قازاق حالقىنىڭ مەرگەندىك ونەرى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وسىدان ەكى جىل بۇرىن جارىق كورگەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىن جازدى.

ەلباسى ول ماقالاسىندا :

«بابالارىمىز شاپقان اتتىڭ ۇستىنەن ساداق تارتۋدى بارىنشا جەتىلدىردى. سوعان بايلانىستى قارۋدىڭ قۇرىلىمى دا وزگەرىپ، كۇردەلى، ىڭعايلى ءارى قۋاتتى بولا ءتۇستى. ماساعىنا قاۋىرسىن تاعىلىپ، مەتالمەن ۇشتالعان جەبە بەرەن ساۋىتتى تەسىپ وتەتىن كوبەبۇزارعا اينالدى» دەيدى.

وسى ورايدا، حالقىمىزدىڭ ەجەلگى جاۋىنگەرلىك ونەرى ساداق تارتۋ نەمەسە جامبى اتۋ ونەرى جايلى مالىمەتتەردى ۇسىنىپ وتىرمىز.

قازاقتىڭ باي تىلىندە «مەرگەن» دەيتىن ءسوز، ياعني اتاۋ بار. ەرتە كەزدە ساداق اتۋ مەن مەرگەندىك ونەر ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلىستىڭ بەكەمدىگى ءۇشىن باعا جەتپەس قۇندىلىق سانالعان. سوندىقتان كوشپەلى حالقىمىز ەر بالانى جاستايىنان ساداق ۇستاۋعا باۋلىپ، ەلىن قورعاۋعا تاربيەلەگەن.

ويتكەنى ساداق اتۋ - جاۋىنگەرلىك ونەر. ونىڭ پايدا بولۋ مەرزىمىن كوپتەگەن تاريحشى- عالىم ب. ز. ب. ІV-ІІІ عاسىرلار ۇلەسىنە جاتقىزىپ ءجۇر. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كوشپەلى عۇن ۇلىسى العاش رەت ساداقشىلار (مەرگەندەر) قوسىنىن دۇنيەگە كەلتىرگەن. قىتاي جازبالارىندا عۇندار كوسەمى ءتاڭىرقۇتى مودەنىڭ ءۇش مىڭ مەرگەن ساداقشىلارى بولعانى جايلى دەرەك ايتىلادى. جازۋشى ءھام زەرتتەۋشى قويشىعارا سالعارا ۇلى ءوز ەڭبەكتەرىندە عۇندار اسا قۋاتتى ىسقىرعىش جەبەسى بار ساداق قولدانىپ، جاۋىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرعانى جايلى جازادى.

سونداي-اق ورتا عاسىردا جازىلعان موڭعول دەرەككوزدەرىندە ەرتەدە كوشپەندىلەر ساداقشىلاردىڭ مەرگەندىگى مەن ەپتىلىگىن سارالاۋ ءۇشىن مالدىڭ كەرگەن تەرىسىن نىسانا رەتىندە پايدالانعان دەلىنىپتى. ياعني نىسانانى (اعاشقا كەرىلگەن تەرى) 40 وق (ءبىر وق شامامەن 90-100 س م) قاشىقتىقتان ءبىر مەرگەن 20 وق جۇمساپ اتاتىن بولعان. وسى ءادىس ارقىلى مەرگەندەردىڭ ساداق اتۋ شاماسىن مەجەلەپ، الىس جانە ورتا قاشىقتىققا ساداق تارتاتىن توپتاردى جاساقتاعان.

