قازاق تاريحى قازاقستان تاريحىمەن عانا شەكتەلمەيدى - تۇرسىنحان زاكەن ۇلى
وسى ورايدا ءبىز جوبا جەتەكشىسى، اتالعان ەڭبەكتى اۋدارۋعا ەرەكشە كۇش سالعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلىمەن اڭگىمەلەستىك.
- تۇرسىنحان زاكەن ۇلى، كوڭىل-كۇيىڭىز قالاي؟ موينىڭىزدان ۇلكەن جۇك تۇسكەندەي اسەردە شىعارسىز؟
- ارينە، كىتاپتىڭ اۋدارماسى تولىق اياقتالعان كۇنى شىنىمەن ءبىر جەڭىلدەپ قالدىم. قانشا ايلار مەن جىلدارعا سوزىلعان ەڭبەكتىڭ ءبىر ساتكە ۇمىت بولىپ، عىلىمي شىعارماشىلىقتىڭ ءلاززاتىنا كەنەلگەندەي بولدىم. ءبىر جۇمىستى امان- ساۋىمدا ەڭسەرىپ تاستاعانىما قۋاندىم. ورىندالعان جۇمىستىڭ جالپى كولەمى فاكسيميلەسىمەن قوسا ەسەپتەگەندە 181 باسپا تاباقتان، 2884 بەتتەن تۇرادى. بۇل ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىز ءۇشىن جاسالعان ۇلكەن قۇرىلىس، ەلىمىزدىڭ ءتول تاريحناماسىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس، ءارى قىتايتانۋ باعىتىنداعى ماڭىزدى قادام دەۋگە بولادى.
- قانشا ۋاقىتتا اۋدارىپ بولدىڭىزدار؟ مۇنى اۋدارۋ ويىنا قالاي كەلدىڭىز؟
- مەن 1994 -جىلى سۋ بەيحايدىڭ «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىن اۋدارا باستادىم ءارى ونىڭ العاشقى تاراۋلارىن حالىقارالىق «شالقار» گازەتىندە جاريالاپ، سۋ بەيحايدىڭ جەكە باسى تۋرالى تانىستىرۋ سيپاتتى ماقالا جازدىم. ودان سوڭ الماتىدا «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالىنىڭ قوسىمشاسى رەتىندە «قازاق تاريحى» جۋرنالى شىعا باستادى. وسى جۋرنالدىڭ 1997-1998 -جىلدارداعى سانىندا جانە «قازاق ەلى» گازەتىنىڭ 1996 -جىلعى ساندارىندا، «جۇلدىز» جۋرنالىندا سۋ بەيحاي جانە ونىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى ماقالا جازىپ، «قازاقتىڭ مادەنيەت تاريحى» اتتى كىتابىنىڭ كەيبىر تۇستارىنان اۋدارمالار جاريالادىم. 1998 -جىلى پروفەسسور سۋ بەيحاي ق ر ۇ ع ا ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ماناش قوزىبايەۆتىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، بايانداما جاسادى.
اكادەميك م. قوزىبايەۆ ونىڭ يىعىنا قازاقتىڭ شاپانىن جاۋىپ، قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە ۇلەس قوسقان 12 شەتەلدىك عالىمنىڭ قاتارىندا «قۇرمەت» گراموتاسىمەن ماراپاتتادى. وسى ساپارىندا سۋ بەيحاي دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قالداربەك نايمانبايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدى. سول قابىلداۋدا مەن دە بىرگە بولدىم. ق. نايمانبايەۆ وعان «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىن ماعان اۋدارتىپ جاتقانىن، كەلەشەكتە ونىڭ «قازاقتىڭ جالپى تاريحى» اتتى ەڭبەگىن دە اۋدارتۋعا نيەتتى ەكەندىگىن ايتتى.
