قازاق تاريحىنداعى باتىرلار مىنگەن سايگۇلىك اتتار
قازاق تاريحىندا ەسىمى ەلىنە ۇران بولعان باتىرلار كوپ. ال ەر جىگىتتىڭ جەتى قازىناسىنىڭ بىرىنە بالانعان جۇيرىك ات - باتىرلاردىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان تۇياعىمەن جەر تارپىپ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ، باتىرعا نايزا كەزەگەن جاۋىن ات ۇستىنەن جۇلىپ الىپ، شايناپ تاستاعان، تۇياعىمەن مىجىعىن، سوعىستىڭ ءادىس- تاسىلدەرىن مەڭگەرگەنى سونشالىق، جاۋ جەبەسىنەن جالتارۋدىڭ، يەسىن امان ساقتاپ بۇرا قاشۋدىڭ نەشەمە ءادىسىن مەڭگەرگەن، ءتىپتى قازاق اڭىزدارىندا باتىردىڭ جانى قىسىلعان شاقتاردا، يەسىنە اقىل- كەڭەس ايتاتىنداي ءتىل بىتكەن قاسيەتىڭنەن اينالايىن قازاق سايگۇلىكتەرى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز حيكايالار دا، تاريحي وقيعالار دا كوپ.
سونىمەن، قازاق تاريحىنداعى ماحامبەتشىلەپ ايتساق، «...قۇلاعىڭ سەنىڭ سەرەك دەپ» ساقتالعان ارعىماق اتتار تۋرالى دەرەكتەر وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلادى.
باتىرلاردىڭ سەرىگى بولعان سايگۇلىكتەردى بىلەسىزدەر مە؟! جانۋاردىڭ پاتشاسى - ات تۋرالى اڭىزدار قازاق ەپوستارىندا، اڭىز- اڭگىمەلەرىندە، تاريحي وقيعالىق رومانداردا دا جىرلانادى. بايگە اتتارىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ ەرەكشەلىگى بۇگىنگى كۇنى دە ساقتالىپ كەلەدى.
قازاق حالقى اتتىڭ قازاناتىن ەشۋاقىتتا سويىسقا سالماعان، ەر قاناتى بولعان باتىرلاردىڭ اتاقتى سايگۇلىكتەرى مەن بايگە اتتارىنىڭ ەتىن ەشقاشان جەمەگەن. كەرىسىنشە، مۇنداي اتتاردى ءوز اجالىنان ولگەن بولسا، لايىقتى قۇرمەتىن كورسەتىپ، قادىرلەپ جەرلەگەن.
ماسەلەن، الپامىستىڭ بايشۇبارى، بوگەنبايدىڭ قىزىلاتى، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، سول سياقتى تىلەۋ باتىردىڭ كەزقۇلاعى، بارماق باتىردىڭ ساندالكوگى، يساتايدىڭ اقتابانى، قامبار باتىردىڭ قارقاسقاسى، سەگىزسەرىنىڭ بوزجورعاسى، ەرقوسايدىڭ تورىسى، قارابەكتىڭ قاراسى سەكىلدى قازاق حالقى ۇمىتپايتىن، تاريحتا ەسىمدەرى باتىرمەن قاتار اتالىپ، ەردىڭ قازىناسىنا بالانعان اتتار يەسىنە ادالدىعىمەن، كيەلىلىگىمەن، تەكتىلىگىمەن قۇندى.
قاماۋدان سەكىرىپ وتكەن قارا ات
التايدىڭ قوساعاش اۋدانىندا «قارا ات قاماعان» دەگەن جارتاس بار. جەرگىلىكتى حالىق بۇل جارتاسقا مۇنداي اتاۋدىڭ بەرىلۋىن اڭىز قىلىپ ايتادى. قامالعا ۇقساس بۇل جارتاس اتاقتى بايگە اتىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان- مىس. ەرتە زاماندا قازاقتار مەن قالماقتار بىرىگىپ، اس بەرەدى. ول قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ ىرگەلەس قونىستانىپ، اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس جاتاتىن كەزى ەكەن. قازاقتىڭ اتاقتى ءبيى ايمەمبەتتىڭ الدىنا ات سالىپ كورمەگەن، بايگە بەرمەس قارا ات دەگەن سايگۇلىگى بولادى. كەزەك بايگەگە كەلگەندە ءۇش ءجۇز اتتىڭ ىشىنەن ىتقىرىلىپ العا سۋىرىلىپ شىققان قارا ات وزگەلەردەن قارا ءۇزىپ ۇلگەرەدى. بۇعان ىزالانعان قالماقتار قارا اتتىڭ جولىن توسىپ، قاسكويلىك جاساپ ونى جارتاسقا قامايدى. تەكتىلىگى تاڭىرىنەن ەمەس پە، جانىنان قۇيىنداتىپ دۇركىرەپ شاۋىپ ءوتىپ بارا جاتقان اتتاردىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن ەستىگەن قارا ات جارتاستىڭ قاقپاسىن جاپقان قارا تاستان سەكىرىپ وتەمىن دەگەندە، ۇستىندەگى شاباندوز بالا مۇرتتاي ۇشادى. ال قارا ات بولسا، الدىنا تۇسكەن اتتاردى جەتىپ وزىپ، مارەگە ءبىرىنشى بولىپ كەلەدى. اتتىڭ تەكتىلىگى مەن تاكاپپارلىعىن اڭىز ەتكەن جەرگىلىكتى حالىق بۇل جەردى كەيىن سول جۇيرىكتىڭ اتىمەن اتاپ كەتەدى.
