جازىقسىز جاپا شەككەن قوس ازامات

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ميلليونداعان جازىقسىز جانداردىڭ ءومىرىن قيىپ، تاعدىرىن تالكەككە سالعان ستاليندىك ساياسي رەپرەسسيا، حالىق جادىندا جازىلماس جارا بولىپ قالدى.

وسىنداي تاريحتىڭ قاسىرەتتى جىلدارى جايلى ارحيۆ قۇجاتتارى، مۋزەي جادىگەرلەرى ەستەلىك ايتادى.

ەلىمىز ەتەك- جەڭىن جيىپ، ەگەمەندىگىن العان سوڭ جەر- جەرلەردە جازىقسىز جازالانعانداردى ەسكە الاتىن جانە تاعزىم ەتەتىن مەموريالدىق ەسكەرتكىشتەر، مۋزەيلەر اشىلدى. «ازا تۇتۋ» كىتاپتارى جارىق كورىپ، وقىرمانعا جول تارتتى. بۇگىنگى ۇرپاققا تاريحتىڭ قاسىرەتتى جىلدارىن كورسەتۋ ءۇشىن جىل سايىن وسكەمەندەگى «ستاليندىك ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» مۋزەيىندە اشىق ەسىك كۇنى ۇيىمداستىرىلادى. وندا رەپرەسسيا، دەپورتاتسيا قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى، ستۋدەنت جاستارى جانە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن، ەسكە الۋ ءىس- شارالارى ءوتىپ تۇرادى.

عاسىردان استام تاريحى بار شىعىس قازاقستان وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى « ⅩⅩ عاسىردىڭ 30-50 -جىلدارىنداعى ساياسي رەپرەسسيا» تاقىرىبىمەن 1960-1970 -جىلداردان باستاپ اينالىسا باستادى. ال 1980-1990 -جىلداردىڭ باسىندا بەلسەندى تۇردە رەپرەسسيا، دەپورتاتسيا تاقىرىبىنا ماتەريالدار جيناقتالدى.

1920-1940 -جىلدارداعى قاسىرەتتى باستان كەشكەن حالىق قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى، قىزىل قىرعىننىڭ قۇربانى بولدى. وكىنىشكە قاراي، وتباسىلىق ارحيۆتەردە اقتالعاندارى تۋرالى ءبىر جاپىراق قاعاز عانا قالعان. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ءبىر ءتىلىم قاعاز نەگىزىندە رەپرەسسياعا ۇشىراعان جانداردىڭ ۇرپاقتارىنان ەستە قالعان ەستەلىكتەرىن، قولدا بار ماتەريالدارىن الىپ قالۋعا تىرىسادى. كەيبىرەۋىنىڭ نەمەرە- شوبەرەلەرى قولدارىنداعى قۇندى قۇجاتتارىن، فوتولارىن وزدەرى اكەلىپ، تابىستاپ جاتادى.

سولاردىڭ ءبىرى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ، وسكەمەن قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى امانگەلدى قاجىبايەۆ اتاسى دايىربەك يسپايەۆ جانە اكەسى قاجىباي دايىربەكوۆ تۋرالى ماتەريالداردى مۋزەي قورىنا وتكىزدى.

اكەسى قاجىباي دايىربەكوۆ 1909 -جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي اۋدانى، گولوشەكين اۋىلدىق كەڭەسىندە دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. كەيىن «بايدىڭ بالاسى، قىزمەت بابىن اسىرا پايدالاندى، كولحوزشىلار اراسىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت- ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزدى، كولحوز شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىردى» دەپ تانىلىپ، ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، جازاعا تارتىلعان.

1997 -جىلى 9-شىلدەدە شىعىس قازاقستان وبلىستىق سوتى بەرگەن انىقتامادا قاجىباي دايىربەكوۆ 1937 -جىلى 13-قاراشادا شىعىس قازاقستاننىڭ ن ك ۆ د «ۇشتىگىنىڭ» قاۋلىسى بويىنشا 10 جىلعا سوتتالىپ، جازاسىن ەڭبەكپەن وتەۋ لاگەرىنە جىبەرىلگەنى تۋرالى جازىلعان. سوتتالعانعا دەيىن تارباعاتاي اۋدانى گولوشەكين اۋىلدىق كەڭەستە حاتشى بولىپ جۇمىس ىستەپتى.

