وتىرار تاعى ويراندالا ما؟
مەيلىنشە ۇلكەن قالاجۇرتى سانالاتىن وسىناۋ وتىرارتوبە اتتى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتىڭ كەلبەتىنە نۇقسان كەلتىرەتىن قۇرىلىس جۇمىستارى قازىر قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. جاساندى قورعان كوتەرىپ، قاقپا تۇرعىزامىز دەپ وتىراردىڭ اسا قۇندى مادەني قاباتتارىن بۇزىپ جاتقانىنا ارحەولوگ- عالىمدار نارازى.
بەلگىلى ارحەولوگ، رەكونسترۋكتور ەمما ۋسمانوۆا وتىرار قالاجۇرتىنداعى قۇرىلىس جۇمىستارىنا ءوزى كۋا بولعانىن فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىنا جازدى. عالىمدار ورتاعاسىرلىق قىش قابىرعالاردىڭ ورنىنا زاماناۋي كىرپىشتەردى قالاۋ - تاريحقا جاسالعان قيانات دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، «قۇرىلىس» قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتقان اۋماق داڭقتى بيلەۋشى ءامىر تەمىردىڭ قايتىس بولعان جەرى بولۋى مۇمكىن.
«بىزبەن بىرگە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇحتار قوجا بولدى. ول وسىناۋ كونە قالاشىقتىڭ قازبا جۇمىستارىنا قاتىسقان. مۇنى كورگەن ول بوزارىپ كەتتى، كوزىنە ەرىكسىز جاس الدى. تۋريستىك نىسان مەن تاريحي نىساندى بىرىكتىرۋ وتە قيىن ەكەنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى. تاريحي سەنىمدىلىككە باسىمدىق بەرىلۋى ءتيىس. مۇندا تاعى دا جاساندى تۇيەلەر ورناتىلعان. وتىرار ءوزىنىڭ تاريحي كەڭىستىگىن ساقتايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن» دەپ جازعان عالىم كونە قالانىڭ تەندەر قۇربانى بولىپ كەتپەۋىنە الاڭداۋلى.
قازاقستان ارحەولوگياسىنىڭ زەرتحاناسىنا اينالعان وتىرار قالاسىنىڭ ورنىنداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە اكادەميك كارل بايپاقوۆپەن بىرگە اتسالىسقان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ارحەولوگ مۇحتار قوجا قالانىڭ تاريحي كەلبەتىنىڭ ادام تانىماستاي وزگەرىسكە دۋشار بولعانىن بىرنەشە جىلدان بەرى ايتىپ كەلەدى.
«جۋىردا ەمما ۋسمانوۆا ەسىمدى بەلگىلى ارحەولوگپەن بىرگە وتىرار توبەنى ارالادىق. قۇرلىسشىلار 40 سانتيمەترلىك دۋالداردىڭ ۇستىنە 2 مەترلىك كىرپىش قالاپ جاتىر. كونە قالا تاريحي كەلبەتىنەن جۇرداي بولعان، تانىماي قالدىم. جاساندى كوزبوياۋشىلىق كىمگە كەرەك؟ وسى ارقىلى تۋريستەردى قىزىقتىرامىز دەۋى بوس اۋرەشىلىك، اقشا شاشۋ»، دەگەن عالىم جاساندى قاقپادان وتىراردىڭ ورتالىق بولىگىنە قاراي تاسجول سالا وتىرىپ مادەني قاباتتاردى سىرىپ تاستاپ جاتقانىن ايتادى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، وزگە ەلدەردە تۋريستەر جۇرەتىن اياقجولدى تاريحي جادىگەرگە زيان كەلتىرمەيتىندەي ەتىپ، اعاش تاقتايلاردان توسەيدى. سوندا ەسكەرتكىش بەتى سىرىلمايدى، تاريحي ورىن قازىلىپ بۇلىنۋگە ۇشىرامايدى. ال يۋنەسكو تاراپىنان جاپونيانىڭ ماقساتتى قورىنىڭ «كونە وتىرار قالاشىعىن ساقتاۋ مەن رەستاۆراتسيالاۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزۋى وتىراردىڭ اسا قۇندى تاريحي ەسكەرتكىش ەكەنىن ايعاقتايدى.
«2004 -جىلدارى وتىراردىڭ ەجەلگى قيراندىلارىن ساقتاۋ بويىنشا شۇعىل جۇمىستار جۇرگىزىلگەندە ءوزىم دە كورگەنمىن. ياعني ەسكى دۋالدى ۋاقىتشا ساقتاۋ ءۇشىن جاڭا قىش قويعان ەدى. رەستاۆراتسيا دەپ كوپ جەرلەردى جاڭارتىپ تاستايتىن سياقتى، وتكەندە جوشى حان مازارىنىڭ ءىشىن تۇگەل اكتەپ تاستاعانىن كوردىك. مۇنداي ۋاقىتشا كوزبوياۋشىلىق الەمدىك دەڭگەيدەگى كونسەرۆاتسيا، رەستاۆراتسيا جۇمىستارىنا جاتپايدى. بابالاردىڭ قولىنىڭ تابى قالعان قابىرعالار ءتۇپنۇسقا كۇيىندە ساقتالۋى كەرەك»، دەيدى ارحەولوگ.
وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق قورىق- مۋزەيى وتىرار ايماعىنداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعايتىن بىردەن ءبىر مەكەمە بولىپ سانالادى. قازىرگى تاڭدا مۋزەي رەسپۋبليكا كولەمىندە ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردى زەرتتەۋ، قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن، رەستاۆراتسيا جانە كونسەرۆاتسيا ارقىلى ەسكەرتكىشتەردىڭ ساقتالۋىن قاداعالايتىن، سونىمەن قاتار حالقىمىزدىڭ ەتنوگرافيالىق جانە رۋحاني، مادەني مۇرالارىن جيناقتاپ ساقتاۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ورىن. الايدا رەستاۆراتسيا جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە جاناشىر عالىمداردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپاۋى وتىرار جۇرتىن ويىن- ساۋىق ورتالىعى «ديسنەيلەندكە» اينالدىرۋعا اكەلە جاتقانداي.
«تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» زاڭنىڭ 39-بابىنىڭ 3-تارماعىندا «تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىنىڭ ساقتالىپ تۇرۋىنا ءقاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن جۇمىستاردى جۇرگىزۋگە تىيىم سالىنادى» دەپ ايقىن ايتىلسا دا تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جونىندەگى زاڭدى بۇزۋ توقتاماي كەلەدى.
اتالعان ماسەلە « Egemen Qazaqstan» گازەتىنىڭ 2019 -جىلعى 9 -تامىز كۇنگى سانىندا دا «وتىرار قايتا ويراندالا باستادى ما؟» اتتى ماقالادا كوتەرىلگەن-دى. ءبىراق ۇلتتىق ارحەولوگيانىڭ ىرگەتاسىن قالاعان ءا. مارعۇلان مەن ك. اقىشەۆتىڭ باستاۋىمەن قازاقستان تاريحىنا تىڭ جاڭالىق اكەلگەن وتىرار جۇرتىن ساقتاپ قالۋدا قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان ناقتى شەشىمنىڭ بولماي وتىرعانى قىنجىلتادى.