ابىلاي حاندى قۇتقارعان كوك دونەن
جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ ەسىمى تانىلعان ەرلەرىنىڭ ءبىرى ەر جانىبەك بەرداۋلەت ۇلىنىڭ تۇلپارى كوك دونەن تۋرالى ەستىگەنىڭىز بار ما؟! ەر جانىبەك 1714-1792 -جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن. كوكدونەن - جانىبەك باتىردىڭ بالا كەزدەن كەلە جاتقان اينىماس سەرىگى ەكەن. ول بالا كەزىندە ناعاشىلارىنىڭ اۋىلىنا قىدىرىستاپ بارعان كەزىندە ونى ءۇيىر جىلقىنىڭ ىشىنەن تاڭداپ، قالاپ العان. اتتىڭ تەكتىلىگىن تاي كەزىنەن تانىعان ناعاشىلارى دا كوكدونەندى قانشا بەرگىلەرى كەلمەسە دە، جيەننىڭ نازارىنا قالمايىق دەپ امالسىزدان كوكدونەننىڭ جۇگەنىن بالا باتىردىڭ قولىنا ۇستاتادى. سول كوكدونەن جوڭعارلارمەن بەتپە- بەت كەلگەن شايقاستاردا باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالىپ، قانجوسا مايداننان تالاي مارتە امان الىپ شىعادى.
1750 -جىل. قازاق- قالماقتار اراسىندا شورعا دەگەن جەردە جان الىسىپ، جان بەرىسكەن الاپات شايقاس بولادى. ەكى جاقتان دا ون مىڭداعان جاۋىنگەرلەر جەر قۇشادى. وسى شايقاستا ابىلاي حاننىڭ اتى دا وتقا ۇشىپ، حان مايدان دالاسىندا قارا جاياۋ قالادى. حان اتىنىڭ وماقاتا قۇلاعانىن الىستان- اق جانارى شالىپ ۇلگەرگەن ەر جانىبەك جان- جاعىنداعى جاۋدى قوعاشا جاپىرا، حان جانىنا جەتىپ كەلەدى. سويتەدى دە، اتىنداعى اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، حاننىڭ الدىنا كەسە كولدەڭەن تارتا قويادى. ويلاناتىن ۋاقىت پا ەدى، ويناقتاپ تۇرعان اتقا لەزدە ءمىنىپ ۇلگەرگەن حان باتىرىنا قاراپ: «ءوزىڭ جاۋ قولىندا جاياۋ قالاتىن بولدىڭ عوي» دەيدى نالىپ.
«مەن ولسەم، قازاقتىڭ ەكى ايەلىنىڭ ءبىرى باتىر تابار، ءسىز ولسەڭىز قالىڭ قازاق حانسىز قالار»، دەيدى جانىبەك سول مەزەتتە. كەيىن بۇل قان مايداننان حان دا، ونىڭ ادال تەكتى باتىرى ەر جانىبەك تە امان شىعادى. «ابىلايدىڭ ءوزىن قۇتقارعان كوكدونەن» دەگەن ەر جانىبەك ارعىماعان اسا قاتتى قادىرلەگەن دەسەدى. ەل ىشىندە «جانىبەكتىڭ كوكدونەنى» دەگەن كۇي دە بار ەكەن.
التى ايلىعىندا جارىقتى العاش رەت كورگەن تايبۋرىل
قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى تالاي اڭىز اڭگىلەمەلەرگە ارقاۋ بولىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتتى. قوبىلاندى باتىر XIV- XV عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن.
تايبۋرىل كوك الا بيەنىڭ جاتىرىندا جاتقان ۋاقىتىندا ات سىنشىلارى ونىڭ ەر قاناتى - ارعىماق بولارىن بولجاعان- مىس. اكەسى قوبىلاندىعا: «جىلقى ىشىندە كوك الا بيە بار. سول بي كوك بۋرىل قۇلىن تۋادى، جان سەرىك اتىڭ سول بولادى» دەگەن ەكەن.