امانگەلدى قاجىبايەۆ اكەسى تۋرالى ەستەلىكتەرىندە: «ول كىسى ومىرىندە ءبىر قاتتى ءسوز ايتپاعان، ۇكىمەتكە، پارتياعا دا وكپە بىلدىرمەگەن، دوستارى كوپ، زامانداستارىنىڭ، تۋىستاردىڭ اراسىندا ابىرويلى، بەدەلدى بولعان ەدى»، دەپ جازادى.

ال اتاسى دايىربەك يسپايەۆ 1868 -جىلى تارباعاتاي اۋدانى قىزىل تۋ اۋىلدىق كەڭەسىندە تۋىپتى. ساۋاتتى، اۋقاتتى وتباسىنان شىققان ول ەر جەتكەن سوڭ تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ساربۇلاق كولحوزىندا مالشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. الايدا ساربۇلاق كولحوزى ۇجىمىنىڭ اراسىندا «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى زيان كەلتىرەتىن ماقساتتا ۇگىت جۇرگىزدى» دەگەن 58-باپتىڭ 10-تارماعى بويىنشا ايىپ تاعىلادى. 1941 -جىلدىڭ 17-تامىزىندا تارباعاتاي اۋداندىق ن ك ۆ د شەشىمىمەن جاۋاپقا تارتىلدى. اراعا ءبىر جىل سالىپ، 1942 -جىلى 21-مامىردا دايىربەك يسپايەۆتىڭ وسكەمەن تۇرمەسىندە قايتىس بولۋىنا بايلانىستى ءىس توقتاتىلادى. بۇل تۋرالى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى وبلىستىق دەپارتامەنتىنىڭ بەرگەن انىقتاماسىندا كورسەتىلگەن.

ال قايتىس بولۋ اكتىسىندە «جۇرەك قان تامىرلارى سوعۋىنىڭ السىرەۋى سالدارىنان» دەپ جازىلعان ەكەن. كەيىن تۋىستارى ماسكەۋگە دەيىن حات جازىپ، دايىربەك يسپايەۆ اقتالعان.

- ءىس توقتاتىلىپ، اقتالعانى تۋرالى وبلىستىق سوتتىڭ 1960 -جىلى 6-ساۋىردەگى قۇجاتىن كورگەندە، ەرەكشە تولقىنىستا بولدىم، - دەپ ەسكە الادى امانگەلدى قاجىبايەۆ.

ول ءومىر بويى اكەسى مەن اتاسىن اقتاۋ ءۇشىن كوپ ىزدەنگەن ەكەن. تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن تۋعاندارى جايلى اقپارات الۋ ماقساتىندا تالاي قۇزىرلى ورگانداردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرعان. تەك 2017 -جىلى عانا اكەسى مەن اتاسى تۋرالى رەسمي قۇجاتتاردى قولىنا العان. كوپ جىلعى ىزدەنىستەن سوڭ ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعان تۋعاندارىنىڭ «اقتالدى» دەگەن تىلدەي انىقتاماسى ۇرپاقتارى ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش ەدى.

مىنە، ءبىر وتباسىنىڭ ەكى بىردەي ادامى «حالىق جاۋى» اتانىپ، زۇلمات جىلداردىڭ قۇربانى بولعان ەكەن. امانگەلدى قاجىبايەۆ قانداي قىزمەتتە بولسىن، اكەسىنىڭ «حالىق جاۋى» دەگەن باپپەن سوتتالعانىن ەش جاسىرماعان. اكەسى قاجىباي دايىربەكوۆ جازاسىن وتەپ شىققاننان كەيىن، كوپ جىلدار التاي قورعاسىن قۇرىلىس كاسىپ، ورنىندا جۇمىس ىستەپتى. 1967-جىلى مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى زەينەتكەرلىككە شىعىپ، 1973-جىلى قايتىس بولعان. ستاليندىك ساياسي قۋعىن- سۇرگىن جىلدارىنداعى ءبىر وتباسىنىڭ قىسقاشا تاريحى ارقىلى مىڭداعان ادامنىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەتتى تاعدىرلاردى بىلەمىز.

بۇل دەگەنىمىز، وتكەن تاريحىمىزدىڭ قارالى بەتتەرىن ەستە ساقتاۋ، جازىقسىز جاپا شەككەندەردى ءاردايىم ەسكە الىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتۋ - كەيىنگى ۇرپاقتىڭ بورىشى.

فاريدا بەگىمحانوۆا، «ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

شىعىس قازاقستان وبلىسى

Egemen Qazaqstan