سۋ بەيحاي مىرزا قاتتى قۋاندى. كەزدەسۋدەن كەيىن ماعان: «قازاقتىڭ جالپى تاريحىن» دا ءسىز اۋدارىڭىز دەدى. بۇل ءسوزىن ول وسىنىڭ الدىندا تۇرسىن جۇرتباي ارقىلى ماعان جازعان حاتىندا دا ايتقان ەدى. سول كۇنى شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى جاقىپ مىرزاحان ۇلى مەن دوكتور ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلى ۇشەۋىن ۇيگە شاقىرىپ ءدام تاتىردىم جانە قازاق تاريحى تۋرالى كەلەلى اڭگىمە بولدى.
سول ساپارىندا پروفەسسور سۋ بەيحاي ماعان «قازاقتىڭ جالپى تاريحى» اتتى كىتابىنىڭ قولجازبا كۇيىندە تۇپتەلگەن قاراكوك تىستى ءتورت تومىن بەرىپ كەتتى. بۇل كىتاپتىڭ قازاقستانعا جەتۋىنە شىڭجاڭداعى قازاقتىڭ قابىرعالى ۇلت زيالىلارىنىڭ دا كومەگى ءتيدى. ەندىگى جەردە بۇل كىتاپتى قايتسەم اۋدارىپ، جارىققا شىعارامىن دەگەن وي ارقاما ايازداي باتىپ ءجۇردى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى شىعارۋعا ۋادە بەرگەنىمەن، اياعىندا قاراجات تابا الماي قالدى. تەك اۆتوردىڭ «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىن 2001 -جىلعا كەلگەندە زورعا دەگەندە باسىپ شىعاردى. وسى ارالىقتا «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى سايراش ءابىش قىزى مەنى سول كەزدەگى ءبىلىم، مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى ەرلان ارىننىڭ قابىلداۋىنا كىرگىزدى. ەرلان مىرزا بىردەن قوزعالىپ، مينيسترلىك ارقىلى اۋدارۋعا كومەكتەسەتىندىگىن ءبىلدىردى. وسىدان سوڭ تىزگىن ۇشىمەن دوسىم، تالانتتى تاريحشى ءارى سينولوگ مارقۇم ساعىنتاي سۇڭعاتاي ۇلىنا بارىپ، كىتاپتى ەكەۋلەپ ءبولىپ اۋدارايىق، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى قولداپ وتىر دەدىم. ءبىراق ەندى قايتىپ ەرلان مىرزاعا كىرۋ مۇڭ بولدى. ارتىنان باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتتى.
- بۇل ەڭبەككە قازىرگى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ىقىلاسى اۋىپ، اۋدارىپ، قازاقستاندا شىعارۋعا قول ۇشىن بەرەمىن دەگەنى راس پا؟
- ول راس، 2005 -جىلى اقپان ايىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جاقسىباي سامرات كىتاپ جايلى مەنەن كولەمدى سۇحبات الدى. سۇحبات گازەتتە جاريالانعان سوڭ، سول كەزدەگى ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، قازىرگى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ ماعان ارنايى حات جازىپ، بۇل كىتاپتىڭ ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تاريح عىلىمى ءۇشىن تيگىزەر پايداسىنىڭ زور ەكەنىن ايتا كەلىپ، كىتاپتى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارۋعا كومەكتەسۋگە نيەتتى ەكەنىن ءبىلدىردى.
ارتىنشا مەنى ەكى رەت جەكە قابىلداپ، اڭگىمەلەستى. كىتاپ تۋرالى بارلىق ءمان-جايدى ءبىلدى. مينيستر ق. توقايەۆتىڭ ارنايى قابىلداپ، ءوز قولىمەن حات جازۋى ماعان ۇلكەن شابىت بەردى.