تايبۋرىلدى تۋماي تۇرىپ تانىعان ات سىنشىلارىنىڭ قاسيەتى دە ەرەكشە بولاتىن. قوبىلاندىنىڭ جارى قۇرتقا تايبۋرىلدى قۇلىن كەزىنەن باققان دەسەدى. ول قۇلىندى ەنەسىنەن اجىراتا سالىسىمەن، وعان قىرىق كۇن ءبىر رەت قانا قۇلىنداعان بيە - قۋلىقتىڭ، قىرىق كۇن تۋماي قالعان قىسىردىڭ ءسۇتىن بەرگەن. ەكى ەنەنى تەل ەمگەننەن بولار، تايبۋرىلدىڭ كۇشى مىعىم، بۇلشىق ەتى سوم بولىپ قالىپتاسادى. توقسان كۇنگە تولعاننان كەيىن وعان جەمگە قوسىپ ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ الدىن الاتىن دارىلىك شوپتەر دە بەرىلگەن.
تايبۋرىلدى قۇلىن كەزىنەن باستاپ ارنايى تىگىلگەن كيىز ۇيدە باققان. وعان تاڭەرتەڭ جانە كەشقۇرىم ەكى رەت تۇڭدىكتى اشىپ، اتقان كۇننىڭ ارايلى ساۋلەسى مەن باتقان كۇننىڭ قىزىل شاپاعىن ادەيى ءتۇسىرىپ وتىرعان ەكەن. سۋدىڭ ءوزىن ابدەن قاقتالىپ كەپتىلىرگەن قۋرايدان جاسالاعان تۇتىكپەن بەرىپتى. تايبۋرىلدى وسىلاي باپتاپ، تەك قاراڭعى ۇيدە ۇستايدى. تايبۋرىل التى ايعا تولعاننان كەيىن دالاعا العاش رەت شىعارىلعاندا جارىققا كوزدەرى جانىپ، اسپانعا شاپشىعان دەلىنەدى اڭىزداردا.
ونىڭ جۇيرىكتىگى تۋرالى «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا: «كول جاعالاي وتىرعان كوكقۇتان مەن قاراباي قوتەرىلىپ ۇشقانشا، بەلىنەن كەسە باسادى» دەلىنەدى.
باتىردىڭ جانى قىسىلعان ساتتەردە ونىڭ قاناتى بولعان تايبۋرىلعا ءتىل ءبىتىپ، ادامشا سويلەپ، يەسىنە اقىل- كەڭەس بەرەدى، سىرلاسىنا اينالادى- مىس. تالاي كەسكىلەسكەن سوعىستاردان باتىردى امان الىپ شىعادى.
باتىردىڭ اقىلدى جارى قۇرتقا تايبۋرىلدى ءوزى باپتاپ- كۇتىپ، قوبىلاندى قازان ساپارىنا اتتاناردا عانا وعان اكەلىپ بەرەدى. تايبۋرىلدى سۋرەتتەگەندە حالىقتىڭ قيالعا ەرىك بەرۋىنە ونىڭ بىرىنشىدەن قوبىلاندىداي ءىرى باتىرىدىڭ اتى بولۋى بولسا، ەكىنشىدەن ونى قۇرتقاداي دانا ارۋدىڭ باپتاپ وسىرۋىنەن. سوندىقتان بولار، قازاقتا تايبۋرىلدىڭ شابىسى دەگەن جىردان ءۇزىپ الىنعان ماداق جىر ەرەكشە سيپات پەن اسىرەلەۋگە يە.
قاناتتى تۇلپار ارداكۇرەڭ
قازىرگى اقتوبە اۋماعىندا قۇلامان اتتى باتىر وتكەن ومىردەن. باتىردىڭ الدىنان ەشكىمنىڭ دە كەسە كولدەڭەن وتۋگە باتىلى بارمايدى ەكەن. بىردە قۇلامان باتىر اڭشىلىق قۇرىپ كەتكەن ۋاقىتتا ونىڭ اۋىلىنا ىرگەدەگى قىزىلقالا بەكىنىسىنەن بەس جاۋىنگەر كەلىپ، اۋىل ادامدارىن سوققىعا جىعىپ، ويلارىنا كەلگەندەرىن جاسايدى. ول ازداي، مالدارىن تارتىپ اكەتەدى. ونسىز دا اۋىل سىرتىنداعى بەكىنىسكە سىرتىنان كىجىنىپ، ۇرىنارعا سەبەپ تاپپاي جۇرگەن قۇلامان باتىر اڭنان كەلە سالىسىمەن سۋىت حاباردى ەستىپ، سەنىمدى سەرىگى ارداكۇرەڭگە سەكىرىپ مىنەدى. سويتەدى دە، جالعىز ءوزى جاۋ بەكىنىسىنە شاۋىپ كەتەدى.
