وتباسىنداعى قاتىگەزدىكتى قالاي ازايتۋعا بولادى؟

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات - ونەگەلى ۇرپاق - بەرەكەلى وتباسىندا تاربيەلەنەدى. وكىنىشكە قاراي، جىلدار جىلجىعان سايىن ەلىمىزدە شىرقى بۇزىلماعان وتباسىلاردىڭ سانى ازايىپ بارادى.

ارينە، ۇرىسپاي، كەرىسپەي كەرەگە كەر دەپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءارى-بەرىدەن سوڭ، وتباسىندا ىدىس-اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى. جەر بەتىندە قانشا ادام بولسا، سونشاما مىنەز- قۇلىق بار. الايدا اشۋدىڭ سوڭى الىمجەتتىككە ۇلاسسا قايتپەك كەرەك؟

جىل باسىنان بەرى تۇرمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساعانى ءۇشىن 19 مىڭنان استام ادام اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپتى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالار دامىعان سايىن ونداي ۇرىس- كەرىستى، جاعا جىرتىسقان جانجالدى، ەڭ سوراقىسى - ۇرىپ- سوعۋدى ينتەرنەت جەلىسىنەن كۇندە كورەتىن بولدىق.

«بىلەتىنىم - ءبىر توعىز، بىلمەيتىنىم - توقسان توعىز» دەمەكشى، جەلىگە جەتپەي قالعان الىمجەتتىكتىڭ سانى قانشاما دەسەڭىزشى. بۇل سوراقىلىق قاشانعا دەيىن جالعاسا بەرمەك؟ ونىڭ الدىن الۋدىڭ جولدارى قانداي؟

وسى ماسەلەنى «Egemen Qazaqstan» گازەتى ساراپشىلاردىڭ تالقىسىنا سالىپ، كاسىبي مامانداردىڭ پىكىرىن تىڭداپ كوردى. ونلاين رەجىمدە ۇيىمداستىرىلعان ساۋالنامامىزعا ءماجىلىس دەپۋتاتى ايگۇل نۇركينا، اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، پوليتسيا پولكوۆنيگى مۇرات بايمۇقاشەۆ، قازاقستانداعى «ب ۇ ۇ - ايەلدەر» قۇرىلىمىنىڭ باعدارلامالار مەنەدجەرى، ۇيلەستىرۋشىسى دينا امرەشەۆا، «#نەمولچيkz»، «#نەمولچيدەتيkz» قوعامدىق قورلارىنىڭ جەتەكشىسى دينا سمايلوۆا، «قورعاۋ استانا» جەكە قورىنىڭ جەتەكشىسى اننا رىل قاتىسىپ، ويلارىن ورتاعا سالدى.

كۇرمەۋى شەشىلمەگەن كۇردەلى ماسەلە

- ماجىلىستە «وتباسىلىق- تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىل تۋرالى» زاڭ جوباسى تالقىلانىپ جاتقانى بەلگىلى. بۇل زاڭ جوباسىنا دەپۋتاتتار باستاماشى بولدى. ءسىز جۇمىس توبىنا جەتەكشىلىك ەتەسىز. وسى زاڭ جوباسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى. قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟ قانداي ماسەلەلەر ەسكەرىلدى؟

ايگۇل نۇركينا:

- تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق پروبلەمالارى قوعام ءۇشىن وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى بىلتىرعى جولداۋىندا ايەلدەرگە قارسى تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋدى مىندەتتەدى. وسى ورايدا بالالار قۇقىعىن قورعاۋ جانە تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىل - باسىمدىعىمىز بولۋعا ءتيىس. بيىلعى جىلى دا بالالار قۇقىعىن قورعاۋعا باستى نازار اۋدارىلدى.

قازىرگى كەزدە ماجىلىستە «وتباسىلىق- تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىل تۋرالى» جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وتباسىلىق- تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىل ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋ ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوبالارى قارالىپ جاتىر.

قولدانىستاعى زاڭعا سايكەس، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا جول بەرمەۋگە جاۋاپتى ۋاكىلەتتى ورگان جوق. سول سەبەپتى بۇل باعىتتاعى جۇمىس شاشىراڭقى ءجۇرىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ جانە وتباسىلىق- تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىلدىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرىن ازىرلەۋ ماقساتىندا جوعارىدا ايتىپ وتكەن زاڭ جوبالارى ازىرلەندى.

جالپى، وسى قادام ارقىلى وتباسىلىق- تۇرمىستىق قاتىناستارداعى زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىلدىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن قامتۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ونى انىقتاۋعا، پروفيلاكتيكا جۇرگىزۋگە، جولىن كەسۋگە، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جانە وڭالتۋعا جاعداي جاسايدى.

بۇدان باسقا، زاڭ جوبالارىندا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىل سۋبەكتىلەرىنىڭ اياسى كەڭەيتىلدى. ونىڭ ءاربىر كەزەڭىندە ۆەدومستۆوارالىق ۇيلەستىرۋ ماسەلەسى شەشىلدى. ءوتىنىش بەرۋ قاعيداتىنان انىقتاۋ قاعيداتىنا كوشۋ ءۇشىن زاڭنامالىق جاعدايلار جاسالدى.

زاڭ جوباسىندا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق فاكتىلەرىن انىقتاۋ مەن جولىن كەسۋگە، كەشەندى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋگە قوعام وكىلدەرىن تارتۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ وسى سالاداعى قۇزىرەتىنە قاتىستى نورمالار جەتىلدىرىلىپ، زورلىق- زومبىلىق جاساعانداردى ەسەپكە الۋ مەن باقىلاۋ ءتارتىبى ناقتىلاندى.

- قۇجاتتى ازىرلەۋ بارىسىندا ءارتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن شىعار. ءبىزدىڭ قازىرگى قوعامدا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ وسۋىنە نە سەبەپ بولىپ وتىر؟

ايگۇل نۇركينا:

- مەنىڭ ويىمشا، بۇل سۇراققا ەشبىر ساراپشى ناقتى جاۋاپ بەرە المايدى. ويتكەنى ۇيدەگى زورلىق- زومبىلىق پروبلەمالارى بارلىق ەلگە - دامۋشى نەمەسە دامىعان مەملەكەتتەرگە دە ءتان.

ارينە، زاڭ جوباسىن دايىنداۋ كەزىندە زەرتتەۋلەر، قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىنا تالداۋ جۇرگىزىلدى. ستاتيستيكا، قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك ىستەردىڭ ماتەريالدارى زەردەلەندى. پروگرەسسيۆتى حالىقارالىق تاجىريبە ەسكەرىلدى.

وتباسىنداعى زورلىق- زومبىلىقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى كوپ. ماسەلەن، «اگرەسسوردىڭ» ، «ابيۋزەردىڭ» وتباسى مۇشەلەرىنە جۇمسايتىن ءوزىنىڭ ەموتسياسى مەن اگرەسسياسىن باسقارۋعا قۇلىقسىزدىعى نەمەسە قابىلەتسىزدىگى. سونداي- اق وتباسىنداعى قاقتىعىستاردى بەيبىت شەشە الماۋى نەمەسە شەشكىسى كەلمەۋى. كەيىنگى 5 جىلدا وتباسىلىق- تۇرمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىق تۇراقتى تۇردە ءوسىپ كەلەدى.

كريمينولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، زورلىق- زومبىلىق جاساعاننان ءلاززات الاتىن اگرەسسورلار بار. مۇندايدا وتباسى مۇشەلەرى «وڭاي ولجا». ويتكەنى اگرەسسور ولاردىڭ ەشقايدا كەتپەيتىنىن جانە وعان توزەتىنىن بىلەدى. مىسالى، كىشكەنتاي بالالار قايدا كەتە الادى؟ ! مۇنداي اگرەسسورلار وتباسى مۇشەلەرىنە قول كوتەرۋ ءۇشىن كەز كەلگەن سىلتاۋ ىزدەيدى. دۇرىس جاۋاپ بەرمەدى، ۇيگە كەش ورالدى، كەشكى استى دۇرىس دايىنداعان جوق...

جۇمىس توبىمىزدا قازاقستاندىق جانە حالىقارالىق قۇقىق جونىندەگى تاجىريبەلى كريمينولوگ عالىمدار بار. ولاردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى دە زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ كەزىندە ەسكەرىلدى. اتاپ ايتقاندا، زورلىق- زومبىلىقتى مىنانداي ادىستەرمەن شەشۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، ۇيدەگى جانجالداردى بەيبىت جولمەن شەشۋ، سانالى اتا- انا بولۋ، اشۋلانشاقتىق پەن ەموتسيانى باسقارۋعا پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتۋ ارقىلى حالىقتى قۇقىقتىق تاربيەلەۋ ارقىلى. ەكىنشى ءادىس - جازانىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى شارالارىن ەنگىزىپ، اگرەسسورعا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق جاساعاندا جاۋاپقا تارتىلاتىنىن ءتۇسىردىرۋ.

دينا سمايلوۆا:

- زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ كەزىندە جۇمىس توبىنا پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتۋ تۋرالى ۇسىنىسىمدى ايتتىم. ۇسىنىس قابىلداندى. ەندىگى كەزەكتە بۇل زاڭ اياسىندا مىندەتتى بولىپ، ءزابىر كورسەتۋشى پسيحولوگ، پسيحياترلاردان ەم الادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. نەگىزىنەن اگرەسسورلار كوبىنە بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە اشۋشاڭ بولادى. كوكتەم، كۇز مەزگىلدەرىندە اگرەسسيا كۇشەيە تۇسەدى. بۇل تۇرعىدا ارنايى زەرتتەۋ كەرەك، ويتكەنى بۇل - پسيحولوگيالىق اۋىتقۋ. نەگىزى اگرەسسيانىڭ ءتۇپ تامىرىن زەرتتەگەن ابزال. جوعارىدا ايتقان پسيحولوگيالىق اۋىتقۋ بولسا، ارنايى ماماندارعا جۇگىنىپ، ەمدەۋگە بولادى. ال ەسىرتكى، الكوگول سالدارىنان تۋىنداعان اگرەسسيامەن كۇرەس تاۋەلدىلىكتەن ايىقتىرۋدان باستالۋى كەرەك. ءبارىن بىردەي الگوريتممەن ەمدەۋگە بولمايدى. اگرەسسيانىڭ دا سەبەبى بولادى عوي. اگرەسسيا تانىتاتىن ادام - پسيحولوگتىڭ كومەگىنە ءزارۋ ادام. بىزگە ەر ادامدار دا حابارلاسادى. ولار بالا- شاعاعا شەكتەن تىس ۇرىسىپ، ءار ارەكەتىنە اشۋمەن قارايتىنىن ايتادى. ال مۇنداي جاعدايدا ولاردى قۇتقارۋعا بولادى. ويتكەنى ولاردىڭ ساناسى ءوز ارەكەتىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ءتۇسىنىپ تۇر. ءبىزدىڭ قوعامدا الگىندەي كومەك سۇراۋشىلارمەن جۇمىس ىستەۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعان. ولاردى ەمدەيتىن ارنايى ورتالىقتار دا جوق. سوندىقتان اگرەسسيا سالدارى ۇلكەن قىلمىسقا الىپ كەلىپ جاتادى.

ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن بەلسەندىلەر ماسەلەنى اشىق ايتىپ، قوعامدا جان- جاقتى تالقىلانعانىمەن، قىلمىس سانى ازايماي تۇر. شىنى كەرەك، ەلىمىزدە قىلمىسكەرلەر ءتيىستى جازاسىن المايدى. ستاتيستيكادا سوڭعى 5 جىلدا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ، دەنساۋلىققا قاساقانا اۋىر زاقىم كەلتىرۋ 2 ەسە ءوستى. ال ورتاشا زاقىم كەلتىرۋ 6 ەسە ارتقان. ياعني، بىزدە ايەلىنىڭ قولىن، اياعىن سىندىرۋ قالىپتى دەگەن ءسوز. ال پاندەميا كەزەڭى جاعدايدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. قازىر بالالارعا قىسىم كورسەتۋ شارىقتاپ تۇر. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، كارانتين كەزىندە الكوگولدى ىشىمدىك ساۋداسى 43 پايىزعا وسكەن. توتەنشە جاعدايلار كەزىندە قوعامدىق ورىنداردىڭ جۇمىس ىستەمەگەنىن ەسكەرسەك، ىشىمدىك ۇيدە ءىشىلدى. ودان كەيىن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ مازاسىن الۋ، ءتيىسۋ، ۇرىپ- سوعۋدىڭ بولعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

الىمجەتتىكتى الەۋمەتتىك جەلى اشكەرەلەي باستادى

- ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قازاقستاندا قانشا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق وقيعاسى تىركەلدى؟ وسى ماسەلەگە قاتىستى قانداي ستاتيستيكالىق مالىمەت بار؟ اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، پوليتسيا پولكوۆنيگى مۇرات بايمۇقاشەۆقا ءسوز بەرسەك.

مۇرات بايمۇقاشەۆ:

- قازاقستان پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ىشكى ىستەر ورگاندارى جۇيەسىندە وسى سالاداعى قىزمەتتەردىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرەتىن، ايەلدەردى زورلىق- زومبىلىقتان قورعاۋ جونىندەگى بولىنىستەردى (1999 -جىلى 120 شتاتتىق بىرلىك) اشقان جالعىز ەل سانالادى. بۇگىندە اتالعان بولىنىستەر جابىرلەنۋشىلەردى قورعاۋ بويىنشا ناقتى شارالار قابىلداپ كەلەدى. سوندىقتان وتباسىلىق، تۇرمىستىق قارىم- قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىقبۇزۋشىلىقتار ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ مۇقيات نازارىندا.

بۇرىن مۇنداي قۇقىقبۇزۋشىلىقتار كوبىنە جاسىرىن سيپاتقا يە ەدى. ولاي دەيتىنىمىز، جابىرلەنۋشىلەر ءوزىنىڭ ۇيىندەگى ۇرىس- كەرىستى سىرتقا شىعارۋدان ۇيالىپ، وتباسىلىق تيراننىڭ الىمجەتتىگىنەن قورعانۋ ءۇشىن پوليتسيادان كومەك سۇراۋعا تارتىناتىن. ەندى اقپاراتتىق كوممۋنيكاتسيالاردىڭ كۇرت دامۋىنا بايلانىستى قازىر مۇنداي قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردىڭ قۇرباندارىنا وتباسىلىق تيراننىڭ ءىس- ارەكەتىن اشكەرە قىلۋ بۇرىنعىعا قاراعاندا قول جەتىمدى.