مەن بۇل ەڭبەكتى ەكى رەت مەملەكەتتىك عىلىمي-زەرتتەۋ كونكۋرسىنا جوبا رەتىندە ۇسىندىم. ءبىراق جولى بولمادى. ارتىنان ەكى جىل قاتارىنان اۋىرىپ قالدىم. وسى ارالىقتا ۇيگە كەلىپ، بۇل كىتاپتى ءجوندى-ءجونسىز سۇراپ، بار-جوعىن بىلگىسى كەلگەن كەيبىر ادامدار دا بولدى. بۇل جاعداي بىرنەشە رەت قايتالاندى. مەن ولاردى بۇل كىتاپ قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە اينالىپ كەتتى، اۆتور ءتىرى كەزىندە ءوزى اكەلىپ تابىستاعان دەپ جولعا سالدىم. كەزدەيسوق ادامداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتۋىنەن الاڭداپ، مۇقيات ساقتادىم. اقىرى ەشتەن كەش جاقسى دەگەندەي، 2018-2019 -جىلعى كونكۋرسقا قايتا ۇسىنعان كەزدە جولى بولىپ، جوبامىز بەكىتىلدى. ءسويتىپ 3 جىلدا ميلليون ەروگليفتىك كەسەك تۋىندىنى قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىقتىق جانە وتاندىق جانە الەمدىك تاريحنامالىق پرينتسيپتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، تۇسىنىكتەر بەرىپ، ساراپتاما جاسادىق.
- بۇل كىتاپ قىتايدا دا جارىق كورمەگەن. باسپادان شىعار الدىندا بەلگىسىز سەبەپتەرگە بايلانىستى شىقپاي قالعانىنان مەنىڭ دە حابارىم بار. وسى جونىندە قىسقاشا توقتالا كەتىڭىزشى…
- اۆتوردىڭ تاعدىرى قانداي سوقتىقپالى، سوقپاقتى بولسا، ونىڭ بۇل ەڭبەگىنىڭ تاعدىرى دا سولاي بولدى. وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ سوڭىندا ول «قازاقتىڭ جالپى تاريحىن» تالاي جىل جۇرەك قانىن سارقىپ جازىپ شىقتى. بۇل ەڭبەكتى شىڭجاڭداعى قازاق باسشىلارى، زيالى قاۋىم جوعارى باعالاپ، جارىق كورۋىنە قانشا دىلگىر بولسا دا، ونىڭ ءوزى دە كىتاپتىڭ كەيبىر تۇستارىن ساياساتقا بەيىمدەپ، كەدەرگىلەردەن امان-ەسەن ءوتىپ كەتۋدى ويلاستىرسا دا، ءبىراق ءبارىبىر، پارتيالىق سەنزۋرانىڭ قىراعىلىعىنان قاشىپ قۇتىلا المادى. پەكيندەگى «ۇلتتار باسپاسىنان» وندىرىسكە كەتكەلى تۇرعاندا شۇعىل توقتاتىلدى. مۇنىڭ سەبەبىن ەشكىم دە وعان اشىپ ايتىپ تۇسىندىرگەن جوق. سۋ بەيحاي ءوزى دە ول جايىندا بىزگە ەشتەڭە ايتپادى. بەيرەسمي بولجامدار بويىنشا، قىتاي بيلىگى وزىندەگى ءبىر ازشىلىق ۇلتتىق تاريحىن وسىنشاما جۇيەلى، اۋقىمدى ەتىپ كورسەتۋگە جول قويماعان. بۇل رەتتە مەنىڭ ءوز توپشىلاۋىم بار، اتاپ ايتقاندا، سۋ بەيحاي ءوز ەڭبەگىنىڭ العاشقى ءۇش تومىندا قازاق تاريحىن شەكارامەن شەكتەمەي تۇتاس الىپ قاراستىرعان. تەك سوڭعى ءتورتىنشى تومىندا عانا قىتاي قازاقتارىنىڭ تاريحىنا بولەك ورىن بەرگەن. بۇل، ارينە، بەلگىلى ماعىنادان قازاق حالقى ءبىر ءبۇتىن، ەشقانداي مەملەكەتتىك شەكارالارعا بولىنبەيدى دەگەن ۇعىم بەرەتىن ەدى.