وسىلايشا اسكەريلەردى جولدا قۋىپ جەتىپ، ەكەۋىن قىلىشتاپ ولتىرەدى. ال قالعانادارى باس ساۋعالاپ قاشىپ، بەكىنىسكە كىرىپ ۇلگەرەدى. ابدەن قانى قارايىپ، اشۋى باسىنا شاپقان قۇلامان باتىر ارداكۇرەڭگە قامشىنى باسىپ- باسىپ جىبەرگەندە، جالى التىن، تۇياعى بولات سايگۇلىك جارىقتىق اسپانعا شاپشىپ سەكىرىپ، قامالدىڭ ىشكى بەتىنە ءتورت تاعانداپ دىك ەتە قالادى. باتىردان مۇنداي جۇرەكتىلىك پەن باتىلدىقتى كۇتپەگەن بەكىنىس ىشىندەگىلەر ءاپ- ساتتە ابدىراپ، قارۋلارىن دا الىپ ۇلگەرمەيدى. بەكىنىس ىشىندە ارداكۇرەڭمەن وڭدى- سولدى شاۋىپ، قارسى كەلگەندەردى قىلىشتاپ وتە شىعادى. سويتەدى دە، بەكىنىستىڭ ادبەن ويرانىن شىعارعاننان كەيىن قاقپادان سول كۇيى قايتا قارعىپ شىعىپ، اۋىلىنا قاراي اعىزا جونەلەدى. جاۋىنىڭ اۋىلىنىڭ بەرەكەسىن قاشىراتىنىن بىلگەن باتىر كەيىن ەلىن سوڭىنان ەرتىپ، سارىارقا جاققا قونىس اۋدارىپ كەتكەن ەكەن.
ال ارداكۇرەڭ قاقپادان قايتا قارعىعان ۋاقىتتا ونىڭ بولات تۇياعى قامالدىڭ شەتىنە ءتيىپ، ءبىر كىرپىشىن قۇلاتىپ تۇسىرگەن دەيدى. ول جەردى قامال باستىعى كەيىن رەسەيدەن كەلگەن اسكەريلەرگە كورسەتىپ، «مىناۋ قازاق باتىرىنىڭ اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەر» دەپ اڭىز قىلىپ ايتادى ەكەن. ال ولار بولسا، بۇل اتتىڭ قاناتى بولماسا، ول مىناداي بيىك قامالدان قالاي سەكىرىپ كەتتى دەپ تاڭ- تاماشا قالادى. ارداكۇرەڭنىڭ ارتىندا وسىنداي اڭىز قالدى.
تۋعان جەرىنە ەكى رەت قاشىپ كەلگەن كەركەكىل
تۋعان جەرىڭ ادام عانا ەمەس، ات تا قيمايدى. اتتىڭ جازىعى مال بولعاندىعىندا دەمەسەڭ، ونىڭ اقىلى ادامنان ارتىق. بۇعان الىستاعى تاشكەنت قالاسىنان تۋعان ولكەسى قارقاراعا ەكى قايتارا قايتىپ كەلگەن اقىلدى ات كەركەكىل دالەل بولا الادى.
كەركەكىل 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتتىق قوزعالىستا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاق باتىرلارىنىڭ ءبىرى، الاتاۋدىڭ باۋرايىن جايلاعان جامەڭكە ەسىمدى ەردىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان. جامەڭكە باتىردىڭ قىدىرەكە ەسىمدى قىرعىز دوسى بولىپتى. ول ءبىر كۇنى دوسىنا قوناق بولىپ كەلىپ، ونىڭ جايلاۋىندا ءبىر ايعا جۋىق ۋاقىت بولادى. كەتەرىندە بۇيىمتايعا جۇيرىك اتى كەركەكىلدى سۇراپ قولقا سالادى. دوسىنىڭ كوڭىلىن قيماعان جامەڭكە اتتى دوسىنا جەتەكتەتەدى.