ستاتيستيكاعا سايكەس، كەيىنگى ءۇش جىلدا ەلىمىزدە تۇرمىستىق قىلمىستىڭ 136 پايىزعا وسكەنى بايقالادى (2017 -جىلى - 445، 2018 -جىلى - 919، 2019 -جىلى - 1052 قىلمىس). 2017 -جىلدىڭ سوڭىندا ينتەرنەتتە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق تۋرالى اقپاراتتىڭ ارتۋىن كورىپ، ستاتيستيكاعا ونىڭ قانشالىقتى وبەكتيۆتى ەكەنىنە ءمان بەرە باستادىق. وسىلايشا، وتباسى، تۇرمىستىق قارىم- قاتىناستار سالاسىنداعى قىلمىستاردى جەكە تىركەۋ قاجەت دەگەن شەشىمگە كەلدىك. بۇرىن «تۇرمىستا جاسالدى» دەگەن رەكۆيزيت دۇرىس بەلگىلەنبەي كەلدى. 2018 -جىلى باس پروكۋراتۋرامەن بىرلەسىپ، تىركەۋ تاسىلدەرى وزگەرتىلىپ، ۆەدومستۆولىق باقىلاۋ كۇشەيتىلدى.

ماسەلەن، 2018 -جىلدىڭ قورىتىندىسىندا ەسكى ءتارتىپ بويىنشا 739 تۇرمىستىق قىلمىس تىركەلسە، تۇزەتىلگەن ەسەپ بويىنشا ولار 180 فاكتىگە ارتىپ، 919 جاعدايدى قۇرادى. وتكەن جىلى ەلىمىزدە مۇنداي 1052 قۇقىق تىركەلدى. ال وسى جىلعى 9 ايدا انىقتالعان قۇقىق بۇزۋشىلىقتار نەبارى %0,4 عا وسكەنى بايقالادى. تىركەلگەن بارلىق قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردىڭ جالپى سانىنان ۇلەس سالماعى نەبارى %1 دى قۇرادى.

مۇنداي قۇقىقبۇزۋشىلىقتىڭ جارتىسىنان كوبى الكوگولدى ىشىمدىككە ماس كۇيدە جاسالعان. سونىمەن قاتار %82 قىلمىستى جۇمىس ىستەمەيتىندەر جاساعانى بەلگىلى بولىپ وتىر.

ماس كۇيدەگى تۇرمىستىق قىلمىستاردىڭ جولىن كەسۋ ماقساتىندا ماسكۇنەمدىككە ءۇيىر ادامدار دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندەگى ۋاقىتشا بەيىمدەۋ جانە دەتوكسيكاتسيالاۋ ورتالىقتارىنا ورنالاستىرىلدى. بيىل اتالعان ورتالىقتارعا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى 139 مىڭنان استام ادامدى جەتكىزدى.

- پاندەميا كەزىندە تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق وقيعالارىنىڭ كورسەتكىشى وزگەردى مە؟ ونداي وقيعالار ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرلەرىندە ءجيى كەزدەستى؟ وڭىرلەر بويىنشا ستاتيستيكا قانداي؟ پاندەميا كەزىندە ونداي اگرەسسورلاردى قاشىقتان باقىلاۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى مە؟

مۇرات بايمۇقاشەۆ:

- پاندەميا جاعدايىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ەسەپتە تۇرعان ادامداردى قاشىقتان باقىلاۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن - الەۋمەتتىك مەسسەندجەرلەردى پايدالانا وتىرىپ بەينەقوڭىراۋ شالۋ ارقىلى باقىلاۋدى ەنگىزدى. سونىمەن قاتار كارانتين كەزەڭىندە بارلىق وڭىرلەردەگى اكىمدىكتەر زورلىق- زومبىلىق قۇرباندارىن ۋاقىتشا بەيىمدەۋ ءۇشىن قوناق- جاي قورىنان رەزەرۆ قۇرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىردى (200 دەن استام ورىن). بۇدان بولەك، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى زارداپ شەگۋشىلەر تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق فاكتىسى تۋرالى بەلگى بەرە الاتىن جاسىرىن ءسوزدى (سونىڭ ىشىندە تەلەفون بويىنشا) قولدانا وتىرىپ، پوليتسياعا دەر كەزىندە جۇگىنۋگە مۇمكىندىگى جوق زورلىق- زومبىلىق قۇرباندارىن انىقتاۋ بويىنشا ارنايى الگوريتم ازىرلەدى.

دينا سمايلوۆا:

- قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن قاتار ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا، داعدارىس ورتالىقتارىنا جۇگىنەتىن ازاماتتار دا بار. مىسالى، كارانتين كەزىندە 40 مىڭعا جۋىق ارىز ءتۇستى. ونىڭ 8 مىڭى سوتقا دەيىن جەتىپ، 4 مىڭى سوتتا تاتۋلاستى. بۇل جەردە جاپا شەككەندەردى قورعاۋ جۇيەسىن ويلاستىرۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە جازانى قاتاڭداتۋ قاجەت. ال جاپا شەككەن تاراپتى الەۋمەتتىك قولداۋ اۋاداي قاجەت. ويتكەنى ول ازامات جۇمىستان قالۋعا، ۇيىنەن كەتىپ، باسقا جەرلەردە تاسالانۋعا ءماجبۇر بولادى.

- زاڭ جوباسىندا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق دەڭگەيى قاراستىرىلعان با؟ مىسالى، وتباسىنداعى بارلىق جانجالدار وسى ساناتقا جاتا ما نەمەسە ولاردى قانداي دا ءبىر دارەجەگە ءبولۋ كەرەك پە؟

ايگۇل نۇركينا:

- تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق ءۇشىن جاۋاپتىلىق قولدانىستاعى زاڭنامامەن رەتتەلگەن. اتاپ ايتقاندا، اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 73-بابىندا وتباسىندا كۇش قولدانباي، بىلاپىت سويلەۋ مەن پسيحولوگيالىق زورلىق- زومبىلىق جاساعانعا، 73-1-باپ - دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرگەنگە، 73-2-باپ ۇرىپ- سوققانعا ارنالعان. سونداي- اق قىلمىستىق كودەكستىڭ 110-بابىندا قيناۋ، ياعني وتباسىندا ۇدايى ۇرىپ- سوعۋ ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلادى.

وسى سالادا تەر توگىپ جۇرگەن قوعامدىق ۇيىمدار ۇرىپ- سوعۋ جانە دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرۋ ءۇشىن ەسكەرتۋ جانە قاماۋعا الۋ تۇرىندە قولدانىلاتىن جازا ءتيىمدى ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان جۇمىس توبىندا قۇقىقبۇزۋشىلاردى قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ تۇرىندەگى جازانىڭ جاڭا ءتۇرىن ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستى قاراستىرىپ جاتىرمىز. وسى ۇسىنىستار بويىنشا تالقىلاۋ ءالى ءجۇرىپ جاتىر. تۇپكىلىكتى شەشىم ازىرلەنگەن جوق.