1225 -جىلى شىڭعىس قاعان حورەزمدى تولىق باعىندىرعان سوڭ «بۇعىلى- شاشاق» دەيتىن جەردە ۇلان- اسىر توي جاساپ، ات جەتەر جەردەگى مەرگەندەردى شاقىرىپ، سايىس وتكىزگەنى تۋرالى تاريحي جازبالاردا ايتىلادى. وسى سايىستا ەسەي مەرگەن 335 قۇلاش جەردەگى نىساناعا ساداق وعىن ءدال تيگىزىپ، باس مەرگەن اتانىپتى. ءبىر قۇلاشتى شامامەن 1,5 مەتر دەپ ەسەپتەسەك، ەسەي مەرگەن 502,5 مەتر، ياعني جارتى شاقىرىم جەردەن اتقان وعىن ءدال تيگىزگەن. ەندى مىناعان نازار اۋدارىڭىز، تۇرىك سۇلتانى مۇراد گازيس 210 قۇلاش، ەرتەدەگى گرەك مەرگەنى 282 قۇلاش جەردەن نىسانا اتىپ ءدال تيگىزگەنى جايلى دەرەكتەر بار. بۇل دەرەكتەرگە نازار اۋدارساڭىز، دالا كوشپەلىلەرىنىڭ باسقا جۇرتتان قانشالىقتى جوعارى دەڭگەيدە جاۋىنگەر بولعانىن اڭعاراسىز. ياعني ساداق بايىرعى كوشپەلىلەر مۇراسى ەكەنى ءسوزسىز.

سول سياقتى، 1216 -جىلى شىڭعىس قاعاننىڭ سەنىمدى قولباسشىسى سۇبەدەي جەم وزەنى بويىندا مەركىتتەردى قۋىپ جەتىپ، قويداي قىرادى. جوشى قولعا تۇسكەن مەركىت نويانى توقتابەكتىڭ ءۇشىنشى ۇلى قۇلتۋعاننىڭ مەرگەندىگىن سىناپ كورەدى. قۇلتۋعان مەرگەن ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرىن جەدەل- جەدەل ءۇش وق اتقاندا سوڭعى وقتارى الدىڭعى وقتاردىڭ ايىر اشاسىن جارىپ تيگەن ەكەن. مەركىت مەرگەننىڭ مۇنداي قابىلەتىنە سۇيسىنگەن جوشى اكەسىنە كىسى سالىپ، ونى ءتىرى قالدىرۋدى سۇرايدى، ءبىراق قاتال اكە «مەن جاۋىمنىڭ كومەگىنە مۇقتاج ەمەسپىن» دەپ، ونى ولىمگە بۇيىرعانى جايلى ناقتى دەرەك بار (زاردىحان قينايات ۇلى. قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان. استانا: «ەلوردا»، 2004. 96-ب. )

ساداق تۇرلەرى جانە قۇرىلىمى

ساداقتى بارلىق حالىق پايدالانعان. ەرتە كەزدە اڭ اۋلاۋدا، كەيىن سوعىس ىسىندە قولدانعان. قاراپايىم ساداقتى توبىلعى، ۇيەڭكى، ت. ب. اعاشتى دوعاشا ءيىپ، ەكى ۇشىن قايىسپەن كەرىپ جاسايتىن بولعان. كۇردەلى، ياكي قۇراما ساداقتىڭ سىرتقى بەتى سىڭىرمەن نەمەسە تارامىسپەن قاپتالىپ، ىشكى جاعى مۇيىزبەن استارلانعان، كەيدە ورتاسى مەن ەكى شەتىنە سۇيەك باستىرما قاعىلعان.

كۇردەلى نەمەسە قۇراما ساداقتى ەجەلگى ەرتە داۋىردە ساقتار مەن عۇندار قولدانعان دەيدى زەرتتەۋشىلەر (قاليوللا احمەتجان) . قازاق ساداعى كوشپەندى ساق- عۇندار ساداعىنىڭ جەتىلدىرىلگەن جالعاسى بولىپ سانالادى.

قازاق اۋىز ادەبيەتىندە ساداقتاردى جاسالعان ماتەريالدارىنا قاراي «قايىڭ ساداق»، «قاراعاي ساداق»، «ۇيەڭكى ساداق» «بۇلعارى ساداق»، «ادىرنا»، «كون ساداق» دەپ بولسە، قايىڭنىڭ سارعايعان قابىعىمەن قاپتالعان ساداقتى تۇسىنە بايلانىستى «سارىجا» نەمەسە «سارساداق» دەپ تە اتاي بەرگەن.