- ءسىز بۇل ەڭبەكتى «قولجازبادان اۋداردىم» دەدىڭىز. كىتاپتىڭ قولجازباسى قولىڭىزعا قالاي ءتۇستى؟ قىتايدا قىزمەت ىستەگەن كەزىڭىزدە سۋ بەيحايمەن قارىم-قاتىناسىڭىز جاقسى بولعان با ەدى؟
- ءيا، وسى تۇستا بۇل ەڭبەكتى نەلىكتەن «قولجازبا» دەپ اتاعانىمىزعا توقتالا كەتەيىن. ءداستۇرلى ۇعىمدا «قولجازبا» دەپ اۆتوردىڭ ءوز قولىمەن قاعازعا جازىپ قالدىرعان شىعارماسىن ايتادى. بۇگىندە قوعامنىڭ دامۋىنا ىلەسىپ، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى كەڭەيگەن. سوعان سايكەس قولجازبانىڭ ءتۇرى دە وزگەرىسكە تۇسكەن. اتاپ ايتقاندا، اۆتوردىڭ جەكە ارحيۆىندە ساقتالعان، ءبىراق باسپا بەتىن كورمەگەن ەڭبەگى دە قولجازبا دەپ اتالادى. ونىڭ ۇستىنە قازىر قولمەن جازاتىن ادامدار ازايىپ كەتتى. سۋ بەيحاي مىرزا دا بىزگە ءوز ەڭبەگىنىڭ باسپا ارىپتەرىمەن تەرىلىپ، قاراكوك مۇقابادا قولمەن تۇپتەلگەن، ەشقايدا جارىق كورمەگەن نۇسقاسىن تاپسىردى. وسى نۇسقانى وقۋ، اۋدارۋ بارىسىندا ءبىز ءماتىننىڭ قاتاڭ رەداكسيالىق جانە كوررەكتورلىق تەكسەرۋدەن وتپەي، تەك اۆتوردىڭ العاشقى ءتۇپنۇسقا نەگىزىندە قۇراستىرىلعانىنا كۋا بولدىق. سول سەبەپتەن ءبىز ونى قولجازبا دەپ اتادىق.
ال ەندى سۋ بەيحايمەن قارىم-قاتىناسقا كەلسەك، ول شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە جۇمىس ىستەدى. مەن 1981-1986 -جىلدارى سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الدىم. ال سۋ بەيحاي بولسا، فيلفاكتەگى قىتاي فيلولوگياسى سىنىبىنداعى قازاق ستۋدەنتتەرگە قازاق تاريحىنان ساباق بەردى. سول سەبەپتى مەن ونىڭ ساباق كەستەسىنە سايكەس سوندا بارىپ، دارىستەرىن تىڭداپ ءجۇردىم.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، سۋ بەيحاي قازاق تاريحىن شىنايى جازۋعا تىرىسقان با؟ جوق الدە قىتايعا بۇيرەگى بۇرىلىپ جازعان تۇستارى دا كوپ پە؟
- سۋ بەيحايدىڭ بۇل ەڭبەگى قازاق تاريحىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى سوناۋ 5-4-عاسىرلاردان باستايدى. قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ەرتەدەگى باستاۋلار رەتىندە ساق، ءۇيسىن، عۇن، يۋەچجي، قاڭلى سەكىلدى ەتنوستاردىڭ تاريحىن، كەلگەن باعىتىن، كوشكەن جولدارىن، ولاردىڭ ءوز ىشكى بايلانىسىن، مەملەكەتتىلىگىن ءسوز ەتەدى. كەلگەن باعىتى دەگەندە، اۆتور ولاردىڭ ءبىرسىپىراسىن حەسي دالىزىنەن، حۋانحەنىڭ سولتۇستىگىنەن كەلگەن دەيدى. قىتايدىڭ تاريحي دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، ارينە.
بۇل جەردە سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن، سوندا اتا-بابالارىمىز قىتاي تاراپتان كەلگەن بە دەگەن. مۇنى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن وقىرمانعا ۇلكەن تاريحي-گەوگرافيالىق ءبىلىم كەرەك. تىم ەرتە ۋاقىتتا حالىقتار باتىستان شىعىسقا قاراي كوشكەن. ودان سوڭ قايتا باتىسقا قونىس اۋدارعان. ياعني، بۇگىندە قىتاي قولاستىنا قاراپ قالعان وردوس، شۇعايقۇزى، سيلايان، لان-شان، قۇلان تاۋلارى ەرتەدە كوشپەندىلەردىڭ - ساقتاردىڭ، عۇندار مەن ۇيسىندەردىڭ، يۋەچجيلەردىڭ جەرى بولعان. كەيىن بىرتىندەپ بارىنەن ايىرىلعان. قىتايلار سول باسىپ العان جەرلەرىنە كوشپەندىلەردى كەلتىرمەۋ ءۇشىن ۇزىندىعى 10 ليگە سوزىلعان ۇلى قامالدى سالعان.