- وتباسىنداعى تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قانداي جۇمىستار اتقارىپ جاتىر؟

مۇرات بايمۇقاشەۆ:

- قازىرگى ۋاقىتتا پوليتسيانىڭ قۇزىرىندا جەكە- پروفيلاكتيكالىق جۇمىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن «وتباسىلىق جانجالقويلارعا» ناقتى اسەر ەتۋ تەتىكتەرى بار. وتباسى، تۇرمىستىق قارىم- قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردىڭ پروفيلاكتيكاسى ماقساتىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن جانە جۇرتشىلىقپەن بىرلەسە وتىرىپ بەلگىلى ءبىر شارالار قابىلدايدى.

جىل باسىنان بەرى تۇرمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساعانى ءۇشىن 19 مىڭنان استام قۇقىق بۇزۋشى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. بىلتىر بۇل كورسەتكىش 19680 دى قۇراعان بولاتىن. سونىمەن قاتار 61,7 مىڭنان استام قورعاۋ نۇسقاماسى شىعارىلدى. بۇدان بولەك، 7,8 مىڭنان استام قۇقىق بۇزۋشىنىڭ مىنەز- قۇلقىنا ەرەكشە تالاپتار، سونىڭ ىشىندە الكوگولدىك ىشىمدىكتەر مەن ەسىرتكى زاتتارىن تۇتىنۋعا 5,4 مىڭنان استام تىيىم سالۋ بەلگىلەندى.

تۇرمىستىق سالاداعى قىلمىستارعا قارسى ءىس- قيمىل ماسەلەسى بالالاردى تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتان قورعاۋ، قولايسىز وتباسىلارعا پروفيلاكتيكالىق باقىلاۋدى بەلگىلەۋ، جاسوسپىرىمدەر قىلمىسىنىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇگىندە پوليتسيانىڭ پروفيلاكتيكالىق ەسەبىندە 8 مىڭعا جۋىق قولايسىز وتباسى تۇر. وندا 13 مىڭنان استام بالا بار. جىل باسىنان بەرى بالالاردى تاربيەلەۋ بويىنشا مىندەتتەرىن ورىنداماعانى ءۇشىن 3 مىڭنان استام اتا- انا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. سونىمەن قاتار 700 گە جۋىق اكە- شەشە اتا- انالىق قۇقىعىنان ايىرىلدى.

بالالارعا قاتىستى زورلىق- زومبىلىق جاساۋدىڭ سەبەپتەرى كوبىنەسە الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق جانە مەديتسينالىق سيپاتتاعى وتباسىلىق ماسەلەلەردىڭ سالدارى سانالادى. وسىعان بايلانىستى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن قۇقىقبۇزۋشىلىقتىڭ جەكە پروفيلاكتيكاسىنىڭ جاڭا شاراسى - «مەديتسينالىق- الەۋمەتتىك ەسەپ» ەنگىزىلدى. بۇل قادام وتباسىنىڭ تۇرمىستىق ماسەلەلەرىن شەشۋدە ۋاقتىلى كەشەندى كومەك كورسەتۋگە، سونداي- اق مەديتسينالىق- پسيحولوگيالىق قىزمەتتەر الۋعا، وتباسىنىڭ قولايسىزدىعى تاۋەكەلى فاكتورىن تومەندەتۋگە، ولاردى وڭالتۋعا باعىتتالعان.

وكىنىشكە قاراي، وتباسى، تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىندا قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساۋعا ىقپال ەتەتىن نەگىزگى فاكتور - قولايسىز الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ اسەرى. اتاپ ايتقاندا، مۇنداي ماسەلە الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق تۇراقسىزدىق، جۇمىسسىزدىق، جالپى پسيحولوگيالىق تۇراقسىزدىق، وتباسىنىڭ ماتەريالدىق دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، ماسكۇنەمدىك، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى جانە وتباسى ينستيتۋتىنىڭ جوعالۋى سالدارىنان ورىن الادى. بۇدان بولەك، ينتەرنەت پەن بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيالارداعى الكوگولدىك ىشىمدىكتىڭ، قاتىگەزدىكتىڭ، زورلىق- زومبىلىقتىڭ، پورنوگرافيانىڭ ناسيحاتتالۋى اسەر ەتەدى. ايەلدىڭ قادىر- قاسيەتىن، ونىڭ قوعامداعى ءرولىن تومەندەتەتىن رەسۋرستاردىڭ قولجەتىمدىلىگىمەن دە جاعداي كۇردەلەنە تۇسەدى. سونىمەن قاتار ادامنىڭ مىنەز- قۇلقىن پسيحولوگيالىق تۇزەتۋ بويىنشا زارداپ شەگۋشىلەرمەن دە، جانجالقويلارمەن دە جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلمەيدى.

مۇنداي ازاماتتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، تۇرمىستىق جانە مەديتسينالىق ماسەلەلەردى شەشۋ - ولار ءتيىستى ۇيىمدارعا ءوز بەتىنشە جۇگىنگەن جاعدايدا عانا جۇرگىزىلەدى. بۇل رەتتە پوليتسەيلەردىڭ زارداپ شەگۋشىلەرمەن قارىم- قاتىناس جاساۋعا تىيىم سالۋ شارالارىن قولدانۋى، اسىرەسە قاماققا الۋ - ەرلى- زايىپتىلار اراسىنداعى شيەلەنىستى ودان ءارى ۋشىقتىرادى. ادەتتە، باسقا دا الەۋمەتتىك ماسەلەلەر كەشەنىنىڭ (اجىراسۋلار، اليمەنتتەر، جالعىز باستى انالار، الەۋمەتتىك جەتىم بالالار) جاسالۋى دا وتباسىلاردىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلىپ سوعادى. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستاندا ءاربىر ءۇشىنشى وتباسى اجىراسادى. ەڭ دۇرىسى، مۇنداي ماسەلەلەر پوليتسيانىڭ عانا ەمەس، الەۋمەتتىك ورگاندار مەن جۇرتشىلىقتىڭ دا نازارىندا بولۋى ءتيىس. وسىلايشا، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ الدىن الۋدىڭ ودان ارعى ناقتى قادامدارى - وتباسىلىق زورلىق- زومبىلىققا الىپ كەلەتىن فاكتورلار رەتىندە الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق، تاربيەلىك جانە مەديتسينالىق سيپاتتاعى ماسەلەلەردى شەشكەن ۋاقىتتا عانا بايقالاتىن بولادى.

وتباسى قۇندىلىعىن قورعاۋ قاجەت

- ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ ءزابىر كورگەن وتباسى مۇشەلەرىن وڭالتۋ ماقساتىندا قانداي جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر؟

مۇرات بايمۇقاشەۆ:

- ىشكى ىستەر مينيسترلىگى بۇل سالادا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، اۋقىمدى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. زورلىق- زومبىلىقتىڭ قۇرباندارىنا كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى 39 ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىممەن ءوزارا ءىس- قيمىل جاساسادى.

جىل باسىنان بەرى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى داعدارىس ورتالىقتارىنا 8,6 مىڭعا جۋىق ادامدى جولدادى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ، جىل سايىن «وتباسىنداعى زورلىق- زومبىلىققا جول جوق!» جانە «زورلىق- زومبىلىقسىز 16 كۇن» رەسپۋبليكالىق اكسيالارىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى.