قاراپايىم ساداق ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى، ياعني اعاش نەمەسە سۇيەكتەن جاسالاتىن اتۋ ءۇردىسىن ىسكە اسىراتىن بولىك ادىرنا دەپ اتالادى. ال شىرەي تارتىپ، ساداق وعىن ۇشىراتىن ءجىپتى نەمەسە باۋدى كىرىس دەپ اتايدى. اتاقتى قازتۋعان جىراۋدىڭ:

بۇدىرايعان ەكى شەكەلى،

مۇزداي ۇلكەن كوبەلى،

قارى ۇنامى سۇلتاندايىن ءجۇرىستى،

ادىرناسى شايى جىبەك وققا كىرىستى، - اتتى تولعاۋىندا ايتىلعانداي...

ادىرنا بەس بولىكتەن تۇرادى. ونىڭ قولمەن قىسىپ ۇستايتىن ورتا تۇسىن بەلى دەپ اتايدى.

بۇلعارى ساداق، بۇقار جاي،

تاتا الماسام ماعان سەرت!

بەل كۇشىمە شىداماي،

بەلىڭنەن كەتسەڭ ساعان سەرت!

(«قوبىلاندى باتىر» جىرىنان).

بەلى بەرىك بولۋ ءۇشىن سۇيەكپەن كومكەرىلىپ، تارامىسپەن ورالعان، يىنىمەن تۇيىسكەن جەر شىلعي تەرىمەن قاپتالىپ، كەپتىرىلەتىن بولعان.

ادىرنانىڭ يىلمەلى سەرىپپەلى بولىگىن - ەكى ءيىنى (جوعارى جانە تومەنگى) دەپ اتايدى. كىرىس، ياعني ءجىپ بايلاناتىن ادىرنانىڭ ەكى ۇشىن باسى (جوعارى جانە تومەنگى) دەيدى. يىندەرىنىڭ ۇستىنەن تارامىس تارتىلىپ، ىشكى بەتى مۇيىزبەن قاپتالىپ، قوڭىر اڭنىڭ نەمەسە مال مايىمەن مايلانىپ وتىرعان. حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى قارۋ- جاراعىن زەرتتەپ جۇرگەن ەتنوگراف قاليوللا سامات ۇلىنىڭ ەڭبەگىندە ادىرنانىڭ باستارى بولەك- بولەك جاسالىپ، يىنىنە بۇرىش جاساي بەكىتىلەدى دەيدى.

ال ادىرنانىڭ ەكى باسىن قوسىپ بايلانعان ءجىپتى كىرىس دەيدى. ول بەرىك جىپتەن نەمەسە جىبەكتەن، تارامىستان ورىلەدى. مىندەتى - وقتى نىساناعا قاراي ۇشىرۋ. كىرىس ءجىپ ساداقتىڭ ءبىر باسىنا مىقتاپ بەكىتىلىپ، ەكىنشى باسى ادىرنانى بوساتىپ تۇرۋ ءۇشىن المالى تۇزاق تۇرىندە الىنىپ، سالىنادى. كىرىستى قاتتى سەرپىگەندە، ادىرنانىڭ باسى جارىلىپ نەمەسە سەتىنەپ كەتپەس ءۇشىن سۇيەكتەن قورعانىش ورناتىلادى. ونى توبىرشىق دەپ اتايدى.

توبىرشىقتى بيىك جاي سالىپ،

دۇشپان اتتىم وكىنبەن...

(دوسپانبەت جىراۋ)

ساداقتىڭ وعى

ساداق وعىن ەتنوگراف- زەرتتەۋشى قاليوللا احمەتجان مىرزا بىرنەشە بولىككە ءبولىپ قاراستىرىپتى. ياعني وقتىڭ ۇشىنداعى ءقاۋىپتى مەتالل (سۇيەك) بۇيىمدى جەبە دەيدى. جەبە بەكىتىلگەن ۇزىن اعاشتى سابى دەسە، كىرىسكە بەكىتىلىپ، سوزىلا سەرپىلەتىن تەتىكتى كەزتابان دەپ اتاپتى. ال وقتىڭ ءتۇزۋ ۇشۋىنا باعىت بەرەتىن قاۋىرسىندى وقتىڭ قاناتى دەيدى ەكەن.