الايدا، ءبىر اپتا ۋاقىت وتپەي جاتىپ، كەركەكىل باس ءجىبىن ءۇزىپ، ەلگە قايتىپ ورالادى. ونى كورگەن جامەڭكە اتىنا قاراپ كوڭىلى بوساسا دا، دوستىقتى جوعارى باعالاپ، حابار بەرىپ قىدىرەكەنىڭ شابارماندارىنا اتتى قايتا بەرىپ جىبەرەدى. ءبىراق، ءبىر اي وتىسىمەن، كەركەكىل ەلگە قايتا قاشىپ كەلەدى. تاشكەنت پەن قارقارانىڭ اراسى مىڭ شاقىرىمنان اسادى ەكەن. اقىلدى جانۋار ادام كوزىنە تۇسپەي ءارى يت- قۇسقا جەم بولماۋ ءۇشىن كۇندىز تىعىلىپ، تۇندە جورتىپ وتىرعان ەكەن.
اتتىڭ اقىلدىلىعىنا تاڭ قالعان قىدىرەكە كەركەكىل ەكىنشى مارتە قاشىپ كەتكەننەن كەيىن ونىڭ يەسىنە سالەمدەمە جولدايدى: «جامەكە، اتىڭدى ەكى قايتارا بەردىڭ، جانۋاردىڭ ءتىلى جوق دەمەسەڭ، اقىلى ادامنان ارتىق ەكەن. تۋعان جەرىڭدە قالسىن» دەيدى ول دوسىنا جەتكىزگەن حابارىندا.
ەسكى نانىمدارعا سەنسەك، جات جەرگە بارعاننان كەيىن دە اتتىڭ كوز الدىنان تۋعان جەردىڭ بەينەسى كەتپەيدى ەكەن. ونى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن اتتى ايناعا قاراتىپ، كىرپىگىن جۇلادى- مىس.
ابىلايدىڭ نار قىزىلى، الشاڭبوزى جانە قۇلاشا اتى
نار قىزىل بوگەنباي باتىردىڭ ابىلايعا سىيعا تارتقان سايگۇلىگى. جىلقىنىڭ تۇلپارى - نار قىزىلعا يە بولعاندا ابىلاي ون بەس جاستا ەكەن.
«جازعىتۇرىم ءۇش ءجۇز بوپ جينالامىز، سول جيىنعا كەرەكتى جان ەكەنسىڭ. شىراعىم، تازا ساقتا نار قىزىلدى، ەسىڭە ال، كەك الاتىن كەلەر جىلدى» دەيدى قارت بوگەنباي كوزدەرى وت شاشقان تەكتى ۇلعا نار قىزىلدى كەسە كولدەڭەن تارتىپ تۇرىپ.
تاريحشىلار بوگەنبايدىڭ نار قىزىلدى ابىلايعا مىنگىزگەن كەزىن شامامەن 1722 -جىل دەسەدى. سەبەبى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ قاراقۇمدا باس قوسىپ، جوڭعارعا قارسى اسكەر جاساقتاۋى 1723 -جىل دەلىنەدى. نار قىزىل ءجاي ات ەمەس، تۇلپار بولعان. ابىلايدىڭ «ابىلايلاپ» اتتانداۋى كەزىندە ونىڭ استىندا وسى سەنىمدى سەرىگى نار قىزىل بولعان.
سابالاق اتاق الىپ «ابىلايلاپ»،
بارشا قول «ابىلايلاپ» ايعاي سالدى.
كوك تە «ابىلاي»، جەر دە «ابىلاي» -
ءبارى «ابىلاي»،
«ابىلايلاپ» ايعاي سالدى ءبىر جان قالماي،
نار قىزىلمەن جونەلدى قارسى الدىنا,
اق تۋدى جەلبىرەتىپ سالىپ ايعاي، - دەپ كەلەدى جىر جولدارىندا بۇل تۋرالى.
نار قىزىل - ابىلايدىڭ ەڭ العاشقى جورىققا مىنگەن اتى. ونىڭ سونداي- اق، اڭىزعا اينالعان، ۇرىسقا مىنەتىن قۇلاشا جانە اسكەردىڭ الدىنا سالتاناتتى تۇردە شىققاندا مىنەتىن الشاڭبوز اتتارى بولعان.
قابانبايعا قىرىق جىل سەرىك بولعان قۋباس ات
قاراكەرەي قابانبايدىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان قۋباس ارۋاقتى تۇلپار بولعان. بۇگىندە ونىڭ اتىمەن بايلانىستى جەر- سۋ اتاۋلارى دا كوپ ەل ىشىندە. قابانباي باتىردىڭ سالماعىنا بارلىق ءمىنىس اتتارى شىداي المايدى ەكەن. سوندىقتان مايدان دالاسىندا قول باستاعان، جاۋ شەبىن بۇزىپ- جارىپ جۇرەتىن قابانباي باتىرعا لايىقتى ات ىزدەپ، شابارماندارى كۇلى قازاق دالاسىنا ساۋعا ايتىپتى. مۇنى ەستىگەن قابانبايدىڭ ناعاشىسى اتاقتى بي بورانباي ونى ءوز ەلىنە شاقىرتادى. ءسويتىپ، ءوزى ەرتىپ بارىپ ۇلانباي مەن بۇلانبايدىڭ مىڭعىرعان جىلقىسىنىڭ ىشىنەن اردا ەمگەن قۋباستى تاڭداپ بەرەدى. بيىكتىگى نارداي، كەۋدەلى، كەسەك جىلقى قابانبايعا بىردەن ۇنايدى. ونى كورگەن جۇرت تا تاڭ قالىسادى. ونىڭ قۋباس اتانۋىنىڭ سىرى، جۇيرىكتىگىنىڭ بەلگىسى - باسىندا ءبىر قىرىم ەت جوق ەكەن.