داعدارىس ورتالىقتارىندا زورلىق- زومبىلىقتان زارداپ شەككەن ايەلدەرگە باسپانا بەرۋدەن باسقا، ازاماتتارعا زاڭدىق، مەديتسينالىق، الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتىلەدى. ترەنينگ پەن كەڭەستەر وتكىزىلەدى. وسى جىلدىڭ باسىنان بەرى ايەلدەردى زورلىق- زومبىلىقتان قورعاۋ جونىندەگى ينسپەكتورلار سەنىم تەلەفوندارى بويىنشا 6,2 مىڭنان استام ايەلگە كەڭەس بەردى. سونىمەن قاتار 8,6 مىڭنان استام زارداپ شەككەن ايەل داعدارىس ورتالىقتارىنا جىبەرىلدى. وتكەن 9 ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ ماماندارى زارداپ شەككەن 12,6 مىڭنان استام ادامعا كەڭەس بەردى. سونىڭ ىشىندە، 1,6 مىڭنان استامى پانا ۇيلەرىنە ورنالاستىرىلدى. داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ سەنىم تەلەفوندارىنا 13,7 مىڭنان استام قوڭىراۋ شالىندى.

دينا سمايلوۆا:

- شەتەلدە وتباسىندا ءزابىر كورگەن ايەلدەرگە كەشەندى كومەك كورسەتىلەدى. مىسالى، جاقىندا 8 جىلدان بەرى ا ق ش- تا تۇرىپ جاتقان وتانداسىمىز ءوز جاعدايىن ايتىپ بەردى. وتباسىندا جانجال بولىپ، پوليتسياعا حابارلاسقانىندا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرى دەرەۋ ۇيىنە كەلىپ، تەرگەۋدى ۇيىندە جۇرگىزگەن. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وقيعا ورنىندا تەرگەۋ جۇرگىزىلمەيدى، مىندەتتى تۇردە بولىمشەگە بارۋىڭ كەرەك. اۋىل تۇرعىندارى دا ورتالىققا بارۋعا ءماجبۇر. پوليتسيا بىرگە جۇمىس ىستەيتىن بىرنەشە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم مەن قوعامدىق قورعا حابار بەرەدى. بۇل جەردە ءبىر ەسكەرەتىن جايت، پوليتسيا ءجابىر كورۋشىدەن اقپاراتتى تاراتۋعا الدىن الا رۇقسات سۇرايدى. ۇ ە ۇ ءوز كومەكتەرىن ۇسىنىپ، حات جازعان. ءبىرى ءۇيىن جيناپ بەرۋدى ۇسىنسا، ويتكەنى ۇرىس كەزىندە ءۇيىنىڭ استان- كەستەڭى شىققان. ەكىنشى ۇيىم پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتەتىنىن جازعان. قورعاۋشى ۇسىنىپ، زاڭ تۇرعىسىنان دا كەڭەس بەرەتىن ماماندار تابىلعان.

ءبىزدىڭ ەلدە بولىنەتىن قاراجات ا ق ش- تاعىدان كەم ەمەس. حالىقارالىق ۇيىمدار دا بۇل سالادا دونور قىزمەتىن اتقارادى، ياعني ولار دا ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قارجى بولەدى. جىل سايىن كۇرمەۋى شەشىلمەي تۇرعان بۇل پروبلەمانى رەتتەۋگە باعىتتالعان 13 جول كارتاسى دايىندالادى. ءارتۇرلى مينيسترلىكتەر جاۋاپتى بولعان سوڭ، ءبىر جۇيە جاسالماعان. سوندىقتان بولىنگەن قاراجات ءتۇرلى شەبەرلىك سىنىپتارى مەن فلەشموبتارعا جۇمسالىپ كەتەدى. ال كومەككە ءزارۋ ازاماتتارعا جەتپەيدى. جاپا شەگۋشى ساقتاندىرۋ جۇيەسىنە تىركەلگەن بولسا، تەگىن مەديتسينالىق كومەك الادى، سىنامالاردى تەگىن تاپسىرادى. الايدا ۇكىمەت بولگەن قاراجات مەجەلەنگەن توپقا جەتپەيدى.

شەتەلدە ءار ايماقتا بىرنەشە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمنان تىركەلگەن. مەملەكەتتىك ورگاندارمەن قاتار جۇمىس ىستەيدى. ۇكىمەت بولىنگەن قاراجاتقا ولاردىڭ دا تالاسى بار. سونىمەن بىرگە الەۋمەتتىك ماسەلەگە اتسالىسقانى ءۇشىن سالىق تولەۋدە جەڭىلدىك الادى. سول سەبەپتى ولار وزدەرى تىركەلگەن ايماقتاعى الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق ماسەلەلەردى باقىلاۋىندا ۇستاپ، جاپا شەككەندەرگە قول ۇشىن سوزىپ، قولداۋ كورسەتەدى.

بىزدە ءتۇرلى داعدارىس ورتالىقتارى اشىلعانىمەن، ماسەلەنىڭ ءتۇپ تامىرىنا ءمان بەرىلمەيدى. ياعني ءزابىر كورسەتۋشىمەن جۇمىس جۇرگىزىلمەيدى. ۇرىپ- سوققان، پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتكەندەرمەن جۇمىس ىستەپ جاتقان ورتالىقتار جوق. بالالاردان شەكتەن تىس اگرەسسيا كورسەك، ولاردى الىپ باراتىن ورتالىقتار جوق. مەكتەپتە جولداستارىنا دورەكى سويلەپ، اگرەسسيا تانىتاتىن وقۋشىلار بار. سوندىقتان سالدارىمەن كۇرەسىپ قانا قويماي، سەبەبىمەن دە جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

اننا رىل:

- راسىمەن، بىزدە مەملەكەتتىڭ قارجىسى بوسقا كەتەدى. كەزىندە ارنايى الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا ستاندارت جاسالدى. ونىڭ اياسىندا ساناق جۇرگىزىلىپ، سوعان ساي قارجىلاندىرۋ جوسپارى بەكىتىلدى. داعدارىس ورتالىقتارىنا ادام سانىنا بايلانىستى كۇنىنە 5000 تەڭگەدەن تولەنىپ وتىرادى. بىلاي قاراساڭىز، جەتكىلىكتى سوما. ورتالىقتا 10 ادام بولسا، ايىنا شامامەن 1,5 ميلليون تەڭگە بولىنەدى. ال شىن مانىندە، بۇل ورتالىق جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن از. بۇل ورتالىقتاعى ادامنىڭ سانى 10 عا جەتكەن جاعداي. ال وعان جەتپەسە، وندا ورتالىق جۇمىسىن جۇرگىزۋ قيىن ءارى ءتيىمسىز بولادى.

ورتالىقتاردىڭ عيماراتى جالعا الىناتىنىن ەسەپتەمەگەندە، كەم دەگەندە 6-7 قىزمەتكەردى جۇمىسقا الاتىنىن ەسكەرۋ قاجەت. ودان بولەك پسيحولوگيالىق، زاڭ بويىنشا كەڭەس الۋعا كەلەتىندەر بار. ماماندار ولارعا دا ۋاقىت بولەدى. قۇجات رەسىمدەۋ مەن مەديتسينالىق ورتالىقتارعا ەرىپ باراتىن جاعدايلار بولادى. كوممۋنالدىق قىزمەت، ازىق- تۇلىك، كيىم- كەشەك، العاشقى مەديتسينالىق كومەك سياقتى نەگىزگى قاجەتتىلىكتى ايتپاعاننىڭ وزىندە شىعىن كوپ. جوعارىدا ايتىلعان سوما 4 جىل بۇرىن جەتكىلىكتى بولسا، قازىر جەتكىزۋ قيىن. سول سەبەپتى جارتى جولدان جابىلىپ قالاتىن ءبىردى بىرگە جالعاپ جۇرگەن ورتالىقتار كوپ.