وقتىڭ سابى قايىڭ، توبىلعى، قاتتى تالدان جاسالادى. وق وتە ءتۇزۋ بولماسا نىسانعا جەتپەيدى. قازاقتا «وقتاي ءتۇزۋ» دەگەن تىركەس سودان قالعان. سونداي- اق وقتى شىن شەبەرلەر عانا جاسايتىن بولعان. اتالارىمىز «اكە كورگەن وق جونار» دەپ بەكەر ايتپاعان.

جونىلعان وقتى سۋى قانعانشا كەپتىرىپ، دىمدانباس ءۇشىن مايعا بوكتىرىپ پىسىرەتىنى جايلى ايتىلادى. وقتىڭ كوپتەگەن ءتۇرى بولعان، ياعني جاۋعا اتاتىن وق، اڭ اۋلاۋعا ارنالعان وق، دوعال وق، وتتى وق، كۇشىگەن ءجۇندى وق، سارى ءجۇندى وق، قاناتى وق، ت. ب.

سونداي-اق وقتار باسىنداعى جەبەسىنە قاراي ءارقيلى اتاۋلارعا يە بولعان. مىسالى، «سۇر جەبە»، «قۋ جەبە»، «توبىلعى جەبە»، ت. ب. قىرىقتان استام ءتۇرى بار.

جاۋىنگەرلەر وقتى ارنايى ىدىس- قاپقا سالىپ الىپ جۇرگەن. ونى قىلشان نەمەسە قورامسا دەپ اتاعان. باتىرلىق داستانداردا «قورامساعا قول سالدى، قول سالعاندا مول سالدى» دەگەن جىر جولدارى بار.

كوشپەلىلەر جەبەنى قوزىجاۋىرىن، ساۋىتبۇزار، كوبەبۇزار، ءۇش قىرلى، دوعال جەبە دەگەن كوپتەگەن تۇرگە بولگەن.

قوزىجاۋىرىن قۋ جەبە،

تارتاتۇعىن شاق بولدى.

(«ەر تارعىن» )

جۇمساپ قاتتى بولاتتى،

ساۋىتبۇزار وق اتشى...

(«جۇبانىش» اقساۋىت)

كونساداقتىڭ ىشىندە،

كوبەبۇزار ساۋىت بار... (ماحامبەت)

جەبەنىڭ ەزەك جەلى، قاناتجالاۋشا، وتكىر ۇشى، جەتەسى، قىرلارى جانە قالپاقشادان تۇرادى. جەبەنىڭ ۇشى الىنبالى- سالىنبالى قاتتى تەمىر سياقتى مەتالدان جاسالادى. قالپاقشا سوعىس كەزىندە اتۋ نىساناسىنا بايلانىستى جىلدام الىنىپ، اۋىستىرىلىپ وتىرادى. وسى ارقىلى جەبەنىڭ ۇزاق قىزمەت ەتۋى قامتاماسىز ەتىلەدى. قالپاقشادا باعىتتاۋشى ساڭىلاۋ ادىرناعا قوندىرۋ ءۇشىن تەرەڭدىگى 5-6 مم، ەنى 2,5- 3,0 مم ويىق بولادى.

جەبەنىڭ قاناتى (جالاۋشاسى) قۇس جۇنىنەن (قاز، تاۋىق، قاراقۇس، ت. ب) نەمەسە جاساندى ماتەريالداردان جاسالىپ، وقتى اتىلعاندا تۇراقتاندىراتىن قىزمەت اتقارادى. باعىتتاۋشى قاۋىرسىننىڭ ءبىرى قالاقشاداعى ادىرنا ءۇشىن جاسالعان ويىققا ورناتىلادى جانە اشىق تۇسپەن بويالادى.