قابانباي باتىر قۋباستى جورىققا عانا مىنبەگەن، ونى بايگەگە دە قوسقان ەكەن. بىردە قازىرگى سەمەيدىڭ اۋماعىندا ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى جينالىپ، تۇلپارلارىن سىنعا تۇسىرەدى. باتىردىڭ قۋباسى ەكى ءجۇز شاقىرىم قاشىقتىقتان جالعىز ءوزى دارا كەلەدى. تۇلپارىنىڭ شابىسىنا كوڭىلى تولعان باتىردىڭ سول ۋاقىتتا ايتقان «مىنگەنىم مەنىڭ قۋباستى، قۋباستاي جىلقى تۋماستى» دەگەن ءسوزى ەل اراسىنا تاراپ، اڭىزعا اينالىپ كەتكەن.
قۋباس قابانبايعا قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت سەرىك بولادى. ونىڭ كيەلىلىگى سونداي، جار استىنداعى جاۋدى كۇنشىلىك جەردەن سەزەتىن قاسيەتى بولعان. قۋباس جاۋدىڭ كەلە جاتقانىن «كىسىنەپ» ، «ەلەڭدەپ» ءبىلدىرىپ وتىرعان.
قۋباس ابدەن قارتايعان شاعىڭدا ونى باتىر امانات ەتىپ بي بورانبايعا اكەلەدى. سودان ءبىر كۇنى قۋباس ورنىنان كوتەرىلە الماي قالىپتى. مۇنى ەستىگەن بي: «ەل ءۇشىن تۋعان ەرەن ەردىڭ استىندا ۇزاق جىل سەرىك بولعان ارۋاقتى تۇلپار عوي، قالىڭ جىلقىنى «قابانبايلاپ!» ۇران سالىپ، قيقۋلاپ قاسىنان ايداپ وتىڭدەر. ايعايعا ەلىگىپ، تۇرىپ كەتەر»، - دەپتى. جىلقىشىلار ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، قۋباستىڭ جانىنان ءۇيىردى دۇركىرەتىپ، وزدەرى «قابانبايلاپ» شاۋىپ وتەدى. قانشا دەگەنمەن، تەكتىلىگى ءبىر بولەك، كارى تۇلپار دۇبىرگە ەلىتىپ، ورىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، توپقا ىلەسىپ شابا جونەلەدى. الايدا، جاعالبايلى تاۋىنىڭ بيىك اسۋىنا شىعا بەرگەندە، سول جەرگە جاتا كەتىپ، ءجانتاسىلىم ەتەدى. قۋباستىڭ سۇيەگىن قادىرلەپ جاعالبايلى اسۋىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسىنە قويعىزادى. كەيىن بۇل جەردى جەرگىلىكتى جۇرت قۋباس ات كەزەڭى دەپ اتاپ كەتەدى. بۇل جەرگە قابانباي باتىردىڭ سەرىگىنىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش تە قويىلعان.
ساعاتىنا ەلۋ شاقىرىمعا شاپقان اقبوزات
تاريحي اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە حان تۇقىمىنان شىققان ءابىلقايىردىڭ ۇيلەنەر كەزىندە قالىڭمالعا داۋلەتىنىڭ جەتپەگەندىگى ايتىلادى. بوپايدى الاردا ونىڭ اكەسى ءابىلقايىرعا شارت قويادى.
«90 الاياق تورى قۇر ات، 60 قاراياق كوك ات اكەلسەڭ قىزىمدى بەرەمىن» دەيدى ول. ەجەلگى كەزەڭدەگى تاريحي اڭگىمەلەدىڭ جەلىسىنە ءمان بەرىپ قارار بولساڭىز، قازاقتىڭ قۇدالىق جورالعىلارىندا ءتورت تۇلىكتىڭ تۇسىنە اسا ءمان بەرىلگەندىگى اڭعارىلادى. مۇنشا مالدى ءبىر اي ىشىندە قايدان تابامىن دەگەن ءابىلقايىردىڭ سالى سۋعا كەتەدى. ول مۇنىسىمەن ەجەلگى دوسى جانىبەكپەن بولىسەدى. جانىبەك سوزگە كەلمەستەن، ءابىلقايىردىڭ الدىنا ءوزى ايتقان مالدى توسادى. ءسويتىپ قۇدالىققا بوپايدىڭ اۋىلىنا ءوزى دە بارادى.