بىزگە كەلەتىن ادامدار اۋىر جاعدايدا بولادى، سوندىقتان ولاردى قايتارىپ جىبەرە المايمىز. ۇكىمەت 4 جىل بۇرىن داعدارىس ورتالىقتارىنا قاتىستى ارنايى نورما ەنگىزدى. مەملەكەت تاراپىنان كومەك بار، تەك ول جۇيەلى ەمەس. كارانتين كەزىندە داعدارىس ورتالىقتارى جابىلدى. ءبىز ءساۋىر ايىندا 60 قا جۋىق ادامدى ءوز قاراجاتىمىزعا قابىلدادىق. توتەنشە جاعداي كەزىندە ارنايى ورتالىقتاردىڭ جۇمىسىنا قاتىستى جوسپاردىڭ بولعانى ابزال. كارانتين كەزىندە دەسترۋكتيۆتى وتباسىلارداعى جاعداي تىپتەن ۋشىعىپ كەتتى. تۇراقتى تابىسى جوقتار قينالدى، جانجالعا سەبەپ پايدا بولدى. ءبىزدىڭ جەكە عيماراتىمىز بولعاننان كەيىن، مەملەكەتتەن قاراجات بولىنبەسە دە، ادام قابىلداۋعا مۇمكىندىگىمىز بولدى. كونسۋلتاتسيا تۇراقتى ءجۇردى. وتباسىن ساقتاپ قالۋدان باستاپ، اجىراسۋعا دەيىنگى ماسەلەلەردە زاڭگەرلەر، پسيحولوگتەر كومەك بەردى.

جاپا شەككەندەرگە كومەكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن داعدارىس ورتالىقتارىمەن قاتار الەۋمەتتىك قىزمەت ورتالىقتارى دا قاجەت. بىزدە ءبىر داعدارىس ورتالىعىنا 10 ميلليون اقشا بولىنسە، دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرۋعا دا سونداي قاراجات جۇمسايدى. ال ونىڭ ورنىنا قانشا ادامعا كومەك كورسەتىلەر ەدى. ءتۇرلى اكسيالار مەن فلەشموبتار دا ۇيىمداستىرىلادى.

جازا قاتاڭداسا جاعداي تۇزەلە مە؟

- قازىر قوعامدا تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى زاڭ جوباسى جان- جاقتى تالقىلانىپ جاتىر. كەيبىر ساراپشىلار زاڭ جوباسىن سىنعا الدى. سىزدەر نە دەيسىزدەر؟

ايگۇل نۇركينا:

- ءيا، قازىر قوعامدا زاڭ جوبالارى بەلسەندى تالقىلانۋدا. ءبىزدىڭ كوپتەگەن ازاماتىمىزدىڭ «ۇيدەگى زورلىق- زومبىلىققا» توزبەيتىنى جانە زاڭ جوبالارىنا قولداۋ بىلدىرەتىنى قۋانتادى.

وكىنىشكە قاراي، تالقىلانىپ جاتقان زاڭ جوبالارىنىڭ جەكەلەگەن نورمالارىن قاتە تۇسىندىرەتىندەر دە بار. مىسالى، «جىنىستىق ەركىندىك»، «ەكونوميكالىق زورلىق- زومبىلىق»، «پسيحولوگيالىق زورلىق- زومبىلىق» ۇعىمدارىنا قاتىستى تەرىس پىكىرلەر قالىپتاسقان.

بۇل ۇعىمدار زاڭناما ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. قولدانىستاعى «تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق پروفيلاكتيكاسى تۋرالى» 2009 -جىلعى قابىلدانعان زاڭداعى 4-باپتا «جىنىستىق ەركىندىك» دەگەن سوزبەن بىرگە، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ بارلىق ءتۇرى كورسەتىلگەن.

ەندى، وسى ۇعىمداردىڭ بولۋى «ولاردىڭ جىنىستىق ەركىندىگىنە قىسىم جاساۋ» سەبەبىنەن قانشا قازاقستاندىق وتباسىنان بالالاردى تارتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەردى؟ سونداي-اق «جىنىستىق ەركىندىك» - وتاندىق زاڭ ادەبيەتىندە جانە قىلمىستىق قۇقىق تەورياسىندا قولدانىلاتىن قالىپتاسقان زاڭدى تەرمين. تيىسىنشە، جىنىستىق ەركىندىكتى قوعامعا ءتان ەمەس ازعىندىق تەرمين دەپ بەكىتۋ - تۇرمىستىق فيلوسوفيالىق پايىمداۋ.

ايتسە دە، وسى تەرميننىڭ زاڭ جوباسىندا بەكىتىلۋى داۋ تۋعىزۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، جۇمىس توبى «جىنىستىق زورلىق- زومبىلىق» ۇعىمىنىڭ زاڭدى انىقتاماسىنان «جىنىستىق ەركىندىك» دەگەن ءسوزىن الىپ تاستاۋدى قولدادى.

كەيبىرەۋلەر بالالاردى باسقا وتباسىنا اسىراۋعا بەرەدى دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر. بالالاردى بالالار ۇيىنە بەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل ءۇشىن سالماقتى سەبەپتەر بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن بالانىڭ شىنىمەن جاقىن تۋىستارى جوق ەكەنىن نەمەسە اتا- اناسى اتا- انا قۇقىقتارىنان ايىرىلعانىن راستاۋ قاجەت. قامقورشىلىق جانە قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مىندەتتى قاتىسۋىمەن ءتيىستى سوت راسىمدەرىنەن ءوتۋى، بارلىق قاجەتتى راستايتىن قۇجاتتاردى جيناۋى ءتيىس.

سوندىقتان ۇرەي تۋعىزۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى بۇزۋ ەمەس، ورىن العان پروبلەمالاردى شەشۋدە كەشەندى ءتاسىلدى ەنگىزۋگە باعىتتالعان تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق پروفيلاكتيكاسىنىڭ قولدانىستاعى تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ ارقىلى كومەككە مۇقتاج ادامداردى قورعاۋ. وكىنىشتىسى، كەيبىرەۋلەر زاڭ جوبالارىندا جوق ماسەلەلەردى ايتىپ، حالىقتى شاتاستىرىپ ءجۇر.

جالپى، زاڭ شىعارۋ پروتسەسى ءاردايىم دامىپ، جەتىلىپ وتىرادى. وسى 8 اي ىشىندە زاڭ جوبالارىنىڭ نورمالارى ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇل باعىتتاعى جۇمىس جالعاسا بەرەدى. زاڭ جوبالارىنىڭ ءبىرىنشى وقىلىمدا قابىلدانۋى ولاردىڭ تۇپكىلىكتى قابىلدانعانىن بىلدىرمەيدى. ءبىرىنشى وقىلىمدا تەك زاڭ جوباسىنىڭ تۇجىرىمداماسى تالقىلانادى.

