؟
- ءبىز اتتانعاندا امان ەدى.
- بۇگىن قاي جەردەن شىقتىڭ؟
- بۋرابايدان شىقتىم.
- جول شەتىڭ قاي جەر؟
- وسى ءسىزدىڭ اۋىل...
- ەندەشە، ەسەنگەلدى، بۇل بالالاردى ۇلكەن ۇيگە اپارىپ ءتۇسىر... - دەپ، شال ماقۇلداۋ كۇتكەندەي، ەكى جاعىنا كەزەك قارادى. (ع. مۇسىرەپوۆ. «ەتنوگرافيالىق اڭگىمە»)
مۇندا ديالوگقا قاتىسۋشىلاردىڭ (جاس پەن كارى) اراسىنداعى ازداعان تارتىس تا ورىن العان. الايدا قازاقتىڭ داستۇرىنە ءتان امانداسۋدىڭ رەتى ورىندالماي ديالوگقا قاتىسۋشىنىڭ ماقساتى جۇزەگە اسپايتىندىعى بايقالادى. مۇنىڭ رەتسىز ەكەندىگىن تۇسىنگەن كوممۋنيكانت سويلەسۋ جاعدايىن لەزدە وزگەرتىپ ۇلگەرەدى دە، قايتا اڭگىمە باستايدى.
ادەتتە، قازاق حالقى ادامنىڭ جاعدايىن عانا بۇكىل اۋىل- ايماقتىڭ حالىن بىلە وتىرىپ، سويلەسۋشى كوممۋنيكانتتىڭ جەكە باسىنا ءتان بەلگىلەرىن دە (رۋعا تيەسىلى، اتاسىنىڭ كىم ەكەندىگى، ت. ب.) تانۋعا تىرىسادى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق داستۇرىنە ءتان سالەمدەسۋ ءتارتىبى بولىپ سانالادى. مۇنى جوعارىداعى ءۇزىندىنىڭ جالعاسى سانالاتىن كەلەسى ۇزىندىدە انىق بايقالادى:
- ول كىسىگە ءسىز ايتساڭىز قايتەر، تەزىرەك سەيلەسسەك دەپ ەدىك...
- شىراعىم، بۇل اۋىلعا كەلگەن ادامنىڭ نە جۇمىسى بارىن اتەكەم ءوزى سۇرايدى. ءوزى سۇراعاندا، ايتاسىڭ، - دەدى ەسەنگەلدى، جاڭاعى ايتقانىن اينىتپاي قايتالاپ. بۇل جولى كۇلمەي قالۋعا شىن- اق ۇستامدىلىق كەرەك ەدى.. .
مۇنداي ءجون سۇراسۋدىڭ رەتى ءوز كەزەگىندە، ديالوگتىڭ ۇزىن كۇيدە قۇرالۋىنا اسەر ەتەدى. ادەتتە، سالەمدەسۋ ديالوگى سۇراق- جاۋاپ كۇيىندە قۇرالادى. «اسسالاۋماعالەيكۇم» جانە «ۋاعالەيكۇماسسالام» بىرلىكتەرى عانا ءوزارا تەڭ تۇرىندە قۇرىلادى.
ءارى اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋ كەزىندەگى سۇراپ- جاۋاپ ديالوگىندى ەكى ادام دا سۇراق قويا وتىرىپ، ءبىر-ءبىرى جاۋاپ بەرەتىن بولسا، كەيبىر ديالوگتاردا تەك ءبىر ادامعا سۇراق قويادى دا، ەكىنشى كوممۋنيكانت تەك جاۋاپ بەرۋمەن شەكتەلەدى.
كەيدە ديالوگتىڭ قىسقا بولۋى دا قازاقى مىنەزگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن كەلەسى مىسالدان بايقاۋعا بولادى:
ءبىزدىڭ «ەسەنسىز بە؟» دەگەن اماندىعىمىزعا ايەل قالىپتى قازاق ايەلىندەي جاۋاپ قايىردى:
- شۇكىر، شىراقتارىم.. . (ع. مۇسىرەپوۆ. «ەتنوگرافيالىق اڭگىمە»)
قازاق ايەلى مەن ەركەگى اراسىندا سالەمدەسۋ ديالوگى قىسقا دا نۇسقا بولادى ءارى ايەلدىڭ جاۋابى الدەقايدا ەكىۇشتى ءارى جاناما جاۋاپ بولادى.
massaget.kz