تاريحتىڭ شىن بولمىسىن سول ۇلى قورعانعا شىعىپ تۇرىپ، ونىڭ باس-اياعىنا كوز سالعاندا عانا سەزىنەسىز. وزدەرىنىڭ ەرتەدەن جايلاعان قىستاۋ قونىستارىنان ايىرىلعان كوشپەندى ەتنوستار امالسىز باتىسقا جىلجىپ وتىرعان. عۇندار ەۋروپاعا دەيىن كەتسە، ۇيسىندەر مەن يۋەچجيلەر جەتىسۋعا كەلىپ تۇراقتاعان جانە بۇعان دەيىن وسىندا قونىستانىپ وتىرعان ساقتارمەن ارالاسىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن. سوندىقتان سۋ بەيحاي قىتايدىڭ قازاقستانمەن شەكارالاس جاتقان ىلە بويىنداعى، ەرەنقابىرعا ەتەكتەرىندەگى ساق، ءۇيسىن داۋىرىنە ءتان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرگە كوبىرەك ورىن بەرگەن. قازاقستان تاريحىندا ايتىلمايتىن نەمەسە كەمشىن مازمۇنداردى وسى ەڭبەكتەن تابۋعا بولادى. كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ بۇگىنگى قونىسىندا اتا- باباسىنان ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان بايىرعى حالىق ەكەنىنە، مەملەكەتتىلىك تاريحىنىڭ ەرتە كەزدەن باستالاتىنىنا ماڭىز بەرگەن جانە عىلىم دايەكتەرمەن دالەلدەگەن.
ءبىراق قانشا دەگەنمەن، ول قىتاي حالقىنىڭ جانە مەملەكەتىنىڭ وكىلى عوي. قىتايلىق تاريحناما قازاق تاريحىن ءوز مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق مۇددەسى تۇرعىسىنان پايىمدايدى. سوندىقتان ونىڭ قىتايعا بۇيرەگى بۇراتىن تۇستارى جوق دەي المايمىن. بۇل جەردە ول، ارينە، مەملەكەتتىك كوزقاراسقا دا وكىلدىك ەتىپ وتىر. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ۇيسىندەردى ماداقتاي وتىرىپ عۇنداردى، تۇركەشتەردى كوتەرمەلەپ كونە تۇرىكتەردى، مان-شين يمپەرياسىن قولداپ وتىرىپ، رەسەي يمپەرياسىن جاعىمسىز ەتىپ كورسەتەدى. بۇل - ەرتەدەگى ءبولىپ بيلەۋ ساياساتىنىڭ اسەرى. ول - ءبىر سۋ بەيحاي عانا ەمەس، قازىرگى قىتاي تاريحشىلارىنىڭ ورتاق ۇستانىمى. سونىمەن بىرگە بالقاش كولىنىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى نەندەي ءبىر «قولدان كەتكەن تەرريتوريا» تۋرالى قىتاي تاريحشىلارىنىڭ ەرتەدەن ايتىپ كەلە جاتقان ءالاۋلايىن بۇل دا قايتالايدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇنداي تۇستار شىڭجاڭدا قۇرىلعان جۇمىس توبىنىڭ العاشقى تالقىلاۋىندا، رەداكسيالىق جۇمىستاردا تۇزەتىلمەگەن. سوندىقتان اۋدارۋ بارىسىندا ءبىز ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ دۇرىسىن دۇرىس، بۇرىسىن بۇرىس دەپ اشىق ايتتىق جانە وتاندىق، الەمدىك تاريحنامالىق پرينسيپپەن تالداۋ جاساپ، تۇسىنىكتەر مەن سىن-ەسكەرتپەلەر بەرىپ وتىردىق.