مۇرات بايمۇقاشەۆ:

- ءيا، ءبىرقاتار ماسەلەلەر ءالى دە بار. بىرىنشىدەن، قازىرگى ۋاقىتتا قورعاۋ نۇسقاماسى تەك جابىرلەنۋشىنىڭ كەلىسىمىمەن شىعارىلادى. تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق قۇربانىنا «اگرەسسوردىڭ» قىسىم كورسەتۋىن ەسكەرە وتىرىپ، قورعاۋ نۇسقاماسىن شىعارۋ تۋرالى شەشىمدى تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق بەلگىلەرىنىڭ (دەنە جاراقاتتارى، كۋاگەرلەردىڭ جاۋاپتارى) بولۋىن باعالاۋ ناتيجەلەرى بويىنشا زاپا شەگۋشىنىڭ كەلىسىمىنسىز پوليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ ءوزى قابىلداۋى ءتيىس. قابىلدانعان شەشىمنىڭ زاڭدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ قاداعالاۋى جۇزەگە اساتىن بولادى.

ەكىنشىدەن، اكىمشىلىك ماتەريالداردىڭ %60 دان استامى تاراپتاردىڭ تاتۋلاسۋى ناتيجەسىندە توقتاتىلادى. وتباسى، تۇرمىس سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىق فاكتىلەرى بويىنشا وسى شارانى تۇزەتۋ، ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورلارىنا «جانجالقويدى» باسپانادان قىسقا مەرزىمگە، مىسالى 10 تاۋلىككە كوشىرۋ قۇقىعىن بەرۋ مۇمكىندىگىن قاراۋ ۇسىنىلادى. وسى ۇسىنىستار «وتباسى، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىققا قارسى ءىس- قيمىل تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ شەڭبەرىندە پىسىقتالۋدا.

ۇشىنشىدەن، داعدارىس ورتالىقتارى مەن پانا ۇيلەرىنىڭ قىزمەتتەرى اۋىلدىق جەرلەردەگى ايەلدەر ءۇشىن قولجەتىمسىز ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردىڭ جەلىسىن شاعىن قالالاردا جانە اۋىلداردا كەڭەيتۋ قاجەت. سونىڭ ىشىندە، مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تاپسىرىس شەڭبەرىندە قاراستىرعان ءجون.

تورتىنشىدەن، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋ بويىنشا كەشەندى شارالار قابىلداعان ءجون. حالىقتىڭ بارلىق ساناتى ءۇشىن قولجەتىمدى وتباسى مۇشەلەرى مەن بالالاردىڭ بوس ۋاقىتىن وتكىزۋ ورىندارىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت. شيپاجايدا ەمدەلۋدى قامتاماسىز ەتۋ، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ بويىنشا جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت.

بەسىنشىدەن، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋدى ارتتىرۋ بويىنشا قوسىمشا شارالار قاجەت. سونىڭ ىشىندە، تالاپ ەتىلمەيتىن جۇمىس ورىندارى بويىنشا ەڭبەكاقىنى ارتتىرۋ جولىن قاراستىرعان ءجون. تۇرمىستاعى، اسىرەسە وتباسىلىق قاتىناستار سالاسىنداعى قىلمىستار كوبىنەسە جەرگىلىكتى ماڭىزى بار كۇردەلى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. ولاردى شەشۋ ءۇشىن ءاربىر وڭىردە تۇرمىستىق قىلمىستىڭ الدىن الۋدىڭ ءتيىمدى وپتيمالدىق مودەلىن قۇرۋ كەرەك.

جوعارىدا اتاپ كەتكەن وسى ءبىر كەلەڭسىز قۇبىلىستىڭ اۋىر سالدارىن ازايتۋ ءۇشىن ءبىز تۇرمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ جانە جولىن كەسۋ بويىنشا بارلىق قۇرىلىمداردىڭ (ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندار جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار) كۇش- جىگەرىن جانداندىرۋعا باعىتتالعان قوسىمشا شارالار كەشەنىن ازىرلەپ، ىسكە اسىرۋىمىز قاجەت. ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ، مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بەلسەندى قاتىسۋى ناتيجەسىندە ءبىز پىسىقتاپ جاتقان وسى جانە باسقا دا شارالار ءبىزدىڭ ويىمىزشا وتباسى- تۇرمىستىق قارىم- قاتىناس سالاسىنداعى جاعدايدى ايتارلىقتاي جاقسارتۋعا جانە ءتيىستى دەڭگەيدە قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى تومەندەتۋگە ىقپال ەتۋى ءتيىس.

ايەلدىڭ قۇقىعى - الەم نازارىندا

- وتباسىنداعى الىمجەتتىكپەن كۇرەسكە حالىقارالىق ۇيىمدار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر دە بەلسەندى قاتىسىپ كەلەدى. ەلىمىزدەگى بەلدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ءبىرى - ب ۇ ۇ- نىڭ ايەلدەر قۇرىلىمىنىڭ قىزمەتى وسى ماسەلەگە نەگىزدەلگەن. وسى رەتتە ۇيىمنىڭ اتقارعان جۇمىسىنا توقتالساق.

دينا امرەشەۆا:

- «ب ۇ ۇ - ايەلدەر» قۇرىلىمى قازاقستان ۇكىمەتىمەن بىرگە ايەلدەر مەن قىزدارعا قاتىستى الىمجەتتىكتى بولدىرماس ءۇشىن ءبىرقاتار باستامالاردى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستانداعى گەندەرلىك زورلىق- زومبىلىق تۋرالى دەرەكتەردى جيناۋ مەن تالداۋ بار. ودان بولەك زاڭنامالىق سالاداعى كەدەرگىلەر مەن تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتى انىقتاۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ بويىنشا شارالار ازىرلەدىك. يۋنفپا قورى مەن د د ۇ قازاقستانداعى ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق- زومبىلىق تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە قولداۋ ءبىلدىردى. ورتا ازيادا العاش رەت جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ەلدەگى تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتتى.

قارىم-قاتىناستا بولعان 18-75 جاس ارالىعىنداعى ايەلدەردىڭ %17 ى جاقىن سەرىكتەسىنەن فيزيكالىق نەمەسە جىنىستىق زورلىق- زومبىلىق كورگەن، ال %21 ى پسيحولوگيالىق قىسىم كورگەن. بۇل تاقىرىپتا اقپاراتتىق- ناسيحاتتاۋ ءىس- شارالارى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلەدى. سونداي- اق ايەلدەر جانە وتباسى جانە گەندەرلىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسياسى، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ، سىرتقى ىستەر، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىكتەرىمەن بىرلەسە جۇمىس اتقاردىق.

دينا سمايلوۆا:

- بۇگىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ اتالعان ماسەلەدەگى كوپىر ەكەنىن دە ايتىپ وتكەن ءجون. ءدال قازىر 60 قا جۋىق قىلمىستىق ءىس قارالىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە كۇن سايىن 10-15 ادامعا كونسۋلتاتسيالىق كەڭەس بەرەمىز. نەگىزى كۇنىنە 50 گە جۋىق ادام حابارلاسادى. ءبىر ادامنىڭ بىرنەشە رەت حابارلاساتىنىن دا ەسكەرۋ قاجەت. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەيمىز. اۋىر قىلمىس تۋرالى بىلگەندە بىردەن پوليتسيا دەپارتامەنتىنە حابارلايمىز. ياعني قازىر ءبىز - پوليتسيا مەن حالىق اراسىنداعى كوپىرمىز. ال بۇل حالىقتىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا سەنبەۋدەن. ولار بىردەن پوليتسياعا حابارلاسسا، ماسەلە باسقاشا بولار ەدى. قازىر فرونت- وفيستەر بار، ءبىراق حالىق ودان حابارسىز. ال ءبىر ەستىگەن ادام ەكىنشى رەت بىردەن سول مەكەمەلەرگە وزدەرى جۇگىنەدى.