اقبوز ات ءابىلقايىر حاننىڭ جورىققا مىنەتىن اتى بولعان. اتتىڭ جۇيرىكتىگى مەن مىقتىلىعىنا رەسەيلىكتەر مەن شەتەلدىك ساياحاتشىلار دا تاڭ قالىپ، تاڭداي قاققان. 1736 -جىلى ءابىلقايىر ورداسىندا قوناقتا بولعان اعىلشىندىق دجون كەستل ءابىلقايىردىڭ اقبوز اتىنىڭ ساعاتىنا 50 شاقىرىم جۇرەتىنىن اڭىز قىلىپ جازىپ كەتكەن. جانە ءابىلقايىردىڭ سايگۇلىكتەرىنىڭ جۇيرىكتىگىن تاۋ ەشكىلەرىنىڭ جۇيرىكتىگىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى دەپ جازادى. اعىلشىندىق ساياحاتشىنىڭ وزىنە ادالدىعىنا ءتانتى بولعان جانە ءوزىنىڭ سايگۇلىكتەرىنە قىزىققانىن اڭعارعان قازاق حانى وعان سايگۇلىكتى سىيعا تارتادى. ءبىراق جول ۇستىندە قاراقشىنىڭ قولىنا تۇسكەن سايگۇلىك حان ورداسىن جازباي تاۋىپ قايتىپ ورالادى. حاننىڭ قاناتتى پىراعى بولعان اقبوز ات تۋرالى دا حالىق جىرلارىندا ايتىلادى.
كوكويناقتىڭ تۇلپار بولارىن تانىعان رايىمبەك باتىر
رايىمبەك باتىردىڭ جورىق اتى كوكويناق تۋرالى دا ەل ىشىندە دەرەك كوپ. ونىڭ رايىمبەك باتىردىڭ قولىنا قالاي تۇسكەندىگى تۋرالى تاريحي اڭگىمەلەردە بىلاي دەپ باياندالادى. رايىمبەكتىڭ ناعاشى جۇرتى اتاقتى قاراكەرەي قابانبايدىڭ جۇرتى ەكەن. ناعاشىلارىنا قوناققا بارعان بالا رايىمبەك ناعاشىسىنىڭ مىڭعىرعان ءۇيىر جىلقىسىن قاراپ تۇرىپ، ىشىنەن ارىق كوك قۇلىنعا كوزى تۇسەدى. ناعاشىسى بولسا، «ويپىرماي، بەس مىڭ جىلقىنىڭ ىشىنەن تاڭداعانىن وسى ما؟
بۇعان نەسىڭە قىزىقتىڭ، ءجۇز جىلقى ايداپ كەتسەڭ دە بولار ەدى عوي» دەيدى. سوندا بالا بولسا دا، دانا رايىمبەك: «كوك قۇلىن جاتقان ەنەسىنىڭ ۇستىنەن ەرسىلى- قارسىلى قارعىپ ءجۇردى، جەلىدە تۇرعاندا شىلىڭگىر ىستىقتا باسقا قۇلىندارداي جەردە يلەنىپ جاتقان جوق، ۇنەمى تىكەسىنەن تىك تۇرادى، ۇيىردە جۇرگەندە ءبىر جەردە تۇرمايدى، ويىنپاز ەكەن، اتىن كوكويناق دەسە دە بولعانداي» - دەيدى. جيەنىنىڭ اڭعارىمپازدىعىنا ريزا بولعان ناعاشىسى وعان باتاسىن بەرىپ، كوكويناقتى جەتەكتەتىپ جىبەرگەن ەكەن.
ات سۇلۋى - اقتابان
يساتايدىڭ اقتابانىن ءسىرا، بىلمەيتىن قازاق جوق شىعار. يساتايدىڭ جورىقتارىندا جانىندا ادال سەرىگى بولعان اقتابان يەسىن قارشا بوراعان وقتىڭ اراسىنان تالاي مارتە الىپ شىققان. اسىرەسە، ماحامبەتتىڭ جىرلارىندا يساتايدىڭ ەرلىگى دارىپتەلگەندە اقتاباننىڭ دا اتى اتالادى.