- «قازاقتىڭ جالپى تاريحى» قازاقستان ءۇشىن نەسىمەن قۇندى؟ كىتاپتا قازاقستان تاريحشىلارى ايتپاعان، ەسكەرمەگەن تۇستار بار ما؟
- ءبىز بۇل كىتاپتى ەلىمىزدىڭ تاريحشى عالىمدارى وقىسىن، سول ارقىلى قىتاي عالىمدارى ءبىزدىڭ تاريحىمىز تۋرالى قانداي ۇستانىمدا ەكەنىن، قانداي ادىستەرگە سۇيەنىپ زەرتتەۋ جاسايتىندىعىن ءبىلسىن دەگەن ماقساتپەن اۋداردىق. سۋ بەيحاي ەڭبەگىندەگى قازاق تاريحىنىڭ ەتنو-مادەني كەڭىستىگى وتە كەڭ، حرونولوگيالىق شەڭبەرى اسا اۋقىمدى، جانە تاريحتى جۇيەلەۋى مەن كەزەڭدەرگە ءبولۋى مۇلدە باسقاشا. ونىڭ ۇستىنە قاتاڭ عىلىمي ستيلدەن گورى جالپىكوپشىلىك تىلمەن، تۇسىنىكتى ءسوز-سويلەمدەرمەن جازىلعان.
كىتاپتى وقىعان قازاقستاندىق عالىمدار ونىڭ تۇسىنىكتى جازىلعانىنا كوڭىل بولۋدە. قازاق حالقىنىڭ تاريحى بەلگىلى ماعىنادان، كوپتەگەن رۋ- تايپالاردىڭ تاريحىنان تۇرادى. ولاردىڭ تاريحتا بەلگىلەرى دە، بەلگىسىزدەرى دە بار. ولاردىڭ كەيبىرى مۇلدە حاتقا تۇسپەي قالعان. سۋ بەيحاي ولاردىڭ بارىن بارداي، جوعىن جوقتاي تاريحي دەرەكتەر مەن شەجىرە دەرەكتەرىنە بىرلەستىرە زەرتتەيدى. بۇل - قىتايداعى قازاق عالىمى نىعىمەت مىڭجاني سالعان ءداستۇر. وسى ارقىلى ەرتە زامان مەن ورتاعاسىرلىق قازاقتىڭ تايپالىق، ۇلىستىق مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحى ايقىندالادى. سول سەبەپتى تاريحي وقيعالاردىڭ گەوگرافيالىق شەڭبەرى قازاقستان اۋماعىنان شىعىپ كەتەدى. بۇدان قورىقپاۋ كەرەك. ءبىز قازىرگە دەيىن قازاق تاريحى ما، الدە قازاقستان تاريحى ما دەگەن ماسەلەنىڭ باسىن اشا الماي كەلەمىز. ەگەر ءبىز قازاق تاريحىن بۇگىنگى قازاقستانمەن عانا شەكتەپ قويساق، وندا ونىڭ تىنىسىن تارىلتىپ الامىز.
بۇگىنگى قازاقستاننىڭ شەكاراسى كەشە عانا قالىپتاسقان جوق پا؟ ونىڭ ۇستىنە ول وتارشىلداردىڭ ءبىزدى جان- جاقتان قۋسىرىپ اكەلىپ تىرەگەن جەرى. وعان دەيىن ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز شەكارا سىرتىنداعى قانشاما جەرلەردى ءوز ۋىسىندا ۇستادى. ءبىراق وتارشىلدىقتىڭ الدىندا ءبىز جەڭىلدىك. ءتىپتى رەسەي مەن مان- شين يمپەرياسى شەكارامىزدى وزدەرى ءبولىپ الىپ جاتقاندا قازاقتىڭ بىردە- ءبىر وكىلى سول بولىسكە قاتىستىرىلمادى. وسىنىمىز دۇرىس پا دەپ قازاقتان ەشكىم سۇرامادى. سۋ بەيحايدىڭ جازۋىنشا، قازاقتىڭ ەجەلگى ەتنو-تەرريتورياسى 3 ميلليون شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. مەن ودان دا كەڭىرەك دەر ەدىم. بۇدان وزگە قانشاما ارحەولوگيالىق مۇرالار، كونە قورعاندار، تاريحي ورىندار، جارتاس جازبالارى مەن ۇستىندار (ءماتىن جازىلعان تاستار)، پەتروگليفتەر شەكارادان تىس جەرلەردە جاتىر. سۋ بەيحاي ولاردىڭ ءبىرسىپىراسىن قازاق حالقىنىڭ مۇراسى رەتىندە زەرتتەيدى. ايتا بەرسەك، كىتاپتا وسى تاقىلەتتەس ءبىز ۇيرەنەتىن كوپتەگەن وزگەشە شەشىمدەر، پايىمداۋلار مەن ادىستەمەلەر بار.