- اقپاراتتىق- ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن ايتىپ قالدىڭىز. بۇل باعىتتا قانداي شارالار وتەدى؟

دينا امرەشەۆا:

- جىلدا گەندەرلىك زورلىق- زومبىلىققا قارسى بەلسەندى ءىس- قيمىلدىڭ 16 كۇندىگى وتەدى. بۇل ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق- زومبىلىقتى جويۋدىڭ حالىقارالىق كۇنى – 25-قاراشادا باستالىپ، 10-جەلتوقسان - ادام قۇقىقتارى كۇنىنە دەيىن جالعاساتىن حالىقارالىق ناۋقان. اكسيانى 1991 -جىلى ايەلدەردىڭ جاھاندىق كوشباسشىلىق ينستيتۋتىنىڭ بەلسەندىلەرى باستاعان. ايەلدەر باستاعان توپتار مەن ۇيىمدار، ۇلتتىق، ايماقتىق جانە حالىقارالىق ۇيىمدار، سونداي- اق ب ۇ ۇ اگەنتتىكتەرى مەن ۇكىمەتتەر گەندەرلىك زورلىق- زومبىلىقتى توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ، مۇددەلى تاراپتاردى تارتا وتىرىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. وسىلايشا، ءبىز قوعامداعى وسى ماسەلەنىڭ اشىق كوتەرىلۋىن جانە ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق- زومبىلىقتىڭ ادام قۇقىعىن بۇزۋمەن تەڭ ەكەنىن كورسەتكىمىز كەلەدى. بيىلعى ناۋقان دا 25-قاراشا باستالادى. بيىلعى شارالاردىڭ نەگىزىندە پاندەميا كەزىندەگى وتباسىندا زورلىق- زومبىلىقتىڭ كوبەيۋى جاتىر.

- حالىقارالىق قۇجاتتاردا وتباسىنداعى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ ەكونوميكاعا اسەرى ءجيى ايتىلادى. قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش قانداي دەڭگەيدە؟

دينا امرەشەۆا:

- ەڭ الدىمەن، ەكونوميكالىق اسەرىن نەلىكتەن باعالاۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە توقتالساق. بىرىنشىدەن، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق شىعىندى ەسەپتەۋ كەرەك. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ماسەلەنىڭ قانشالىقتى ۋشىققانىن جانە قانشالىقتى جەدەل شەشىمدى قاجەت ەتەتىنىن كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، شىعىنداردى انىقتاۋ ارقىلى ماسەلەنى شەشۋگە باعىتتالعان زاڭدى، ۇلتتىق جوسپارلار مەن ستراتەگيالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قانشا قاراجات كەرەك ەكەنى بەلگىلى بولادى. سونىمەن قاتار ءتيىمسىز قىزمەتتەردى قىسقارتۋعا مۇمكىندىك پايدا بولادى.

جالپى، ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق- زومبىلىق - ادام قۇقىعىن بۇزاتىن جاھاندىق ماسەلە. بۇل رەتتە دەنساۋلىققا كەلەر زاردابى جايلى زەرتتەۋلەر كوپ بولعانىمەن، پروبلەمانىڭ ەكونوميكالىق تۇسى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ءبىز جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر ماسەلەنىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق سالدارىن تالداۋعا نەگىز بولا الادى. ماسەلەن، 2017 -جىلى مەديتسينالىق كومەككە جۇگىنگەندەردىڭ جەكە شىعىنى 230548624 تەڭگەدەن 468789272 تەڭگە اراسىندا بولعان. تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ جاناما شىعىندارى كەلەسىدەي بولدى: ايەلدەر 53878109596 ارالىعىنداعى جۇمىس كۇنىن جىبەرىپ العان. ناتيجەسىندە، ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ تومەندەۋىنەن 209478126 تەڭگەدەن 426105874 تەڭگەگە شىعىن كەلگەن. سونداي- اق زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا مەديتسينا ورتالىقتارىنىڭ ءجابىر كورگەن ايەلدەردىڭ ەسەبىن جۇرگىزبەيتىنى انىقتالدى. ويتكەنى ناۋقاستاردىڭ كوبى بۇل نارسەنى جاسىرىپ قالادى.

سول سەبەپتى دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. مەملەكەت قانشا ادامنىڭ زارداپ شەگىپ، مەديتسينالىق كومەككە جۇگىنگەنىن بىلمەسە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن وزگە دە جاۋاپتى ۇيىمدارعا قاجەتتى رەسۋرس بولىنبەۋى مۇمكىن. زورلىق- زومبىلىق - كۇردەلى قۇبىلىس، فيزيكالىق جانە جىنىستىق زورلىق- زومبىلىقپەن قاتار، پسيحولوگيالىق، ەموتسيونالدىق جانە ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتىلۋى مۇمكىن. دۇنيە جۇزىندە ايەلدەردىڭ ۇشتەن ءبىرى ءوز سەرىكتەسىنەن الىمجەتتىك كورگەن. ايەلدەرگە قاتىستى زورلىق- زومبىلىق الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق سالدارىمەن قاتار، ۇزاق مەرزىمدە مەملەكەتتىڭ قارجى جۇيەسى مەن ەكونوميكاسىنا سالماق ءتۇسىرىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى.

P. S. تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىقتىڭ سوڭى اجىراسۋمەن اياقتالماي قويمايدى. اجىراسۋ كوبەيگەن ەلدە دەموگرافيالىق احۋال دا جاقسارمايتىنى بەلگىلى. شاڭىراق شايقالدى دەگەنشە قازاقستان دەيتىن قاراشاڭىراققا ۋىق بولىپ قادالعان ءبىر وتباسىنىڭ ويرانى شىقتى دەسەڭىزشى. بۇل كۇردەلى ماسەلەنىڭ كۇرمەۋى جاقىن ارادا شەشىلە قويماسى انىق. زاڭدى قاتاڭداتىپ، جازانى كۇشەيتۋ - اتقارىلۋى ءتيىس اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ الدى عانا.

ەڭ باستىسى، تۇرمىستىق زورلىق- زومبىلىق ماسەلەسىمەن ۇلت بولىپ كۇرەسىپ، جۇرت بولىپ جۇمىلىپ، جۇيەلى جولعا قويۋىمىز قاجەت. سانادا سىلكىنىس، ويدا ءورىس بولماي، وسى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابا المايمىز. بالكىم، ەڭ ۇلى رۋحاني جاڭعىرۋىمىز دا وسى بولاتىن بولار...

دايىنداعاندار

راۋان قابيدولدا،

مەرۋەرت بۇركىتباي،

اباي اسانكەلدى ۇلى،

سۆەتلانا عالىمجان قىزى،