اقتابان وتە سۇلۋ ات بولعان دەسەدى. ونىڭ اياقتارى توبىعىنان تومەن قاراي تۇياعى مەن تابانىنا دەيىن اق ءتۇستى بولىپتى. اقتاباننىڭ نەگىزگى تەگى قالماق جىلقىسىنان تارالادى ەكەن. يساتايدىڭ اقتاباننان دا وزگە اتتارى بولعان. ونى تاڭباي اتبەگىنىڭ يساتايعا ايتقانىنان دا بىلۋگە بولادى: «اقتاباندى جاۋعا ءمىن، كۇرەڭدى سەرۋەنگە ءمىن، ال تورىتوبەلدى اڭعا ءمىن» دەيدى وعان كەڭەس بەرگەن اتبەگى. يساتاي ءوز اتتارىن كۇتىپ- باپتاۋدى وسى اتبەگى تاڭبايعا عانا سەنىپ تاپسىرادى ەكەن. يساتايدىڭ اقتابان، كۇرەڭ، تورىتوبەل دەگەن اتتارىن تاڭبايدىڭ ءۇش بالاسى بولەك كۇتكەن ەكەن. اقتاباندى ۇلكەن ۇلى مۇساعالي باپتايدى.
كەڭەسارىنىڭ اتى اقتاڭگەر
كەنەسارى حاننىڭ اسكەرىن جورىق اتتارىمەن جابدىقتاۋ شۇبىرتپالى اعىباي باتىرعا تاپسىرىلعان ەكەن. اعىباي باتىر اسىلتۇقىمدى ات ىزدەپ، بىرنەشە مارتە بۇقارعا، حيۋاعا، كىشى ءجۇز ەلىنە بارادى. ول جورىق اتتارىن كەيدە ساتىپ، كەيدە بارىمتالاپ اكەتىپ تۇرعان. سونداي-اق، كەنەسارى باتىرعا سارىارقانىڭ اتاقتى بايلارى دا ءمىنىس اتتارىن جىبەرىپ وتىرعان. الايدا، ولاردىڭ سانى كوپ بولعانىمەن، ىشىندە ەرەۋىل اتتار از بولاتىن. باتىردىڭ دەنەسىنىڭ زور بولعاندىعى سونشالىق، ول اتقا مىنگەندە، استىنداعى اتى كىشىگىرىم ەسەكتەي بولىپ قانا كورىنەدى ەكەن. باتىرعا لايىقتى ات بولعان اقتاڭكەر ات بولىپتى. ول تۋرالى باتىردى سۋرەتتەۋدە «ەكپىنى تاۋ سەلىندەي سارقىراعان، قاس دۇشپان ۇرەيى ۇشىپ قالتىراعان. قولىندا شولاق نايزا قول باستايدى، استىندا اقتاڭكەر ات ارقىراعان» دەپ كەلەدى.
كوكبەستىنىڭ باسىن كيىزگە وراپ تاۋ باسىنا قويعان
اعىباي باتىردىڭ اتى كوكبەستىنى قادىرلەگەنى سونشالىق، ول ولگەننەن كەيىن ونىڭ باسىن بىلعارىمەن جانە اق كيىزبەن وراپ، شەشەنقارا تاۋىنىڭ باسىنا قويادى. كوكبەستىنىڭ باسىنىڭ ءوزى بەس قارىس بولىپتى. سايگۇلىك اعىباي باتىر جاۋدى قاشىرعان قاراقىرقانىڭ جارلاۋىت جەرىنەن قارعىعاندا قارنى جارىلىپ ولەدى.
باتىردىڭ بەس اتى
ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىستىڭ قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان جانقوجا نۇرمۇحامەد ۇلىنىڭ جان سەرىگى كوكەشكى تۋرالى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ەل اۋزىندا «كوكەشكىنى شاپقاندا كور، كونساداقتى تارتقاندا كور» دەگەن ءتامسىل سودان قالعان.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، جانقوجانىڭ بىرنەشە اتى بولعان. قۇدايبەرگەن تورى، اقمونشاق، ماستەكقارا، كوكەشكى، ەشكىباس دەگەن بەس اتى بولعان ەكەن. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ باتىر ومىرىندە الار ورنى ەرەكشە. مىسالى، ماستەكقارا دەگەن اتى باتىردىڭ ىڭعايىن تەز تۇسىنەتىن بەلى مىقتى، جورىققا شىدامدى ات بولعان. جانقوجانىڭ «ماستەكقاراداي ات مىنبەدىم، قانىكەيدەي ايەل كورمەدىم» دەۋى دە سودان.
ال قۇدايبەرگەن تورى باتىرعا ەر- تۇرمانىمەن اياق استىنان كەزدەيسوق ءوزى كەلگەن دەسەدى. ونىڭ قۇدايبەرگەن دەپ اتالۋى دا سوندىقتان.