- ءسىز قانشا مونوگرافيانىڭ اۆتورىسىز؟ ءبىر ەڭبەگىڭىز رەسپۋبليكالىق «كۇلتەگىن» سىيلىعىن الدى. بۇل جولى 4 توممەن قاتار، تاعى ءبىر مونوگرافياڭىز شىقتى دەپ ەستىدىم.
- ءيا، بۇعان دەيىن «ۇمىتىلعان رەسپۋبليكا»، «كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندەگى قىتاي جازبالارى»، «ويراتناما: جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى جانە جويىلۋى»، «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى: تاريحي- دەرەكتانۋلىق تالداۋ» اتتى مونوگرافيالارىم شىققان ەدى. سولاردىڭ اراسىنان «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى» اتتى مونوگرافيام ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2019 -جىلعى «كۇلتەگىن» سىيلىعىن الدى. مەن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن تاريحي- دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان زەرتتەدىم. وندا ايتىلاتىن وقيعالاردى، ويلاردى، پىكىرلەردى، وكىنىش پەن وسيەتتەردى قىتاي دەرەكتەرىنە نەگىزدەپ تالداپ، تاريحي استارىن، سەبەبىن ءتۇسىندىردىم. سوندىقتان بۇل مونوگرافيام ءتىلشى عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنەن باسقاشا. وسى جەردە تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى، ەگەر كىمدە-كىم ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تۇپكى يدەياسىن، مۇراتىن، ونىڭ جازۋ مادەنيەتىن، كونستيتۋتسيالىق ويلارىن ايقىندايتىن ەڭ نەگىزگى دەرەك، تاريحي قۇندىلىق نە دەسە، مەن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى دەر ەدىم. سوندىقتان وعان ەڭ نەگىزگى ۇلتتىق تاريحي قۇندىلىق رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك.
كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ عىلىمي كوشىرمەسىن 2001 -جىلى 60 ميلليون دوللارعا جاساتىپ اكەلدىك. ءبىراق اكەلگەندە ءبىراز دۇبىرلەتىپ- دۇبىرلەتىپ الدىق تا، سول بويى قويىپ قويدىق. ءتىپتى، ونى ۇمىتىپ كەتتىك. ەشكىم وعان نازار اۋدارمايدى، قاسىنا بارمايدى، ءتاۋ ەتپەيدى.
بىلە بىلسەك، ول - ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزىن ايقىندايتىن ءتۇپ دەرەك، اتا- بابالارىمىزدىڭ مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بويى ەش وزگەرمەي جەتكەن ءتول ءسوزى. وندا تەك مەملەكەت، حالىق جانە ونىڭ باقۋاتتىلىعى مەن تاۋەلسىزدىگى تۋرالى ايتىلادى. مۇنداي تەرەڭ ساياسي مانگە يە قۇجات قاي ەلدىڭ تاريحىندا بار؟! ەندەشە، ودان وتكەن كيە جوق ءبىز ءۇشىن. بۇل جولى تاعى دا سۋ بەيحايدىڭ «قازاقتىڭ جالپى تاريحى» اتتى ەڭبەگىن زەرتتەپ- زەردەلەۋگە باعىتتالعان «قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار» اتتى ۇجىمدىق مونوگرافيامىز جارىق كوردى. بۇعان جوبانى ورىنداۋعا اتسالىسقان د. ماحات، ج. سماحانوۆا، ەركىنجان سىلامحان سەكىلدى عالىمداردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالارى مەن باياندامالارى، ن. مىڭجاني، ج. مىرزاحان، ن. مۇحامەتحان ۇلى سەكىلدى وزگە دە قازاق عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرى مەن وي- پىكىرلەرى جيناقتالدى.