جەبەنىڭ وققا بەكىتىلگەن تۇسىن جەتەسى دەيدى. جەتە بەرىك بولماسا، جەبە سابىنان بوسىپ جول ورتاعا ءتۇسىپ قالادى. سوندىقتان جەبەنى جەتەسىنە جەتكىزىپ سىڭىرەتىن بولعان. قازاقتىڭ «جەتەسىنە جەتكىزىپ ايتىلدى» دەگەن ءسوز تىركەسى وسىدان وربىسە كەرەك.

ساداق اتىپ، سايىس وتكىزۋ

ساداق اتىپ، سايىس وتكىزۋ - قازاق حالقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ويىن ءتۇرى. مەرگەندەر اتىپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن بەلگىلەنگەن نىسانانى جامبى دەپ ايتادى. جامبى دەگەنىمىز كونە تۇركى- موڭعول تىلىندە «ەمبۋ»، ياعني قۇيمالى التىن نەمەسە كۇمىس دەگەندى بىلدىرەدى. سول سياقتى باعالى زاتتاردان جاسالعان قۇندى بۇيىمدار دا جامبىنىڭ ءرولىن اتقارا بەرەدى. ونىڭ ءپىشىنى ءىرى قارا نەمەسە ۇساق مالدىڭ تۇياعى مۇسىندەس بولعاندىقتان، تايتۇياق، قويتۇياق، اتتۇياق، اسىق جامبى، بەسىك جامبى، تۇيەكوز جامبى، قويباس جامبى، ت. ب. دەپ اتالاتىن بولعان.

بۇل قۇندى بۇيىم ەرتەدە اقشانىڭ ورنىنا دا جۇرگەن. سوندىقتان دا جامبى ورتا عاسىردا باعالى ەكۆيۆالەنت رەتىندە تانىمال بولعانى جايلى دەرەك بار. ال جامبىنىڭ جاسالعان ماتەريالىنا بايلانىستى تازا اق كۇمىستەن جاسالعان بولسا، اق جامبى نەمەسە التىننان جاسالسا، التىن جامبى دەپ اتاعان.

جامبى اتۋ ويىنىن كوشپەندى حالقىمىز جاۋىنگەرلەردىڭ مەرگەندىك قابىلەتىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان. بۇنىڭ باستى ماڭىزى: بىرىنشىدەن، اسكەري- جاۋىنگەرلىك دايىندىقتى جەتىلدىرىپ وتىرۋ بولسا، ەكىنشى تاراپتان، ەل اراسىنداعى مەرگەندەردى (ساداقشىلاردى) انىقتاپ، ولاردى كوتەرمەلەۋ ءۇشىن قاجەت بولعان، ۇشىنشىدەن، سىنالعان ساداقشىلاردان ارنايى توپ جاساپ، سوعىس كەزىندە كۇشتىك قۇرىلىم رەتىندە پايدالانعان. وسى نەگىزدەرگە قاراعاندا، جامبى اتۋدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ شەبەرلىگىن دامىتاتىن ونەر ەكەنى داۋسىز.

جامبىنىڭ «ايقاباق اتۋ» دەگەن دە ءتۇرى بار. ەگەر بۇل زات التىن بۇيىمنان جاسالعان بولسا، «التىن قاباق» دەپ اتالادى. ايقاباق جامبىدان اۋىر، كولەمى اي پىشىندەس، سوم كۇمىستەن قۇيىلعان بۇيىم.

جالپى، «جامبىنى» نەمەسە «ايقاباقتى» ۇزىن سىرىقتىڭ باسىنا، مولشەرلى جەرگە ءىلىپ قويادى. ونى اتتىڭ ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ ساداقپەن ءدال اتىپ ءتۇسىرۋ كەرەك. بۇل ساداقشىلاردىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى جارىسى. وتە ۇلكەن مەرەكەلەردە عانا وينالادى. كەيدە جاياۋ جۇگىرىس بارىسىندا دا اتادى. اتىپ تۇسىرگەن مەرگەن قىمبات بۇيىمدى ءوزى الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇرىنعى كەزدە جاۋىنگەرلەر وڭاي مال تابۋ ءۇشىن مەرگەن بولۋى قاجەت.