- قىتاي جازبالارىندا قازاق تاريحىنا قاتىستى ۇشان-تەڭىز مالىمەتتەر بار. ونىڭ ءبىرازى ەلگە جەتكىزىلدى. «ارحيۆ-2025» باعدارلاماسى اياسىندا شەتەلدەن تاعى ءبىراز دەرەكتەر كەلەر دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىك، ايتىلىپ قانا اياقسىز قالدى ما، قالاي؟
- جازبا دەرەكتەردەن وزگە، شەتەلدە كوپتەگەن ارحەولوگيالىق مۇرالار بار. ولاردىڭ كوبى جۇرت كوزىنە كورسەتىلمەي قاراڭعى قويمالاردا جاتىر. مىسالى، شانسي، ىشكى موڭعوليا پروۆينسيالارىندا عۇن جانە كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ەڭ كوپ ساقتالعان. ولاردىڭ بىزگە بولماسا، قىتايلارعا كەرەگى جوق. ۋاقىت وتە كەلە كوزدەن عايىپ بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. تۇرفان- دۋنحۋان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوبى شەت ەلدەرگە تاسىپ اكەتىلگەن. قازىر گەرمانيا، فرانسيا سەكىلدى ەلدەردىڭ مۇراعات قورلارىندا ساقتاۋلى تۇر. ولار، نەگىزىنەن، ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىزدىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن، تاريحىن زەرتتەۋدەگى باعا جەتپەس دۇنيەلەر. ولاردىڭ كوشىرمەسى ەلىمىزگە اكەلىنگەن جوق. سونىمەن بىرگە ورحون، ەنيسەي بويىنداعى كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ عىلىمي كوشىرمەلەرىن دە تولىق الدىرتۋ كەرەك ەدى. ول جۇمىس اياقسىز قالدى. كورشى جاتقان شىڭجاڭنىڭ مۇراجايلارىندا بىزدە جوق باعالى مۇرالار بار. ىلەدەگى ساق- ءۇيسىن مولالارىنىڭ ءوزى تولىق زەرتتەلگەن جوق. سوعان قاراماستان، بۇدان بۇرىنعى «مادەني مۇرا»، «حالىق تاريح تولقىنىندا» سەكىلدى اۋقىمدى باعدارلامالار مەن ءىس- شارالاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە قازاق تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن مۇرالار جيناپ اكەلىندى جانە اۋدارىلدى. ولاردى جيناۋ، رەتتەۋ جانە اۋدارۋ جۇمىستارىنىڭ باسى- قاسىندا باقىت ەجەنحان، جانىمحان وشان جانە مارقۇم ساعىنتاي سۇڭعاتاي سەكىلدى عالىمدار بولدى. بۇل ازاماتتار جاڭا داۋىردەگى قازاق تاريحناماسى مەن دەرەكتانۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ەندى سول زەرتتەلىپ، جيناقتالعان، اۋدارىلعان دۇنيەلەر عىلىمي اينالىمعا قوسىلسا دەگەن تىلەك بار.
جالپاق جەردىڭ بەتىندە قازاققا قاتىستى دەرەكتەر جەتەدى. ماسەلە سول دەرەكتەردى دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان دۇرىس تالداپ، قاجەتكە جاراتۋدا بولىپ وتىر. دەرەكتەرگە قوسا شەتەل عالىمدارىنىڭ قازاقستان تاريحى تۋرالى جازعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ دە ماڭىزى ەرەكشە. سول قاتارعا سۋ بەيحايدىڭ دا ەڭبەكتەرىن جاتقىزۋعا بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان قالياكبار ۇسەمحان ۇلى