اتا- بابامىز ادىرناسىن اڭىراتىپ، تويعا بارىپ جامبى اتقان. مىسالى، «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا كوكتەم ايماق دەيتىن حان اي استىنا بيىك باقان ورناتىپ، وعان التىن جامبى ءىلىپ، وسىنى اتىپ تۇسىرگەن ادامعا قىزىمدى بەرەم دەپ جار سالادى.

اي استىندا اسپانعا

قۇردى باقان قاقتىرىپ

التىن تەڭگە اتتىرىپ،

تەڭگەنى اتىپ تۇسىرگەن

قۇرتقانى سۇلۋ سول الار...

وسى حابار قوبىلاندىنىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، جاس باتىر توبىلعى تورى اتىمەن شاۋىپ بارىپ، اي استىنداعى تەڭگەنى اتىپ ءتۇسىرىپ، قۇرتقا سۇلۋدى الىپ قايتادى:

قولىنا الىپ تولعانىپ،

قوزى جاۋىرىن جەبەنى

ات ۇستىنەن شىرەنىپ،

سوندا تۇرىپ تارتادى،

قۇرۋلى باقان باسىندا،

ەكى ءبولىپ ۇشىردى

اي استىندا تەڭگەنى...

جوعارىداعى جىردىڭ ماتىنىنەن تۇسىنگەنىمىز، ەرتە داۋىردە مەرگەن ساداقشىعا حاننىڭ ءوزى قىزىن بەرەتىن بولعان. كوشپەلىلەر تۇرمىسىندا مەرگەننىڭ ورنى قانشالىقتى بيىك ەكەنىن وسىدان- اق ۇعىنا بەرسەڭىز بولادى.

سول سياقتى ساكەن سەيفۋليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىندا ابىلاي حاننىڭ زامانىندا بۋرابايدا جامبى اتۋدان ۇلكەن سايىس ءوتىپ، بيىك تاۋدىڭ ۇستىندە تۇرعان نىسانعا ەشكىمنىڭ وعى جەتپەگەندىكتەن، سول بيىك «وقجەتپەس» دەپ اتالعانى جايلى اڭىز بار. جىرعا قۇلاق تۇرسەك:

...قالىڭ قول گۋىلدەيدى انتالاسقان،

باسەكە ءبىر قىز ءۇشىن تايتالاسقان.

ءبىر تاسقا توپ جانىندا

قىز دا شىقتى.

تارتىستىڭ سەبەپكەرى جانتالاسقان.

باتىرلار شىرەنىسىپ تىزبەكتەلىپ،

تارتىستى ساداقتارىن «ابىلايلاپ»

دۇمپىلدەپ ساداق وعى ىسقىرادى،

ويقاستاپ اتتارى ويناپ پىسقىرادى.

ىشقىنىپ جولبارىستاي كۇشىن ولشەپ،

باتىرلار ساداققا وعىن قىستىرادى.

اتقان وق تاسقا ءتيىپ جارقىلدايدى،

شىڭدا ويناپ بالا بۇركىت

شاڭقىلدايدى.

وقتارىن ورامالعا جەتكىزە الماي،

باتىرلار ءبىرازدان سوڭ

«قارقىندايدى» ...

جامبى اتۋ، ياعني ساداق اتۋ سپورتى ەلىمىزدە جاڭعىرۋدا. جىل سايىن ەرەسەكتەر، جاستار، جاسوسپىرىمدەر اراسىندا جامبى اتۋدان رەسپۋبليكالىق بىرىنشىلىكتەر تۇراقتى وتكىزىلىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا ەرەجەسى بەكىتىلىپ، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ نەگىزى توبىنان ورىن الىپ ۇلگەردى.

سونىمەن قاتار 2017 -جىلى ەلوردا تورىندە وتكەن ەكسپو كەزىندە جامبى اتۋدان الەم بىرىنشىلىگى ۇيىمداستىرىلدى. بۇل جارىس ءقازىر داستۇرگە اينالىپ، جىل سايىن وتكىزىلىپ كەلەدى.

بەكەن قايرات ۇلى

«Egemen Qazaqstan»